Morgunblaðið - 16.11.2003, Blaðsíða 26

26 SUNNUDAGUR 16. NÓVEMBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
hvað eftirsóknarvert. Við fylgdumst
með þögulli baráttu Andrésar við það
að koma lyklinum í skrána. Á seinni
árum hefir mér skilist betur töfin sem
varð á því að Andrési tækist að koma
lyklinum í skrána, en af svipbrigðum
okkar Jónasar mátti glöggt sjá eft-
irvæntinguna, sem einna helst varð
jafnað til jólapakkaævintýra
bernskuáranna. Svo birtist innihald
skápsins; Ararat, flaskan sem geymdi
drykk þann sem kenndur er við Örk-
ina hans Nóa, en hún ku hafa strand-
að á fjallinu við landamæri Tyrklands
og rússneskra héraða. Svo fylgdi
Stolichnayavodka, eins og sagt er frá
í vísum þeirra félaga.
Vilhjálmur kvað:
Ef vesælar sýnist þér veislurnar
vertu þá ekkert að flækjast þar
en þessar flöskur þiggðu snar
og þurrar vættu kverkarnar.
Þetta er komið austan að,
óvart lenti á röngum stað,
en einmitt þér (fyrir utan það)
óhætt mun að senda það.
Heill þér Andrés, elskan mín
allri firrtur sút og pín.
Lifðu sæll uns dagur dvín
og Drottinn kemur, að vitja þín.
Andrés svaraði:
Kynni okkar glöð og góð
geymast enn í minnissjóð
er þó kulnuð æskuglóð
og andlegt föndur mitt við ljóð.
Ellihrumur einn ég sat
engar veislur þegið gat
eðla Vodka og Ararat
afbragðs vinargjöf ég mat.
Ef að leyfir ellin há
að ég megi bragð mér fá.
Hrifinn mun ég hrópa þá
Heill sé Villa og Rússía.
Við undum lengi kvölds hjá Andr-
ési og skemmtum okkur við fróðleik
og frásagnir. Ég hafði samvisku af því
að við hefðum dvalist of lengi og
hindrað hvíld öldungsins. Það gladdi
mig er Ingibjörg dóttir Andrésar
sagði mér í samtali nú nýverið að
Andrés hefði helst viljað að við hefð-
um staðið lengur við. Þannig áhrif
hafði hann jafnan á gesti sína að þeir
kættust og undu glaðir í návist öld-
ungsins.
Í sama húsi og Kristmann
Það mun hafa verið árið 1940 sem
ég fluttist úr Vesturbænum og við
tókum á leigu íbúð á Leifsgötu 3 á
fyrstu hæð. Við Steinunn systir mín,
Ástþór systursonur minn og móðir
mín, Elísabet Jónsdóttir frá Eyvind-
armúla í Fljótshlíð, gömlu ættaróðali
þar sem afkomendur sömu ættar
höfði búið mann fram af manni í 500
ár. Við tókum á leigu þriggja her-
bergja íbúð á fyrstu hæð hússins. Því
aðeins nefni ég rótfestu ábúðar að
hún varpar ljósi á rótleysi samtímans
og leiðir einnig í ljós stéttaskiptingu
og djúp það sem staðfest var milli
stéttanna. Afi minn og faðir móður
minnar var óðalsbóndi og jafnframt
þingmaður um skeið. Hann var fjöl-
lyndur og átti fjölda óskilgetinna
barna, auk móður minnar, sem var
dóttir vinnukonu, sem var í vistar-
bandi. Amma mín, Guðrún Jónsdóttir
frá Sauðtúni, sem var hjáleiga frá Ey-
vindarmúla var fertug þegar móðir
mín fæddist. Barnsfaðirinn, Jón
Þórðarson var hinsvegar 65 ára svo
það er 105 ára aldursmunur milli mín
og hans. Fimm ára gömul fer móðir
mín í fóstur hjá föður sínum og stjúp-
móður, Steinunni Auðunsdóttur
prests á Stóruvöllum. Hún reyndist
móður minni vel og fyrirgaf manni
sínum framhjáhald hans. Sagan segir
að hann hafi eitt sinn sagt í heyranda
hljóði í baðstofunni: „Steinunn mín.
