Morgunblaðið - 17.11.2003, Blaðsíða 30

30 C MÁNUDAGUR 17. NÓVEMBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
Á
hrif byggingararfsins á
nýsköpun í íslenskri
húsagerðarlist er sannar-
lega fyrir hendi og verður
hér fyrst og fremst fjallað um ís-
lenska torfbæinn og áhrif hans.
Ekki vitað til þess að á miðöldum
hafi verið teiknaðar forsagnir að ís-
lenska torfbænum. Bæjargerðin þró-
aðist hins vegar í gegnum aldirnar,
frá þjóðveldisbænum til gangabæjar
eins og við þekkjum hann í örfáum
varðveittum eintökum. Þessa þróun
hefur Hörður Ágústsson rakið af
mikilli nákvæmni eins og alþjóð veit.
Það er ekki fyrr en undir lok 18.
aldar, þegar upplýsingarinnar er far-
ið að gæta, að eitthvað er sett á blað
þessu viðkomandi. Í kjölfar álits-
gerðar Landsnefndarinnar voru árið
1776 gerðir tillöguuppdrættir í
Kaupmannahöfn að endurbættri
húsagerð úr torfi og grjóti og hús-
grind úr hefbundnu dönsku bind-
ingsverki. Þessar tillögur komu ekki
til framkvæmda svo vitað sé.
Burstabærinn — táknmynd
bætts efnahags
Meiri áhrif höfðu skrif séra Guð-
laugs Sveinssonar prófasts í Vatns-
firði. Guðlaugur skrifar ritgerð um
bæjarbyggingar árið 1791 sem birt-
ist í Riti hins konunglega íslenska
lærdómslistafélags og lét fylgja
þrjár tillögur að fyrirkomulagi og út-
liti sveitabæja. Tvær þeirra sneru
einni burst fram á hlað, bæjardyr-
unum sjálfum, og studdust við hefð-
bundið fyrirkomulag sveitabæja
þess tíma – annars vegar kotbæ og
hins vegar stærri bæ. Þriðja tillagan
sýndi hins vegar þrjár burstir snú-
andi fram á hlað, í þeirri tillögu fólst
mest nýjung. Kannski er ofmælt að
séra Guðlaugur hafi verið höfundur
burstabæjarins, drög að þessu bygg-
ingarlagi höfðu þegar verið reist, en
skrif hans ásamt bættum efnahag
fólks höfðu mikil áhrif í þá átt að gera
byggingarstílinn vinsælan, enda
varð hann allsráðandi á 19. öld.
Þarna réðu ugglaust mestu fagur-
fræðileg sjónarmið, bærinn varð
reisulegri ásýndum með burstsettri
framhliðinni, einnig notagildið, en
þetta byggingarlag bauð upp á hag-
anlegra innra fyrirkomulag, ekki
hvað síst í sambandi við inn- og út-
gönguleiðir.
Ekki má heldur gleyma því að
burstabærinn varð táknmynd bætts
efnahags. Því sé hann skoðaður sem
ein heild má segja að ein húshliðin sé
alklædd timbri sem íslenskur al-
menningur hafði vanist að fara jafn-
an sparlega með.
En burstabæjarhugmynd séra
Guðlaugs leysti ekki hvimleiðan
fylgifisk torfbæjarins sem var raki
frá skotrennum milli þakflata sem
átti greiða leið um gljúpa torfvegg-
inn inn í húsin og varð aldrei ráðin
bót á, þótt úr þessu mætti draga með
því að helluleggja rennuna og klæða
húsin innan.
