Morgunblaðið - 16.11.2003, Blaðsíða 16

16 SUNNUDAGUR 16. NÓVEMBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
Í
áttatíu prósent af tilveru-
tíma sínum hefur Jörðin
verið hlý og rök pláneta og
einkennst af því sem við nú
köllum gróðurhúsaloftslag.
Jökulhettur á pólunum
hafa verið sjaldgæfar,
plöntur hafa aðeins þrifist
á Jörðinni í um tíunda hluta tilvist-
arskeiðs hennar og gras aðeins í um
2%, og 99,99% alls lífs, sem á Jörðu
hefur kviknað frá upphafi er nú út-
dautt. Magn koltvísýrings og metans
í lofthjúpi jarðar hefur tekið miklum
sveiflum. Súrefni hefur fyrirfundist í
lofthjúpnum helming tilvistartímans,
magn þess sveiflukennt, en vaxandi í
tímans rás. Fimm sinnum hefur orðið
meiriháttar gereyðing á flóknum líf-
kerfum auk fjölda vægari tilfella.
Sjávarborð hefur risið og hnigið
mörg þúsund sinnum um allt að
400m, yfirborð jarðar er á stöðugri
hreyfingu upp eða niður, og víðtækar
og snöggar loftslagsbreytingar hafa
átt sér stað, sem stafað hafa frá súp-
ernóvum, sólgosum, sólblettum, loft-
steinum, halastjörnum, uppgangi
fjallakeðja og sundurgangi heimshaf-
anna, samgangi meginlanda, land-
reki, breytingum á braut jarðar,
breytingum á lögun jarðar, hafísflák-
um, breytingum í straumakerfi
heimshafanna og áhrifum eldfjalla.
Hvergi er snefil vísbendinga að finna
um að lífið hafi breytt loftslagi (clim-
ates).
Eldvirkni hefur haft mest áhrif á
samsetningu lofthjúpsins, en lífverur
hafa aukið við öðrum efnum, einkan-
lega þær sem ávallt hafa ríkt og ríkja
enn á jörðinni, bakteríurnar. Lífhjúp-
ur og lofthjúpur jarðar (lithospheran,
biospheran og atmospheran) hafa
gagnvirk áhrif hver á annan og sjálf
er plánetan dýnamísk og í sífelldri
þróun.
Loftslagsbreytingar
á mismunandi tíma
Hápunktur síðustu ísaldar var fyrir
18 þúsund árum. Sjávarborð var þá
130 metrum neðar en nú, hitastig var
10 til fimmtán gráðum lægra og kald-
ir norðanvindar voru ríkjandi. Norð-
urhvel jarðar var þakið ísi að 38.
breiddarbaug og norðlægari svæði
eins og Skandinavía voru þakin
þriggja kílómetra þykkum íshjálmi.
Ísfargið á heimskautasvæðunum
breytti lögun jarðar, snúningur henn-
ar breyttist og sem afleiðing af því
breyttust einnig hafstraumar þeir
sem dreifa hitanum um jörðina. Ástr-
alía var slípuð af hvirfilvindum (anti-
cyclones) sem báru með sér sand- og
saltúða sem féll til jarðar og settist í
dældirnar í miðju landsins. Tasmanía
og fjallakeðjan í suðausturhluta meg-
inlandsins voru þaktar ísi og sjávar-
borð stóð svo lágt að frumbyggjar
gengu þurrum fótum til Tasmaníu frá
meginlandinu.
Víðtækar loftslagsbreytingar
gengu ekki yfir á sama tíma alls stað-
ar á hnettinum, ýmsar breytingar
urðu á norðurhveli fyrr en á suður-
hveli og sumra breytinga sem áttu
sér stað á norðurhveli gætti ekki suð-
urfrá. Það urðu snöggar og stórfelld-
ar breytingar á hitastigi, sjávarborð
reis og féll og heildarris þess á síðustu
14.700 árum er talið nema a.m.k. 130
metrum. Land sem áður hafði verið
ísi þakið, byrjaði að rísa. Jökulstíflur,
sem áður höfðu haldið vatni, brustu
og ískalt yfirborðsvatn þakti höfin
fyrir 12–11 þúsund árum og aftur fyr-
ir 8.500–8.000 árum. Þetta leiddi til
snöggrar kælingar, hækkunar sjáv-
arborðs og breytinga á hafstraumum.
En strax eftir þessi ofsalegu kulda-
tímabil reis hitastig um 5–10°C á örfá-
um áratugum.
