Morgunblaðið - 16.11.2003, Blaðsíða 24

24 SUNNUDAGUR 16. NÓVEMBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
Undarlegt hvað sum atvikgeymast ljóslifandi fyrirhugskotssjónum mannsþótt liðnir séu áratugir,heill mannsaldur síðan
atburðir gerðust. Hvers vegna varð
mér allt í einu hugsað til ársins 1940.
Jú. Við mér blasti mynd og blaðafrá-
sögn. Stundin, tímarit Sigurðar Bene-
diktssonar blaðamanns og listaverka-
sala. Eintak frá haustmánuðum
ársins. Skáldið Kristmann Guð-
mundsson og fimmta eiginkona hans,
Guðbjörg Guðjónsdóttir, bróðurdótt-
ir Nínu Sæmundsson myndhöggvara.
Móðir hennar var Arnheiður kennslu-
kona Jónsdóttir. Guðbjörg hafði áður
verið gift Bjarna Guðbjörnssyni, sem
var strætisvagnabílstjóri, en kvæntist
síðar dóttur Björns þingmanns og
kaupfélagsstjóra Kristjánssonar á
Kópaskeri og varð bankastjóri í Út-
vegsbankanum og einnig þingmaður.
Hann hreinsaði þingmannatalið af
fyrra hjónabandi svo Guðbjargar er
að engu getið þar. Þeir sem til þekktu
láðu Bjarna það eigi. Kristmann skáld
var á ættarslóðum í Borgarfirði síð-
sumars 1940, enda hét hann Krist-
mann Borgfjörð, alinn upp hjá afa
sínum, Birni á Þverfelli.
Heimsókn í Síðumúla
Greinarhöfundur var á þessu ári
1940 rúmlega 21 árs. Var í sumarfríi.
Hafði leitað gistingar hjá höfðings-
hjónum er bjuggu á fornu frægðar-
setri, Síðumúla í Hvítársíðu, Andrési
Eyjólfssyni og konu hans Ingibjörgu
Guðmundsdóttur, systur Sigurðar
skólameistara á Akureyri. Hafði áður
notið gestrisni á heimilinu á ferð með
frænda Andrésar Eyjólfi Jónssyni er
var systursonur hans. Við komum þá
gangandi af Langjökli þrír vegmóðir
göngugarpar, Kjartan Guðnason síð-
ar formaður SÍBS, Eyjólfur og sá er
þessar línur ritar.
Það vill oft gleymast höfuðstað-
arbúum að bændur og sveitafólk
verður fyrir átroðningi og töfum um
hásláttinn og bjargræðistíma. Ekkert
talið sjálfsagðara en að allir séu á þön-
um að lesa hverja ósk sem í augum
blikar eða orð sem bærist á vör.
Andrés í Síðumúla, Ingibjörg kona
hans og börn þeirra vissu að Síðumúli
er við þjóðbraut þvera og héldu á loft
orðspori með höfðingsbrag. Ég minn-
ist þess að síðar á ævinni skrifaði ég
afmæliskveðju til Andrésar á 99 ára
afmæli hans og nefndi hann þing-
mann. Blaðið setti í fyrirsögn sýslu-
maður. Ég hringdi flaumósa í Andrés
og bað hann afsökunar. Andrés sagði:
Blessaður hafðu engar áhyggjur af
þessu. Ég hef oft verið kallaður sýslu-
maður. Ég held ég eigi meira að segja
bréf frá kellingu sem kallaði mig
sýslumann.
Sendisveinar í Útvegsbanka
Í þessum pistli sem hér fylgir lang-
ar mig að minnast góðkunningja og
vina, sem mér eru minnisstæðir frá
sumrinu 1940 og árum þeim er á eftir
fylgdu svo viðburðarík sem þau voru.
