Morgunblaðið - 19.11.2003, Blaðsíða 12

FRÉTTIR
12 MIÐVIKUDAGUR 19. NÓVEMBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
Jón Árni Einarsson var harð-ur nagli. Stundaði sjó-mennsku um árabil, vannsíðan á vinnuvélum og vöru-
bílum, og ók leigubíl undir það síð-
asta en hætti störfum vegna lang-
vinnrar lungnateppu fyrir nokkrum
árum og á varla afturkvæmt út á
vinnumarkaðinn, að sögn Dóru Lúð-
víksdóttur lungnasérfræðings, sem
hefur verið læknir Jóns Árna frá því
hann kom í fyrstu skoðun vegna
teppunnar fyrir um fjórum árum.
Hann er samt aðeins 55 ára.
Greining á fyrstu
stigum mikilvæg
Langvinn lungnateppa (LLT) er
samheiti yfir lungnaþembu og lang-
vinna berkjubólgu. Fyrstu einkenni
eru hósti og slímuppgangur, sem
viðkomandi, oftast reykingamaður,
setur ekki í samband við langvinnan
lungnasjúkdóm sem getur leitt til
alvarlegrar fötlunar. „Greining
langvinnrar lungnateppu á snemm-
stigum og markviss meðferð við
tóbaksnotkun er sú aðferð sem
vænlegust er til að ná árangri í bar-
áttu við sjúkdóminn. Spáð er mjög
aukinni tíðni LLT á næstu áratug-
um,“ segir Jón Steinar Jónsson
læknir meðal annars í bréfi til yf-
irlækna til að vekja athygli á al-
þjóðlega degi langvinnrar lungna-
teppu, sem er í dag, 19. nóvember.
Hægt er að greina sjúkdóminn á
byrjunarstigi með einfaldri önd-
unarmælingu og gefst almenningi
kostur á að fara í fría öndunarmæl-
ingu á heilsugæslustöðvum víða um
land í dag.
Ömurlegt líf
„Ég byrjaði að reykja á sjónum,
um 14 til 15 ára,“ segir Jón Árni.
„Það var skelfilega vont að byrja.
Ég var hálfgrænn og ældi og sagði
þegar ég hætti að það væri ekkert
mál. Það hefði verið miklu erfiðara
að byrja. En þetta var auðvitað bara
fikt til að byrja með. Það voru allir í
þessu og fljótlega var ég kominn í
pakka á dag en var í tveimur pökk-
um síðustu 10 árin. Viðurkenndi það
auðvitað ekki frekar en þeir sem
eru á kafi í bjórnum og segjast bara
hafa fengið sér einn eða tvo. Maður
hætti að kunna að telja.“
Jón Árni segir að það sé auðvelt
að blekkja sjálfan sig, ekki síst
vegna þess að áhrif reykinganna
séu lengi að koma í ljós. Þrekið
minnki smám saman, en í stað þess
að viðurkenna það sé því sleppt að
gera það sem áður þótti sjálfsagt.
Eins og til dæmis að heimsækja ein-
hvern sem býr á 2. hæð eða ofar í
lyftulausu húsi. „Aðdragandinn er
svo langur en einn daginn er allt
farið, ekkert þrek til eins eða neins.
Maður er ónýtur. Daglega lífið fer
allt úr skorðum og það er til dæmis
meiri háttar mál og mikið átak að
fara í sturtu. Maður rétt kemst á
milli herbergja. Heimurinn tak-
markast af 15 metra langri súrefn-
isslöngu og maður fer ekkert með
súrefniskút í kerru. Það er í raun
ömurlegt að lífið skuli snúast um 15
metra langa slöngu.“
Með 22% af fráblástursgetunni
Nokkur kaflaskipti urðu hjá Jóni
Árna 1987. Þá lenti hann í bílslysi,
fór í aðgerð árið eftir og var dæmd-
ur með 40% örorku í öxl. Mikil bein-
þynning í baki þjáði hann og 1995
varð hann að hætta leigubílaakstr-
inum. Í nóvember árið 2000 átti
hann að fara inn á verkjasvið á
Reykjalundi og í atvinnulega end-
urhæfingu, en var bent á að hann
ætti heima á lungnaendurhæfing-
ardeildinni. Hann varð að hætta að
reykja og þar tók Dóra Lúðvíks-
dóttir á móti honum og hefur annast
hann síðan.