Sjávarborð reis um 12 metra
Ein afleiðing gífurlegrar hækkun-
ar sjávarborðs síðastliðin 14.700 ár er
sú, að vestur-ísbreiðan á suðurpóln-
um lyftist frá landinu. Tveir þriðju
hlutar ísbreiðunnar steyptust í hafið
og sjávarborð reis um 12 metra.
Loftslagbreytingum í kjölfar síðustu
ísaldar er ekki lokið, því síðasti þriðj-
ungur þessarar ísbreiðu á eftir að
hrynja í hafið og valda 6 metra hækk-
un sjávar. Loftslagsbreytingar í kjöl-
far breyttra sjávarstrauma kældu
Norður-Afríku, gresjur urðu að eyði-
mörkum, og borgríkin miklu í
Mesópótamíu komust á fót. Fyrir
sexþúsund árum ríkti gróðurhúsa-
loftslag og þá var sjávaryfirborð 1–3
metrum hærra en nú er. Úrkoma var
20% meiri en hún er nú. Á þúsöldinni
frá því fyrir 5.800 árum til 4.900 árum
síðan komu köld þurrkatímabil, sem
ásamt vexti jökla og uppskerubresti
leiddu af sér eyðingu skóga, flóð, set í
áveituskurðum, aukið seltumagn í
jarðvegi og hrun hinna súmerísku
borgríkja. Löng tímabil þurrka, sem
rekja má til El Ninjo, urðu til þess að
þéttbýlisstaðir í Miðausturlöndum,
Indlandi og Norður-Ameríku lögðust
í eyði. Á árunum frá 1300 til 500 f. Kr.
gengu jöklar fram við víðtæka kóln-
un, sem leiddi til fólksflutninga, inn-
rása og hungursneyðar. Hnattræn
hlýnun hófst á ný eftir 500 f. Kr.,
framleiðsla matvæla varð meiri en
nóg og upp risu stórveldi eins og
Ashoka (Indland), Ch’hin (Kína) og
Rómaveldi. Samtímaheimildir og
rómverskur klæðnaður votta að hita-
stig var um 5°C hærra þá en nú er.
Árið 535 e.Kr. sprakk Krakatá og
Rabaul árið eftir og sama ár fór Jörð-
in í gegnum ský af geimryki. Rykið í
andrúmsloftinu endurkastaði hita,
það dimmdi í lofti og kólnaði þar með.
Hungursneyð, sjúkdómar og styrj-
aldir fylgdu í kjölfarið. Hið hlýja mið-
aldatímabil frá 900–1300 e.Kr. má
rekja til breytinga á sjávarstraumum.
Víkingarnir urðu fyrstir til að nýta
sér þessi hagstæðu skilyrði, sem
gerðu þeim fært að sigla um öll hin
norðlægu höf, koma sér upp aðstöðu á
Nýfundnalandi, stofna nýlendu á
Grænlandi og koma á viðskiptasam-
böndum sem um skeið teygðu sig allt
til Persaflóa í suðri.
Eldgos á Íslandi um 1280 og breyt-
ingar á hafstraumum urðu til þess að
hrinda af stað Litlu ísöld, sem ekki
lauk fyrr en á síðari hluta 19. aldar.
Norðursjórinn var ísilagður árið 1303
og aftur 1306–7, víðtæk hungursneyð
varð 1315 og fólk skorti viðnámsþrótt
þegar plágan mikla herjaði 1347–49.
Þá varð veruleg fólksfækkun og tók
það Evrópu 250 ár að ná aftur sama
fólksfjölda og verið hafði. Stutt kulda-
tímabil fylgdu í kjölfar eldgosa í
Tambora (1815) og Krakatá (1883).
Reyndar var árið 1816 kallað „árið án
sumars“.
Jörðin enn að ná sér
Á 20. og fyrri hluta 21. aldar er
Jörðin enn að ná sér eftir síðustu ís-
öld. Ísbreiðurnar, þetta sjaldgæfa
fyrirbæri í tímans rás, eru reyndar
enn við lýði. Sjávarborðið er tiltölu-
lega lágt og svo er einnig um hitastig
jarðar og magn koltvísýrings í loft-
hjúpnum. Tímabilið 1920–45 var tími
hlýnunar (um 0,37°C) og annað slíkt
tímabil hófst 1976 (0,32°C). Á árunum
1976–7 rauk hitastigið í neðri hluta
lofthjúpsins upp um 0,3°C, yfirborðs-
hiti sjávar í Kyrrahafinu um miðbaug
hoppaði upp um 0,6°C, yfirborðshiti
sjávar í uppstreymi jókst um 1,5–
3,0°C, en jafnframt dró úr upp-
streymi. Hitastig í efsta 300 m lagi
heimshafanna jókst, það var aukin
ölduvirkni í Norðursjónum og lengd
dagsins breyttist. Stigvaxandi hita-
aukning áranna 1976–7 sýnir að veru-
leg umbreyting á hitaferlum úthaf-
anna átti sér stað og hélst í hendur við
breytingu á sporbaugi jarðar sem
kom fram í breytingu á lengd dagsins.