Ég var starfsmaður Útvegsbankans
um þessar mundir. Hafði dvalist í Sví-
þjóð og Bretlandi um nokkurt skeið
árin 1937 og 38, en tekið að nýju til
starfa í Útvegsbankanum. Þar hafði
ég áður starfað frá 12 ára aldri sem
sendisveinn. Í kjallara bankans unn-
um við Guðjón Halldórsson, sonur
Halldórs úrsmiðs Sigurðssonar að
undirbúningi að stofnun Sendisveina-
félags Reykjavíkur. Við vorum sam-
taka í undirbúningi en síðar varð
flokkadráttur og sundurlyndi í félag-
inu og skipuðum við Guðjón okkur í
öndverðar fylkingar. Það skyggði þó
aldrei á vináttu okkar, enda Guðjón
einstakt prúðmenni og hugljúfur.
Stjórnmálaáhugi var heimanfylgja á
æskuheimili mínu. Það leiddi því af
sjálfu sér að ég freistaðist til þess að
koma við á ritstjórnarskrifstofu Al-
þýðublaðsins á leiðinni í Arnarhvol er
ég var sendur á skrifstofu Björns
Þórðarsonar lögmanns, að afturkalla
víxla, sem sendir höfðu verið í afsögn
deginum áður. Það kostaði 2 krónur í
vottagjöld, sem runnu í sjóð starfs-
fólks skrifstofunnar, að ég held.
Mannval á árum Finnboga Rúts
Á leið minni í Arnarhvol játa ég að
ég lét freistast af 15 mínútna viðdvöl í
Alþýðuhúsinu. Þar var mannval á rit-
stjórnarárum Finnboga Rúts Valdi-
marssonar, Stefán Pjetursson, Karl
Ísfeld, Magnús Ásgeirsson, VSV eða
Hannes á horninu, en það var heiti
Vilhjálms Sigursteins Vilhjálmssonar
er hann ritaði pistla sína í blaðið.
Magnús er einkar minnisstæður
vegna glæsileiks. Hann var hávaxinn
og höfðinglegur, skáldmæltur og skýr
í tali. Orð léku honum á tungu og þýð-
andi var hann slíkur að fáir einir hafa
reynst jafnokar. Hann staðfærði ljóð
af stakri snilld. Má nefna Laugar-
dagskvöld Gustafs Frödings er hann
sneri af slíkri snilld að einstakt má
telja. Þá þýddi hann frásögn Stefans
Zweig, „Undir örlagastjörnum“.
Magnús sýndi mér þá vinsemd að
koma í afgreiðslusal Útvegsbankans
eftir lokunartíma bankans til þess að
leiðbeina mér í upplestri, en ég hafði
sótt um að fá að lesa kafla úr bók
Zweigs í dagskrá Ríkisútvarpsins.
Magnús hlýddi á lestur minn, leið-
beindi mér um áherslur og efnistök.
Mig minnir að ég hafi fengið lof fyrir
lesturinn í einhverju blaði, en sú
spurning var borin fram er ég las
öðru sinni, hvort þessi ungi maður
gæti ekki lesið úr annarri bók en
„Undir örlagastjörnum“.
Frá Síðumúla að Húsafelli
Víkjum þá að sumarleyfinu 1940.
Ég fór þá einn míns liðs í Borgar-
fjörðinn. Ætlaði að Húsafelli, en
ákvað að koma við í Síðumúla og
heilsa upp á Andrés skjalavörð Eyj-
ólfsson og konu hans Ingibjörgu og
þeirra fólk, sem ég átti gott að gjalda
frá fyrri heimsókn. Þar var sama
rausn sem fyrrum. Er Andrés vissi
um áform mitt að halda áfram för að
Húsafelli lét hann ekki við það sitja að
ljá mér reiðskjóta heldur bað hann
Magnús Ásgeirsson að fylgja mér
þessa leið. Magnús átti þá heimili í
túnfæti Síðumúla, ef svo má segja.
Fyrstu árin bjó hann ásamt konu
sinni Önnu og dóttur þeirra Erlu á
heimili Andrésar og Ingibjargar. All-
löngu síðar reisti Magnús hús sitt, er
hann nefndi Laugarás, en löngu áður
hafði býlið Laugaás staðið í landi
Síðumúla.