„Hann var með 22% af eðlilegri
fráblástursgetu, var móður í hvíld,
gat gengið stutta vegalengd, hóstaði
mikið og var með mikinn slím-
uppgang frá lungum,“ segir Dóra og
bendir á að hann hafi þurft að vera
tengdur við súrefniskút að staðaldri
í um ár fyrir lungnaaðgerðina, en
hann hafi auk þess byrjað í lyfja-
meðferð. Hann hafi líka þurft að
hætta að reykja en tilfellið sé að það
sé oft auðveldara en fólk geri sér
grein fyrir og það kunni svo sann-
arlega að meta það þegar slökkt
hafi verið í síðustu sígarettunni. „Í
áreynsluprófi þurfti hann 5 lítra af
súrefni til að hjóla aðeins þrjár mín-
útur. Að sama skapi hafði hann
heldur ekki súrefni til að ganga upp
stigagang á 2. hæð,“ segir hún og
leggur áherslu á að ástand Jóns
Árna hafi batnað talsvert þegar
hann hætti að reykja en meira hafi
þurft til. „Lungnastarfsemin var
það mikið skert að hann var ekki
vinnufær og súrefnisflutningurinn
var svo skertur að hann þurfti að
nota súrefnisgjöf við allar venjuleg-
ar athafnir, en til þess að geta hafið
súrefnismeðferðina þurfti hann að
hætta að reykja.“
Dóra segir að Jón Árni hafi einn-
ig þjáðst af svefntruflunum og kæfi-
svefni. „Þeir sem hafa langvinna
lungnateppu hafa oft talsverðar
svefntruflanir, en um 5% sjúklinga
með langvinna lungnateppu hafa
kæfisvefn og mjög margir hafa van-
öndun í svefni. Nætursúrefni bætir
vanöndun að næturlagi og eykur
orkuúthald að deginum.“
Endurhæfingin fullt starf
Jón Árni var fastagestur á
lungnadeildinni, þegar hún var á
Vífilsstöðum, áður en hann fór í svo-
nefnda lungnasmækkunaraðgerð í
apríl 2002 og í kjölfarið var hann í
nokkurra vikna endurhæfingu á
Reykjalundi en hann hefur farið
þangað í þrjár slíkar nokkurra
vikna endurhæfingar. Hann kemur í
sjúkraþjálfun á Landspítala – há-
skólasjúkrahús í Fossvogi tvisvar í
viku og reynir að fara í sund tvisvar
til þrisvar í viku auk þess sem hann
fer í gönguferðir eftir megni og tek-
ur þátt í starfi Samtaka lungnasjúk-
linga (www.lungu.is), en félagsmenn
hittast klukkan fimm á mánudögum
í húsnæði samtakanna í Síðumúla 6.
Endurhæfingin og það að halda lík-
amanum gangandi er í raun fullt
starf.
„Ég er að byrja nýtt líf eftir að
þeir skáru utan af lungunum og er
enn sem ungbarn á öðru ári,“ segir
Jón Árni. „Mér finnst ég vinna mikil
þrekvirki á hverjum degi, því ég
geri ýmislegt sem ég lét mig ekki
dreyma um fyrir nokkrum árum.