Er hnattræn hlýnun 20. aldarinnar ef
til vill einungis dæmi um breytileika í
samspili þeirra mörgu krafta sem
hafa áhrif á þessa síkviku plánetu?
Í samhengi við þær breytingar sem
hafa orðið á Jörðunni í tímans rás, eru
loftslagsbreytingar 20. aldarinnar
bæði smáar og hægfara. Gervihnatta-
mælingar á hitastigi gufuhvolfsins
síðasta aldarfjórðung sýna væga
hlýnun á norðurhveli jarðar og örlitla
kólnun á suðurhveli. Mælingar á hita-
stigi með loftbelgjum staðfesta gervi-
hnattamælingarnar á því tímabili sem
mælingarnar skarast. Þar sem gróð-
urhúsahlýnun er fyrirbæri í gufu-
hvolfinu (atmosphere) hefðu mark-
tækar breytingar átt að koma fram í
mælingum. Vísindi og sannanir eru
tengd órjúfandi böndum en eru ætíð
umlukin nokkurri óvissu. Efinn er
kjarni vísindanna og vísindin hvetja
til rökræðna og andmæla. Vísindaleg-
ar sannanir eru fengnar með athug-
unum, sem má endurtaka, mæling-
um, tilraunum og útreikningum.
Sannana í jarðfræði er aflað með
þverfaglegum hætti, með rannsókn-
um á Jörðunni og umhverfi hennar í
víðu samhengi. Slíkar rannsóknir
sýna hið flókna og heillandi samspil
þeirra breytilegu náttúruafla sem
áhrif hafa á plánetu í mótun.
Rannsóknir á gróðurhúsaáhrifum
eru ekki komnar á þetta stig. Í stað
þeirra byggist mestöll umræðan um
gróðurhúsaáhrif á einhliða áróðri og
pólitískri stefnu, sem grundvallast á
vanþekkingu á sögu plánetunnar og
þeim loftslagsbreytingum sem hún
hefur gengið í gegnum alla tíð.
Reuters
Loftslagsbreytingar 20. aldarinnar eru smáar og hægfara í samhengi við breytingarnar sem hafa orðið í tímans rás að mati Plimers, sem telur gróðurhúsahlýnun í
gufuhvoli jarðar umdeilanlega. Margir hafa engu að síður áhyggjur af því að verksmiðjur, er spúa ýmsum efnum út í andrúmsloftið líkt og þessi skammt frá London,
ýti undir loftslagsbreytingar og eigi sinn þátt í hnattrænni hlýnun 20. aldarinnar.
Sveiflur hita og
kulda í rás tímans
Ian Plimer er prófessor í hagrænni
jarðfræði við Melbourne-háskóla og höf-
undur bókarinnar A short history of the
planet Earth, (ABC- books 2001), sem
ávann honum Eureka verðlaunin í
Ástralíu. Greinin birtist í dagblaðinu
The Australian 24. september 2003 og
hefur höfundur góðfúslega gefið leyfi til
þýðingar og birtingar á íslensku. Ólafur
Hannibalsson blaðamaður, sem nú um
stundir dvelur í Brisbane í Ástralíu,
þýddi og er fyrirsögnin hans.
Mikil umræða hefur staðið yfir síðustu áratugi um hlýnun andrúmsloftsins, svokallað gróðurhúsaloftslag, orsakir þess og afleið-
ingar. Eins og oft vill verða hefur ákveðið sjónarmið orðið ofan á, án þess að fullar vísindalegar sannanir liggi fyrir. Allir þeir sem
efast, eða dirfast að andæfa, eru keyrðir í kaf á þeim forsendum að þeir gangi gegn öllum niðurstöðum vísindanna og séu, vitandi
eða óvitandi, í þjónustu afla, sem með skammsýni sinni tefli öllu lífi á plánetunni Jörð í hættu. Ástralski prófessorinn Ian Plimer
segir rétt að staldra við og bendir á að svokallað gróðurhúsaloftslag sé í raun ríkjandi á Jörðinni.