Þeir Andrés og Magnús voru báðir
þingskrifarar og þekktust vel auk
þess að vera úr nágrannasveitum.
Magnús tók beiðni um fyrirhugaða
Húsafellsför hið besta. Mér skildist
síðar að það átti sér skýringu. Hann
skýrði það sjálfur með kveðskap sín-
um. Hann var sagður „Önnum kaf-
inn“ um þessar mundir. Hann var
kvæntur Önnu, var í vinfengi við
Önnu, sem hann síðar kvæntist og var
að þýða skáldsögu Tolstojs, Önnu
Karenínu. Magnús kvað:
„Önnur þrjár mig ákaft pína,
konan mín og kærastan og Karenína.“
Komið við á Kirkjubóli
Við Magnús héldum sem leið lá.
Inn Hvítársíðu, sem er undurfögur
sveit og búsældarleg, fræg að fornu
og nýju. Á Kirkjubóli var numið stað-
ar. Þar bjó þá skáldbóndinn nafn-
kunni, Guðmundur Böðvarsson, sá
sem sólin kyssti hvað innilegast og
kvað svo mjúkt og milt, en jafnframt
hart og hvetjandi „Komdu litli ljúfur“
í kvæði sínu Fylgd, alllöngu síðar.
Anna Guðmundsdóttir, dóttir Guð-
mundar Björnssonar sýslumanns í
Borgarnesi og eiginkonu hans Þóru
Leopoldínu Júlíusdóttur, var þar
stödd. Anna var áður gift Guðmundi
Sigurðssyni bankamanni, einum af
snillingum Sveins Ásgeirssonar úr út-
varpsþáttum, margfróðum manni og
skáldmæltum. Hann var úr Borgar-
nesi. Þau Anna slitu samvistir og varð
hún síðar (í september 1941) eigin-
kona Magnúsar Ásgeirssonar. Að lið-
inni góðri hvíldarstund, góðum veit-
ingum og spjalli á Kirkjubóli héldum
við Magnús áfram ferð okkar. Ef ég
man rétt var sólfar og breyskjuhiti
þennan fagra sumardag og bæjar-
gaflarnir eins og í ljóði Steingríms
Thorsteinssonar „hvít með stofuþil“.
Sólskinsdagur í Hallmundarhrauni
Magnús fór af baki í Hallmundar-
hrauni. Fann sér flosmjúkan mosa í
litprúðu hrauninu og bjó sér þar ból.
Hann seildist eftir blaði er hann sótti í
vasa sinn og hugleiddi efni þess. Ég
komst að því áður en leiðir okkar
skildi, að hann hafði þýtt ljóð Krist-
manns Guðmundssonar, það er hann
hafði kveðið á norsku til leiksystur
sinnar á æskuárum, Siggu á Gerðu-
bergi. Er við komum að Húsafelli af-
henti Magnús Kristmanni Guð-
mundssyni þýðingu sína. Kristmann
hafði ort ljóð sitt á norsku.
Þýðing Magnúsar:
Ég fann í morgun meðal gleymdra bréfa
minjar frá horfnu vori: lokkinn þinn,
því vori er ég í heitri, hræddri gleði
við hár þitt grúfði feiminn vanga minn.
Í mildi og þagnardvala dægrin hníga,
sem dropar falli, í eilífðanna höf.
Komið er haust, en hélurós míns glugga
er hvít sem mjöllin yfir þinni gröf.