Það er verið að kenna mér barn.“
Hann las það úr bréfi er hann hélt í
höndum. „Seint verður þitt of mikið,
Jón minn,“ á hún að hafa svarað.
Kristmann skaffar fríheitin
Þótt það legðist af með árunum
mun móðir mín hafa sætt áreitni í
bernsku sinni og mun hafa beðið af
því tjón. Það skýrir m.a. virðingu þá
er hún bar fyrir Kristmanni Guð-
mundssyni og þau orð er hún lét falla
um hann þegar aðrir köstuðu að hon-
um kaldyrðum. Móðir mín var siða-
vönd kona en sagði samt að Krist-
mann ætti að vera heiðursfélagi í
öllum kvenfélögum landsins. Hvers-
vegna segirðu það mamma? sögðum
við. Jú. Svarið var: Hann skaffar öll-
um konunum fríheitin. Með öðrum
orðum: Hann tælir ekki konur til
fylgilags við sig og skilur þær eftir í
sárum, réttindalausar. Svona mikils
mat hún afstöðu Kristmanns til sam-
býliskvenna sem urðu níu talsins.
Þegar Kristmann bjó með sjöttu
konunni var kveðið:
Af því skáldsins vandi vex
en verst er það fyrir konugreyin,
ef þær skríða allar sex
uppí til hans hinumegin.
Halldór Laxness og Kristmann
Lítt hefir mágsemdum Halldórs
Laxness og Kristmanns Guðmunds-
sonar verið haldið á loft. Þeir voru um
skeið báðir tengdasynir Einars Arn-
órssonar lagaprófessors. Kvæntir
systrum Ingu ogÁslaugu. Halldór rit-
ar af vinsemd um Kristmann í bók
sinni Skáldatíma. Halldór rifjar upp
útgáfu ritverka sinna hjá danska
bókaforlaginu Hasselbalch í Kaup-
mannahöfn. Hann segir Kristmann,
sem var orðinn nafnkunnur af bókum
sínum alltaf hafa haldið „tryggð“ við
sig. Halldór og Kristmann eru báðir
staddir í Kaupmannahöfn árið 1934.
Bækur Kristmanns höfðu komið út
hjá Hasselbalch um nokkurra ára
skeið. Halldór segir frá því að Krist-
mann hefði komið með þau skilaboð
að þeir væru báðir boðnir í „forlags-
luns“ hjá Hasselbalch, þ.e. að eta
skattinn með forleggjaranum í einka-
skrifstofu hans. Halldór segir slík boð
séu talin votta sérstakt trúnaðar-
traust og þyki mikið í munni er rithöf-
undur geti vitnað í slík boð til sann-
indamerkis um það að hann sé inni á
gafli í forlaginu. Segja má að snilld
Halldórs sjálfs hafi fleytt honum
þangað sem hann náði, en ef marka
má orð hans sjálfs var sú leið torsótt
svo það má fagna frásögn skáldsins
um fyrirgreiðslu og vináttuvott Krist-
manns. Ekki virðist það þó hafa nægt
til að draga úr ákafa Thors Vilhjálms-
sonar við það að koma höggi á Krist-
mann Guðmundsson er hann fór
hörðum orðum um ritverk Krist-
manns svo að úr urðu meiðyrðamál.
Frásögn Halldórs Laxness af „for-
lagslunsi“ og framhaldskynni af for-
lagi Hasselbalch er meinfyndin og
skemmtileg lesning.
Hveragerðisskáldin
Eins og nærri má geta varð Krist-
mann að þola hverskyns brigslyrði
um samband sitt við konur. Útvarps-
tíðindi birtu árið 1943 kveðskap sem
Hveragerðisskáldin Kristmann og
Jóhannes úr Kötlum höfðu kastað
milli sín þegar þeir voru staddir á
símstöðinni í Hveragerði. Jóhannes
segir:
Lít ég einn sem list kann,
löngum hafa þær kysst hann
KRISTMANN.
