Morgunblaðið - 16.11.2003, Blaðsíða 19

hún þétt öryggisnet í kringum sig og
móðir hennar, sem einnig var auðug
ekkja, gat styrkt hana. Mest munaði
þó um vinskapinn við Ólaf stiftamt-
mann Stephensen; hann var henni í
senn faðir og ráðgjafi. Ólíkt flestum
prests- og biskupsekkjum gat Val-
gerður búið áfram á eignarjörð sinni
og þurfti ekki að yfirgefa staðinn að
„náðarárinu“ loknu. Á árunum 1796–
1806 eignaðist hún 22 jarðir og þar að
auki átti hún rekaítök á tíu reka-
fjörum austan úr Öræfum og vestur á
Strandir. Þessar voru helztu jarð-
eignir hennar:
Brimilsvellir á Snæfellsnesi,
Haukatunga í Mýrasýslu, Þyrill í
Hvalfirði, Krókur og Hof á Kjalar-
nesi, Engey og Laugarnes við
Reykjavík, Járngerðarstaðir og Gljá-
hús í Grindavík, Skálholt, Úthlíð,
Drumboddsstaðir og Hólar í Biskups-
tungum, Hörgsholt og Þverspyrna í
Hrunamannahreppi, Hæringsstaðir
og Langholtspartur í Flóa.
Ekki hafði Valgerður átt rétt á
„náðarári“ í sínum ekkjudómi en með
hörkunni hafði hún það í gegn og fékk
100 ríkisdali. Fyrir þá fjármuni
keypti hún jarðir; það var eiginlega
eina leiðin til ávöxtunar. Leigu fékk
hún greidda „í fríðu“, sem gat verið
ket og smér, en líka fiskur, búfénaður
eða dagsverk. Hún krafði landseta
sína um mannskap til sjóróðra og ef
menn stóðu ekki í skilum gat hún átt
það til að senda þá út á guð og gadd-
inn.
Á Járngerðarstöðum í Grindavík
átti Valgerður ekki aðeins jörð, held-
ur einnig verbúðir, báta og reka. Hún
gerði þaðan út þrjá báta og einn frá
Þorlákshöfn. Á árunum 1791–1801
voru að jafnaði 23–30 manns í heimili í
Skálholti. Snemma fórst henni bú-
stjórn vel úr hendi og þessvegna hafði
Hannes biskup rýmri tíma til að sinna
fræðastörfum.
Skálholtskirkja var svo illa farin
um aldamótin 1800 að hana varð að
taka niður. Í úttekt sem Hannes bisk-
up hafði sent kónginum kemur fram
að kirkjan sé að hruni komin. Ekkert
gerðist lengi vel og leyfi til byggingar
nýrrar kirkju var ekki gefið út fyrr en
sumarið 1801. Þá hófst Valgerður
strax handa og sýndi að hún var engin
miðlungskona. Síðasta stóra kirkjan í
Skálholti var tekin niður á einni viku
og á eftir reis Valgerðarkirkja. Hún
stóð til 1851 og þó hún væri á sínum
tíma sóknarkirkja en ekki dómkirkja
var hún engu að síður með stærstu
kirkjum landsins.
Valgerður Jónsdóttir flutti í sínum
síðari ekkjudómi til Sigríðar dóttur
sinnar og manns hennar, Árna Helga-
sonar prófasts í Görðum á Álftanesi,
og þar lézt hún vorið 1856.
Sigríður í Skarfanesi bjargaði sínum
stóra barnahópi með harðasægjum
Skarfanes er sumpart í næsta nágrenni
Heklu, en sumpart sýnist Þjórsárdalur inn-
an seilingar. Í dag er landið við Skarfanes-
læk víði vaxið og mun búsældarlegra en
það var á tímum merkishjónanna Sigríðar,
dóttur Bjarna Thorarensen, og Magnúsar
Guðmundssonar á 19. öldinni.
Á móts við Gaukshöfða, en talsvert
langt suður í landinu, eru tóftir bæj-
arins í Skarfanesi á bakka Skarfanes-
lækjar. Byggð lauk þar um 1940. Lítið
eitt innar sýnir danska herforingja-
ráðskortið eyðibýlið Forna Skarfanes
og enn innar Gamla Skarfanes. Á 19.
öldinni var búskapur í Skarfanesi sem
ekki getur flokkast undir neitt annað
en þrekvirki. Þetta er sagan af Sigríði
og Magnúsi sem byrjuðu þar búskap
með tvær hendur tómar; afburðafólk
sem á fjölda afkomenda meðal nútíma
Íslendinga. En fyrst er stutt forsaga
um uppruna Sigríðar.