Hér á eftir fylgir frásögn Krist-
manns af Siggu á Gerðubergi:
„Í þrjátíu ár var ég alltaf öðru
hverju að reyna að skrifa sögu um
Siggu á Gerðubergi. En mér tókst
aldrei að koma henni í sómasamlegt
form. Og það er ekki hægt að segja
eða skrifa þá sögu. Hún er lík reynslu
þeirri, sem dulfræðingar og jógar
verða fyrir, þegar þeir eru upphafnir
til æðri heima. Fjölmargir þeirra hafa
reynt að segja frá, hvernig það skeði
og hvað þar gerðist, en allir hafa orðið
að játa, að það væri ekki hægt; þá
skorti orð, þetta var óskýranlegt,
ólýsanlegt, engu líkt á jörð. Sama
gildir um ævintýrið okkar Siggu á
Gerðubergi; það gerðist í þeim heimi,
sem er opinn hinum hjartahreinu og
aðeins þeim. Enn finn ég snertingu
hrjúfra telpufingra hennar á hönd
minni; enn sé ég ljómann yfir björtu
höfði hennar, dýragrasbláma augn-
anna, blómbrumroðann á vörunum.
Hún var í slitnum en litfögrum kjól.
Fas hennar og hreyfingar minntu á
álfabörnin; það var eins og hún hefði
aldrei komist í snertingu við grómið í
veröld dauðlegra manna.
En þennan dag gekk ég með henni
á þeim stað, sem ég hef séð einna feg-
urstan hér heimi. – Það er erfitt að
lýsa Gerðuberginu, maður þarf að sjá
það, og helst með augum saklausrar
og ósnortinnar æsku. Þetta er gríð-
armikill stuðlabergshamar. Hafa
sumir stuðlarnir fallið niður í brekk-
una, og nokkrir brotnað, en aðrir eru
heilir, og liggja þessir reglulega form-
uðu klettar á víð og dreif um blóm-
lendið. Hvergi hef ég séð jafn mikið af
blágresi og mjaðarjurt, hrútaberja-
klungri, lokasjóðs-gróðri og ásta-
grasi. Engin brekka hefur angað sæt-
ar að vitum mér, og kannske hefur
hugur minn hvergi verið tærari og
nær Skapara sínum en einmitt þar.
Huldubörnin á Þverfelli
Við sátum þarna í sólardýrðinni, og
ég sagði henni frá Huldubörnunum á
Þverfelli, leik þeirra og fegurð þess
heims, er þau bjuggu í, en hún hlust-
aði með dreymnum svip og þrá í
bláum augum sínum, – „Ég vildi, að
ég gæti séð þau,“ sagði hún nokkrum
sinnum. „En kannske – kannske –
þegar maður deyr? – Heldurðu ekki
bara, að þú hafir séð inn í Himna-
ríki?“
Kannske þegar maður deyr, – ég
horfði lengi á hana, er hún hafði sagt
þetta, og allt í einu opnaðist mér nýr
skilningur á dauðanum, eða ef til vill
gamall skilningur, sem ég hafði
gleymt? – Dauðinn er í hugum flestra
svört kista, gínandi gröf, fúin bein og
vofur í kirkjugarði! En nú skynjaði ég
allt í einu: Það hafa allir dáið, það eiga
allir að deyja, líka Sigga. Og þá getur
það ekki verið neitt óttalegt, það er
ekkert að hræðast! Staðurinn, þar
sem afi lá á steinpallinum, var friðsæll
og fallegur, þrátt fyrir hið hálfgagn-
sæja ljósmistur, sem umvafði allt. Og
Um blaðamenn, bændur
og skáld en einkum konur
Anna Guðmundsdóttir bókavörður, Magnús Ás-
geirsson skáld og ljóðaþýðandi og dóttir þeirra
Ingunn Þóra.
Ingibjörg Guðmundsdóttir og Andrés
Eyjólfsson, Síðumúla, á efri árum.
Gerðuberg
Sumarið 1940 er enn ljós-
lifandi fyrir hugskots-
sjónum Péturs Péturs-
sonar. Hann minnist hér
margra góðkunningja og
vina, sem honum eru minn-
isstæðir frá þeim tíma.
Kristmann Guðmundsson og fimmta kona hans Guðbjörg Guð-
jónsdóttir. Þessi mynd birtist í tímaritinu „Stundin“ haustið
1940. Magnús Ásgeirsson færði Kristmanni þýðingu sína á ljóði
Kristmanns um Siggu á Gerðubergi.
Ljósmynd/Þorsteinn Jósepsson