Þjóðernisrómantík
Undir lok 19. aldar ruddi sér til
rúms ný stefna í danskri húsagerð-
arlist sem kennd hefur verið við
þjóðernisrómantík og var svar yngri
manna við byggingarstíl sem ráðandi
var frá 1850 til 1870 og hefur verið
nefndur óháður sögustíll, þar sem
ekki var einungis leyft heldur boðið
að hræra saman ólíkum stílbrigðum,
rómönskum, gotneskum og endur-
reisnarstíl. Þjóðernisrómantíkin
boðaði hins vegar að leitað skyldi til
þjóðlegrar hefðar í byggingarlistar-
legu tilliti. Í þessum stíl teiknar
Fredrik Anton Bald forsmiður, sem
starfaði hér við byggingarfram-
kvæmdir annað slagið frá 1866 til
1904, tillögu að íslenskum sveitabæ í
burstabæjarstíl 1897 og lét fylgja
skriflega greinargerð. Hörður
Ágústsson telur að teikningin sé
gerð í tilefni jarðskjálftanna sunnan-
lands 1896. Hún sýnir fjórar burstir í
hlaðinni tóft, meginburstin er port-
byggt íbúðarhús en hinar þrjár, ein á
aðra hlið og tvær á hinar, til annarra
nota.
Tillögur danska arkitektsins Al-
freds Raavads frá 1918 að íslenskum
sveitabæ eru í sama stíl. Þær birtust
í bæklingi sem nefndist: Íslensk
húsagerðarlist. Hvorki hugmyndir
Balds né Raavads höfðu nokkur áhrif
svo vitað sé.
Guðjón Samúelsson
og hús hans í fornum
burstabæjarstíl
Skömmu áður en Raavad skrifaði
sína bók, eða 1913, hafði Rögnvaldur
Ólafsson, fyrsti íslenski lærði húsa-
meistarinn, gert tillögu að Háskóla
Íslands í íslenskum burstastíl, án
þess að til framkvæmda kæmi. Það
varð svo Guðjón Samúelsson húsa-
meistari ríkisins sem átti eftir að
hanna hús í hinum forna burstabæj-
arstíl svo eftir var tekið. Árið 1923
gerði hann tillögur að lítilli baðstofu
á Vindási í Kjós og stórum íslenskum
sveitabæ úr varanlegu efni í Reyk-
holti, þar sem sambyggt var íbúðar-
hús, fjós, hesthús, hlaða, smiðja og
haughús, allt undir mörgum torf-
lögðum þökum. Hvorugt komst til
framkvæmda – heldur ekki tillaga
hans frá sama ári um Sundhöll
Reykjavíkur í burstastíl.
Af vel þekktum húsum Guðjóns í
þessum stíl má nefna Þingvallabæ-
inn, sem upphaflega var með torf-
þaki, en er nú stækkaður og með
koparklæðningu á þökum. Kolviðar-
hól, Húsmæðraskólann á Laugum –
að ógleymdum Héraðsskólanum á
Laugarvatni, sem af mörgum er tal-
inn meistaraverk hans í þessum stíl
og var friðaður fyrr á þessu ári.
Áhrif burstabæjarstíls
á Landakotskirkju
Þó ekki sé eins áberandi og í þess-
um húsum, þá gætir einnig burst-
abæjarstíls í Landakotskirkju sem
að ríkjandi hluta er þó í gotneskum
stíl. Svipað er upp á teningnum í ann-
arri stórbyggingu, Korpúlfsstöðum,
sem byggðir voru 1925 til 1930, eftir
Morgunblaðið/Sverrir
Héraðsskólinn á Laugarvatni sem Guðjón Samúelsson teiknaði í burstabæjar-
stíl og er eitt þekktasta verk hans af því tagi.
Áhrif byggingararfs-
ins á nýsköpun í
húsagerðarlist
Morgunblaðið/Þorkell
Þorsteinn Gunnarsson arkitekt.
eftir Þorstein
Gunnarsson arkitekt
Á
næstunni verða kynnt í
Fasteignablaði Morgun-
blaðsins hús úr Húsasafni
Þjóðminjasafns Íslands.
Húsasafnið samanstendur nú af yfir
fjörutíu húsum víðsvegar um landið.
Meðal þessara húsa má finna sýnis-
horn af margvíslegum húsakosti ís-
lensku þjóðarinnar á seinni öldum.
„Húsasafnið er einn merkasti
menningararfur Íslendinga og á sem
heild fullt erindi í á heimsminjaskrá
UNESCO, enda einstakar minjar á
jörðinni,“ segir Margrét Hallgríms-
dóttir þjóðminjavörður.