Bjarni Thorarensen skáld frá Hlíð-
arenda hafði lokið námi í Danmörku
og var búinn að fá sýslu á Íslandi; að-
setur hans var í Laugarnesi við
Reykjavík. Hann var enn einhleypur
og þrjár yfirstéttardömur íslenzkar
höfðu annaðhvort svarað bónorði
hans neitandi eða bundið enda á trú-
lofun. Á meðan Bjarni leitaði að þeirri
fjórðu hafði hann fjörmikla ráðskonu,
Elínu Guðmundsdóttur, og gerði
henni barn. Hún var af þeim stigum
að hjónaband kom ekki til greina og
þegar hún fæddi dótturina Sigríði var
barninu komið til góðra hjóna austur í
Landeyjum og síðar í fóstur að Teigi í
Fljótshlíð. Þar galt Bjarni meðlag
með henni til 14 ára aldurs. Einu sinni
sá Sigríður litla skáldið, föður sinn.
Næst er að nefna til sögunnar
Magnús Guðmundsson frá Litla-
Kollabæ. Hann hafði misst föður sinn;
var fyrst niðursetningur, síðan vika-
piltur og fór ungur til sjós á vertíðum.
Hann var prýðilega greindur, dugn-
aðarvíkingur, talinn tveggja manna
maki til vinnu og hugur hans stóð til
sjálfstæðs búskapar. Þá stóð svo á að
Skarfanes í Landsveit var laust til
ábúðar og í fardögum 1838 var jörðin
leigð Magnúsi. Hann vantaði nú ráðs-
konu og hafði lengi litizt vel á Sigríði í
Teigi. Hún réðst til hans í skamman
tíma en frá Skarfanesi fór Sigríður
ekki meir. Sumarið 1839 giftu þau sig
og voru í hjónabandi í full 50 ár og
með þeim árangri að börnin urðu 21.
Af þeim dóu átta á fyrsta og öðru ári,
tvö um eða innan við fermingu, en ell-
efu komust til fullorðinsára.
„… harðasægjur og Guðs blessan“
Ekki var aðkoman glæsileg þegar
Magnús tók við jörðinni; húsin eitt-
hvað gisin og sandurinn fann glufurn-
ar. Inni í bænum voru sandskaflar.
Þeim hjónum búnaðist samt ótrúlega
vel og þurftu aldrei að leita eftir að-
stoð. En í stað þess að dást að dugn-
aðinum var ekki laust við að afkoman
væri litin hornauga. Á manntalsþingi
í Skarði þar sem Sigríður mætti
vegna lasleika Magnúsar, spurði
sýslumaður með sýnilegri tortryggni
á hverju þau lifðu eiginlega með
þennan barnaskara. Tilsvar Sigríðar
var lengi í minnum haft: „Við lifum á
harðasægjum og Guðs blessan.“ Hún
lét börnin grafa upp rætur af lamba-
grasi og geldingahnappi, þær voru
kallaðar harðasægjur og voru látnar
seðja hungrið í hörðum árum.
Uppúr miðri 19. öldinni var fjár-
kláðinn landplága. Enda þótt kláðinn
hefði ekki borizt upp í Landsveit var
úrskurðað að þar skyldi stráfella allt
fé. Það var næstum rothögg fyrir bú-
skap Magnúsar og Sigríðar í Skarfa-
nesi. Haustið 1859 fór Magnús ásamt
Landmönnum til fjárkaupa austur í
Skaftafellssýslu; þetta var eins og að
byrja aftur á upphafsreit. Ómegðin
fór vaxandi og sjö árum síðar ól Sig-
ríður 21. og síðasta barnið. Ekki er
vitað til þess að afi barnanna, amt-
maðurinn á Möðruvöllum, hafi neitt
stutt þetta heimili. Honum fannst
samt skjóllítið á hefðartindinum, eða
svo segir hann í kvæði. Sigríður hafði
erft skáldgáfu frá föður sínum en gat
eðlilega ekki ræktað hana. Oft kastaði
hún fram stökum. Mestallt er það
týnt. Eitt sinn á sumardaginn fyrsta
setti hún á blað svohljóðandi bænar-
ljóð:
Sumarsins bjarta sól
sæl upp yfir mig rann,
veri mitt verndarskjól
voldugur himnarann.