Hluti eins og að þrífa mig án átaka
og fara í bað. Í gönguferðum vinn
ég meira þrekvirki en Everest-farar
því ég ber minn súrefniskút sjálfur
og það er meira en þeir gera.“
Dóra segir að öndunargeta Jóns
Árna hafi aukist um 1.000 millilítra
frá því eftir aðgerðina í apríl 2002,
sé komin í 1,43 lítra, en hún sé samt
aðeins 45% af áætlaðri fráblást-
ursgetu. „Hann er sem nýr maður
en endurhæfingin er lífstíðarverk-
efni og til að halda núverandi heilsu
þarf hann að þjálfa á hverjum ein-
asta degi. En hann verður sennilega
ekki vinnufær á ný. Það er mjög
mikilvægt að greina lungnateppuna
snemma til þess að koma í veg fyrir
þrengingu í berkjum og skerðingu á
lungnastarfsemi. Með þessum al-
þjóða degi langvinnrar lungnateppu
viljum við leggja áherslu á að fólk,
sem er í áhættuhópi, fari í önd-
unarmælingar, vegna þess að ein-
kennin koma svo hægt og bítandi að
fólk áttar sig ekki á þeim í byrjun.
Sérstaklega ef það hreyfir sig lítið,
en þegar fólk er farið að finna fyrir
hvíldarmæði er oft um verulega
skerðingu að ræða. Með því að
grípa snemma inn í má koma í veg
fyrir hreyfiskerðingu vegna sjúk-
dómsins. Meðalaldur sjúklinga með
langvinna lungnateppu á Reykja-
lundi er um sextugt en við viljum
sjá meira af yngra fólki til að koma í
veg fyrir vinnutap og veikindi hjá
því.“
Nokkrir áhættuþættir
Lungnastarfsemi skerðist örlítið
á hverju ári eftir fertugt en mun
hraðar hjá þeim sem reykja, að
sögn Dóru. Mikilvægt sé að leita
læknis sem fyrst til að fá rétta með-
ferð. „Langvinnur hósti og upp-
gangur er heldur ekki eðlilegt
ástand,“ bætir hún við.
Lungnasjúkdómar eru þekktir í
ætt Jóns Árna, en hann segist aldr-
ei hafa hugsað um það, hvorki hug-
að sérstaklega að mataræði eða
stundað þjálfun fyrr en í endurhæf-
ingunni. „Foreldrar mínir reyktu
mikið, en áður en mamma dó úr
lungnakrabba bað hún mig um að
láta af þessum fjanda, því þetta
væri ekki spennandi,“ segir hann,
en um fjögur ár eru síðan Jón Árni
hætti að reykja og endurhæfingin
hefur staðið yfir í aðeins skemmri
tíma. En hún hefur borið mikinn ár-
angur. Hann er ekki lengur bundinn
við rúmið og slönguna en er alltaf
með súrefniskút í bílnum og hefur
hann með sér í bakpoka á göngu-
ferðum.
Dóra segir augljóst að til að við-
halda heilsunni þurfi að huga að
mataræði og líkamsþjálfun. „Ég
kemst það sem ég ætla mér,“ segir
hann. „Fer í gönguferðir og veiði-
ferðir. Um liðna helgi fór ég til
dæmis upp á Hengil og að Trölla-
fossi helgina þar áður. Gangan tek-
ur kannski lengri tíma en áður og
ég þarf að hafa kútinn þegar ég
geng upp brekkur en bjartsýnin er
mitt veganesti. Þetta kemur smátt
og smátt og aðalatriðið er að vera
þolinmóður og gefast ekki upp.
Vera harður.“
Öndunarmælingar víða um land í tilefni alþjóðadags langvinnrar lungnateppu í dag
„Fer ekkert
með súrefnis-
kút í kerru“
Jón Árni Einarsson virðist hafa haft alla
burði til að standa sig í leik og starfi en
langvinn lungnateppa hefur heldur betur
sett strik í reikninginn, því hann er óvinnu-
fær og fer sennilega ekki út á vinnumark-
aðinn aftur þó að hann sé aðeins 55 ára.
Steinþór Guðbjartsson ræddi við Jón Árna
og Dóru Lúðvíksdóttur, lungnalækni hans.
Morgunblaðið/Ásdís
Jón Árni Einarsson í lungnarúmmálsmælingatæki á Landspítala – háskólasjúkrahúsi í Fossvogi. Dóra Lúðvíks-
dóttir lungnasérfræðingur, sem hefur verið læknir Jóns Árna frá því hann kom í fyrstu skoðun, fylgist með.
steg@mbl.is
Dóra Lúðvíksdóttir lungnalæknir segirað áætla megi að um átta til 10.000manns séu með langvinna lungna-
teppu hérlendis.