„Hugmyndir eru um að tilnefna ís-
lenska torfbæi svokallaðri keðjutil-
nefningu síðar. Keðjutilnefning felur
í sér alla íslensku torfbæina sem eina
heild og einstakan menningararf í al-
þjóðlegu samhengi.
Húsin í húsasafninu eru einn mik-
ilvægasti safnkostur Þjóðminjasafns
Íslands og mikilvæg tenging við
landsbyggðina og safnastarf al-
mennt.“
Er þetta kostnaðarsamt verkefni?
„Já, þetta er mjög kostnaðarsamt
enda viðkvæmar og flóknar minjar í
viðhaldi og forvörslu á yfir 40 stöðum
á landinu. Fjárveitingar eru tak-
markaðar í þetta stóra verkefni þjóð-
minjavörslunnar. En mikið er í húfi
því þessi hús eru oft meðal allra
merkustu minja hvers landshluta og
grundvöllur safnastarfs, ferðaþjón-
ustu og minjaverndar á svæðinu.
Þetta er þar af leiðandi afar mikil-
vægt verkefni í byggðamálum og at-
vinnusköpun handverksmanna á
landsbyggðinni.“
Hvað þarf að vera til staðar til að
hús eigi heima í Húsasafni Þjóð-
minjasafns?
„Húsasafnið endurspeglar íslensk-
an byggingararf og sambúð lands og
þjóðar í gegnum tíðina. Þar eru varð-
veitt okkar merkustu hús, flestir
torfbæirnir, kirkjurnar og steinhlað-
in hús, svo eitthvað sé nefnt. Í mörg-
um þessara húsa eru byggðasöfn
svæðisins. Varðveisla húsasafnsins
felur í sér kröfur um vandað hand-
verk og varðveislukunnáttu þar að
lútandi – sem er hverfandi. Grund-
völlur árangurs þar er samstarf við
heimamenn og því felur varðveisla
húsasafnsins einnig í sér varðveislu
mikilvægrar handverkskunnáttu.
Ekki síður er mikilvægt að húsin í
húsasafni Þjóðminjasafnsins eru til
marks um það að Þjóðminjasafn Ís-
lands er þjóðmenningarstofnun á
landsvísu sem stendur vörð um og
varðveitir þjóðminjar alls staðar að á
landinu, svo sem hús, báta, muni,
handverkskunnáttu og fleira, sem oft
á tíðum er til sýnis í sínu rétta sögu-
lega umhverfi. Þetta á við um húsin,
báta og muni á sýningum og í
kirkjum. Má í því sambandi einnig
nefna báta á Reykjum í Hrútafirði og
steinkistu Páls biskups Jónssonar í
Skálholti.“
Í húsasafni eru merkustu
torfbæirnir
Hvaða tegundir húsa eru helst
varðveittar í húsasafninu?
„Þar eru varðveittir allir stærstu
og merkustu torfbæir landsins og all-
ar þær torfkirkjur sem eru í upp-
runalegri gerð. Í húsasafninu er
stærsta safn torfhúsa sem til er í
heiminum. Í húsasafninu er að finna
gott sýnishorn af húsakosti þjóðar-
innar á seinni öldum.“
Hvaða tímabil spannar húsasafnið?
„Elstu húsin hafa rætur allt aftur
til miðalda, t.d. Keldur á Rangárvöll-
um sem eru að fornri gerð, „Keldna-
gerðin“ eins og gerðin er nefnd eftir
Torfbæirnir
—minjar
áheims-
mælikvarða
Í Fasteignablaði Morgunblaðsins verða næstu mánuði
kynnt hús úr Húsasafni Þjóðminjasafns Íslands. Guð-
rún Guðlaugsdóttir ræðir við Margréti Hallgríms-
dóttur þjóðminjavörð um húsasafnið, þýðingu þess
og samsetningu.
Bustarfell í Vopnafirði.
Morgunblaðið/Þorkell
Margrét Hallgrímsdóttir