Eins bið ég alla mína,
unga og gamla alla,
er þú lézt mér til falla,
bevara blessun þína,
björg og atvinnu mína,
útvegi allra minna
eins lát þú blessun finna.
Í Skarfanesi varð ofan á allt annað
að berjast við framrás sandsins og
þar kom, að ekki varð undan því vikizt
að færa bæinn fram að læknum. Þar
gekk Sigríður að veggjahleðslu með
körlunum. Gamla bæjarstæðið hafði
samt þótt liggja betur við landnytjum
og eftir nokkur góð ár var bærinn
færður aftur. En það var eins og þeg-
ar birtir upp á milli élja; aftur varð að
flytja bæinn. Magnús í Skarfanesi
stóð meðan stætt var; dó rúmlega átt-
ræður 1889. Eftir það var Sigríður
hjá börnum sínum í 22 ár; hún dó í
apríl 1911 og bæði voru þessi merku
hjón jörðuð í Skarði.
Dagstund í Skarfanesi
Að Skarfanesi kom ég á fallegum
júlídegi sumarið 2002, einn á ferð, og
það var ógleymanleg upplifun. Innan
við Skarðsheiðina fellur Skarfanes-
lækur vestur í Þjórsá, nokkuð djúpur
á vaðinu en vel jeppafær. Þar fyrir
innan tekur við Skarfanesland og
Lambhagi innar; grösugur fremst, en
síðan fagurlega víði vaxinn og lágu
birki, unz birkið hækkar og nær yf-
irhöndinni. Lambhagi er fram af
Þjórsárdal og vegur meðfram raflínu
verður á kafla nánast að þröngum
skurði sem skógurinn slútir yfir og
þar geta bílar ekki mætzt. En hér var
ég á villigötum í leit að Skarfanesi;
kominn alltof langt. Á leiðinni til baka
sá ég ógreinilega eitthvað sem líktist
stökum skógarlundi alllangt suður í
heiðinni. Og vestur við Skarfaneslæk
fann ég frumstæðan en vel jeppafær-
an slóða suðurúr. Þarna voru þá tóft-
irnar af bæ Sigríðar og Magnúsar og
fallegur minningarreitur um þau;
nokkur vel valin orð á koparplötu sem
fest hefur verið á stein. Girt í kring og
settar niður trjáplöntur. En skógar-
lundurinn hafði heldur ekki verið mis-
sýn. Hann er framan við bæjartóft-
irnar; stórvaxið birki og tvær
reyniviðarhríslur sem hafa ekki þolað
stormana og brotnað, en lifa samt. Af-
kvæmi þeirra hefur náð að lifna í
horni á hlöðutóft. Að líkindum er
þessi trjárækt yngri en frá búskapar-
árum Magnúsar og Sigríðar og miklu
yngri eru brot af steinsteyptum reyk-
háf í þröngri kjallaraholu.
Sunnan við bæinn rennur Skarfa-
neslækurinn og þar bætist honum
vatn úr Litlalæk norðaustan úr heið-
inni. Aðeins snertuspöl sunnar er
brún Þjórsárhraunsins, sem rann til
vesturs frá Búrfelli, en ekki yfir
Lambhaga og Skarfanesland. Tún-
garðar standa uppi og enn er grasgef-
ið valllendi á túninu; tóftir smákofa
hér og hvar, en ótrúlega hefur bærinn
verið lítill fyrir svo stóra fjölskyldu.
Gróðurinn umvefur túnið; víðirunnar
og gras allt um kring.
Þeim Magnúsi og Sigríði hefði litizt
vel á búsældarlegt umhverfið í
Skarfanesi eins og það er nú; land-
gæðin hafa gerbreyzt. Þarna var ég
líkt og einn í veröldinni með Heklu
gömlu og Búrfell svo sem innan seil-
ingar, settist á garðbrot og tók upp
kaffibrúsann. Hugsaði mér að ég væri
í kaffi hjá Sigríði, en óvíst er þó að
hún hefði átt í könnuna. Líklega hefur
kaffi verið of mikil munaðarvara á því
heimili.
Keldur á Rangárvöllum standa syðst á hraunabreiðum frá Heklu. Leynigöngin
eru talin vera frá búskaparárum Steinvarar „höfuðskörungs“.
Seiður lands og sagna, annað bindi,
eftir Gísla Sigurðsson er gefin út af
Skruddu. Bókin er 376 bls. að lengd og
prýdd fjölda litmynda.
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 16. NÓVEMBER 2003 19