„Alþjóðaheilbrigðismálastofnunin, WHO,
hefur metið algengi LLT 9,34 af hverjum
1.000 körlum og 7,33 af hverjum 1.000 kon-
um á heimsvísu, en gera má ráð fyrir að á
Íslandi séu 10.000 til 15.000 með sjúkdóm-
inn,“ segir hún.
Að sögn Dóru eru fyrstu einkenni LLT
oftast þrálátur hósti og uppgangur.
Áreynslumæði er einnig oft áberandi. Þessi
einkenni versna oft við öndunarfærasýk-
ingar. Síðar í sjúkdómsganginum verður
mæðin sífellt meira áberandi og hennar
verður einnig vart jafnvel í hvíld og þreyta
og úthaldsleysi gerir vart við sig. Svefn get-
ur einnig truflast hjá einstaklingum með
langvinna lungnateppu og aukið dagþreytu
og syfju.
Reykingar eru mikilvægur áhættuþáttur
en erfðir virðast einnig skipta miklu máli
þar sem LLT virðist vera algengari í sumum
fjölskyldum en öðrum og því sérstaklega
mikilvægt fyrir einstaklinga í fjölskyldum
þar sem lungnasjúkdómar eru algengir að
byrja aldrei að reykja. Tilhneiging til
berkjusamdráttar í tengslum við ertandi
efni sk. berkjuauðertni er einnig tengd erfð-
um og virðist skipta miklu máli. Einnig er
ljóst að ekki fá allir reykingamenn lang-
vinna lungnateppu. Aðrir þættir eins og
óhreinindi í andrúmslofti innanhúss t.d. á
vinnustöðum geta einnig valdið langvinnri
lungnateppu og einnig aukið áhrif reykinga.
Óbeinar reykingar geta einnig skipt máli.
Greining sjúkdómsins byggist á einkenn-
asögu, skoðun og rannsóknum. Mikilvæg við
greiningu langvinnrar lungnateppu er önd-
unarmæling, sem er framkvæmd á öllum
heilsugæslum, sumum apótekum og hjá
lungnalæknum. Einkennandi fyrir lang-
vinna lungnateppu er skerðing á fráblást-
ursgetu. Þessi skerðing eykst smám saman
með árunum og gerir fyrst vart við sig með
áreynslumæði. Þar sem þessi einkenni koma
smám saman gerir einstaklingurinn sér oft
ekki grein fyrir þessari skerðingu á byrj-
unarstigi. Því er mikilvægt að framkvæma
öndunarmælingar reglulega hjá þeim ein-
staklingum sem eru í áhættuhóp fyrir lang-
vinna lungnateppu.
Mikilvægast er að fjarlægja orsakavald
s.s. að hætta að reykja og dveljast í hreinu
og góðu lofti. Reglubundin hreyfing er einn-
ig mikilvæg þar sem hún þjálfar vöðva og
hreinsar slím úr lungum. Á Reykjalundi er
starfrækt lungnaendurhæfing þar sem
áhersla er lögð á fræðslu og líkamsþjálfun.
Lyfjameðferð með berkjuvíkkandi lyfjum
er einnig mikilvæg og sömuleiðis að með-
höndla aukin einkenni í tengslum við önd-
unarfærasýkingar. Þarf þá oft að nota bæði
bólgueyðandi lyf og sýklalyf. Þegar sjúk-
dómurinn er á háu stigi getur súrefn-
ismeðferð einnig reynst nauðsynleg og eru
hér á landi tæplega 200 einstaklingar með
langvinna lungnateppu sem nýta sér slíka
meðferð. Þá er mikilvægt að þessir sjúkling-
ar fari í bólusetningu við inflúensu og
lungnabólgu, að sögn Dóru.
Um átta til tíu þúsund manns með sjúkdóminn hérlendis