Kristmann svaraði samstundis:
Einkum þó vér ötlum
að þær fari úr pjötlum
í Kötlum.
Höfundur er þulur.
Síðumúli
Pater Jón Sveinsson„Nonni“ var án efa einnþekktasti rithöfundur Ís-lendinga á síðustu öld.Hann skrifaði fjölmargar
barnabækur og var viðfangsefni
bókanna nær ætíð hið sama –
bernskuminningar drengs sem 12
ára gamall yfirgaf fjölskyldu sína og
ættjörðina og hélt einn út í hinn
stóra heim. Saga þessa merkilega
sendiherra okkar Íslendinga hófst
fyrir 146 árum á Möðruvöllum í
Hörgárdal.
Þann 16. nóvember skrifaði
Sveinn Þórarinsson, faðir Nonna,
eftirfarandi í dagbók sína:
Logn, hlýindi og blíðviðri.
Klukkan hálf eitt í nótt vakti kona
mín mig þá orðin jóðsjúk. Fékk ég
þá strax Jón gamla húsmann hér
til að fara með bréf frá mér að
Hofi til O. Thorarensen sem ég
bað koma og hjálpa konu minni við
fæðinguna en með því Thoraren-
sen þá var lasinn af brjóstkrampa
og aftók að fara hélt Jón að
Hvammi og fékk yfirsetukonu
Ástu Danielsdóttur með sér.
Komu þau hingað klukkan 3. Á
meðan tók konu minni að harðna
léttasóttin og stumruðu m.m.
Bogga og Guðrún yfir henni ásamt
mér. Tók Ásta til starfa og fæddi
kona mín eftir harða hríð svein-
barn kl 4 og gekk fæðingin að kalla
má fljótt og vel og sýnist ekki ætla
að hafa nein bág eftirköst. Ég og
hyski mitt allt vakti um nóttina en
lúrði í dag.
Frúrnar Petrea, Þorgerður og
annað kvenfólk hér kom smám sam-
an inn að skoða barnið sem er vana-
legt en mér öldungis óskiljanleg fýsn
margs kvenfólks.
Nýfæddi drengurinn dafnaði vel
og var skírður Jón Stefán en hann
var þó ævinlega kallaður Nonni.
Sveinn og kona hans Sigríður Jóns-
dóttir bjuggu með börnum sín á
Möðruvöllum í Hörgárdal þar sem
Sveinn vann sem skrifari amtmanns.
Þegar Nonni var sjö ára gamall flutti
fjölskyldan til Akureyrar í lítið svart
timburhús sem þá var kallað Páls-
hús. Það voru erfiðir tímar og var
Sveinn heilsulítill og skuldum vafinn.
Fór svo um síðir að hann var gerður
gjaldþrota.
Þegar Nonni var ellefu ára lést
Sveinn og var það Sigríði ofviða að
sjá börnum sínum farborða. Ári eftir
andlát Sveins barst Sigríði bréf þar
sem Nonna er boðið að halda til
Frakklands og nema þar við kaþ-
ólskan skóla í boði fransks greifa.
Greifi þessi bauðst til að kosta tvo ís-
lenska drengi til náms og fyrir til-
stilli Einars Ásmundsonar á Nesi
var Nonni annar þeirra. Hinn dreng-
urinn var Gunnar sonur Einars.
Nonna hafði lengi dreymt um að
ferðast til fjarlægra landa og kynn-
ast ólíkum menningarheimum og hér
bauðst honum bláfátækum og föður-
lausum tækifæri til að láta drauma
sína rætast. Tilhugsunin um að yf-
irgefa fjölskylduna og vini var hon-
um þó erfið. Sérstaklega fannst hon-
um sárt að eiga að skilja við móður
sína en milli þeirra var náið sam-
band.
Nokkuð var misjafnt hvernig vinir
og vandafólk tóku þessum fréttum Á
Friðriksgáfu á Möðruvöllum leist
heimilisfólkinu vel á ráðahaginn og
sagði:
„Þú gætir ekki óskað þér annars,
sem væri betra. – Þú fengir aldrei
annað eins tækifæri til þess að
menntast. – Margur unglingurinn
mætti öfunda þig af þessu láni. – Það
er alveg eins og öll gæði veraldarinn-
ar séu lögð upp í hendurnar á þér. –
Þakkaðu Guði fyrir þetta.“
Á næsta bæ var aftur á móti annað
hljóð í strokknum.
„Aumingja drengurinn! – Það er
óskiljanlegt, að móðir þín skuli leyfa
annað eins og þetta. – Hvernig getur
þér komið til hugar að fara svona
langt burt og flækjast þar heimilis-
laus meðal bráðókunnugs fólks? –
Hvað ætli verði úr þér. – Hér er
áreiðanlega óþokkinn sjálfur með í
verki. – Þú lendir í höndunum á sam-
viskulausum bófum, og hvað verður
þá um þig? – Sjáðu heldur að þér í
tíma, hættu við ferðina og steyptu
þér ekki út í vísa glötunina!“
En Nonni hafði gert upp hug sinn
þó að ákvörðunin væri honum erfið.
Það er líka auðvelt að ímynda sér
hversu erfitt það hefur verið fyrir
Sigríði að sjá á eftir syni sínum 12
ára gömlum út í heim. Þegar hér var
komið sögu hafði Sigríður orðið að
láta tvö yngstu börnin Friðrik og
Sigríði í fóstur. Elstu dóttur sína
hafði hún orðið að láta frá sér við
fæðingu og þrjú börn sín hafði hún
misst úr barnaveiki á Möðruvöllum.
En Sigríður vissi að tækifærið sem
syni hennar bauðst var einstakt, eins
og kemur fram í orðum hennar:
„Elsku Nonni minn! Þú getur víst
ímyndað þér, hversu sárt það er fyrir
móður að skilja við eitt af börnunum
sínum, sem hún elskar. Og þegar ég
nú, þrátt fyrir það, læt þig fara frá
mér, þá geri ég það eingöngu vegna
þess, að ég er sannfærð um, að það
er þér fyrir bestu.“
Kveðjustundinni um borð í litla
seglskipinu lýsir Nonni á eftirfar-
andi hátt í bókinni Nonni:
Mamma var fljót að kveðja mig.
Hún faðmaði mig að sér og sagði:
„Nú verðum við að skiljast elsku
Nonni minn. Það er ekki víst að við
sjáumst aftur í þessu lífi, en ég vona,
að Guð lofi okkur að finnast á himn-
um.“ Því verður ekki með orðum lýst
hvernig mér var innanbrjósts. Ég
elskaði móður mína svo innilega. Ég
gat ekki svarað henni fyrir gráti.
Tárin streymdu án afláts niður
vanga mína.
„Við verðum að binda enda á
þetta,“ sagði hún. „Vertu sæll, elsku
drengurinn minn! Guð varðveiti þig!
Hann er verndari munaðarleysingj-
anna. Og ég skal biðja hann að ganga
þér í föður og móður stað.“
Nonni í Japan. Árið 1937 fór Nonni í heimsreisu og dvaldi m.a. í Japan í eitt og
hálft ár. Hér er hann innan um japanskar skólastúlkur.
Víðförull
sögumaður
Jón Sveinsson, höfundur
Nonnabókanna svonefndu,
var efalítið einn þekktasti
rithöfundur Íslendinga á
síðustu öld. Bækur hans er
gefnar út enn í dag og hafa
komið út á fjölda tungu-
mála, m.a. esperanto. Bryn-
hildur Pétursdóttir minnist
Nonna, en í dag eru 146 ár
liðin frá fæðingu hans.
Jón Sveinsson, Nonni. Myndin er tek-
in er Nonni kom heim til Íslands á al-
þingishátíðina 1930.