Morgunblaðið - 20.11.2003, Síða 10

FRÉTTIR
10 FIMMTUDAGUR 20. NÓVEMBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
DAVÍÐ Oddsson forsætisráðherra sagði á Al-
þingi í gær að hann teldi alls ekki hægt að úti-
loka að til lagasetningar komi til að hindra
frekari samþjöppun á fjölmiðlamarkaði. Þá
sagði Davíð að ekki væri boðlegt hvernig einn
stærsti banki þjóðarinnar tæki þátt í við-
skiptabrellum eins og þeim sem verið hefðu í
kringum nýleg eigendaskipti á Stöð 2. Þessi
ummæli féllu í svari við fyrirspurn Álfheiðar
Ingadóttur, varaþingmanns Vinstrihreyfing-
arinnar –græns framboðs, um þróunina á fjöl-
miðlamarkaðnum. Svar Davíðs fer í heild hér á
eftir:
„Ég vil þakka háttvirtum þingmanni, Álf-
heiði Ingadóttur, það að vera fyrst til að hreyfa
þessu mikilvæga máli hér í þinginu. Varðandi
fyrirspurnina um það hvort þróun mála á fjöl-
miðlamarkaði að undanförnu hefði verið til um-
fjöllunar í ríkisstjórn er því til að svara að það
hefur borið á góma í ríkisstjórn en ekki verið
rætt með formlegum hætti – svo það sé nefnt.
Ég hygg að það sama eigi við um þingflokka
stjórnarflokkanna.
Varðandi síðari spurninguna, þ.e. hvort for-
sætisráðherra telji koma til greina að sett verði
lög til að hindra frekari samþjöppun á fjöl-
miðlamarkaði og tryggja betur en nú er gert að
fjölmiðlar séu sjálfstæðir og óháðir, þá tel ég að
það sé alls ekki hægt að útiloka að til slíkrar
lagasetningar komi. Það mætti jafnvel færa
fyrir því rök að í því fælist tómlæti af hálfu
þingsins við núverandi aðstæður að láta ekki
koma til athugunar a.m.k. slíka lagasetningu.
Víðast hvar í heiminum þar sem ég þekki til
gilda slíkar reglur. Það er þó ekki undantekn-
ingarlaust og við tilheyrum – svo merkilegt
sem það er – undantekningunum hvað þetta
varðar. Til að mynda í Bandaríkjunum er bann-
að að þeir sem eigi dagblöð eigi jafnframt sjón-
varpsstöðvar. Það er lagt blátt bann við því. Þó
er það svo í Bandaríkjunum að Bandaríkja-
menn ganga afar langt – dómstólar til að
mynda – í að tryggja tjáningarfrelsi það sem
stjórnarskráin bandaríska tryggir. Í Svíþjóð
mun það vera svo að dagblöð – áskrift-
ardagblöð til að mynda sem koma út og menn
líta þannig á að séu til þess fallin að skapa frjóa
og fjölbreytta umræðu – njóta niðurgreiðslu til
áskrifenda til þess að tryggt sé að slík blöð fái
þrifist. Menn líta þannig á að kosningarétt-
urinn hinn almenni sé ekki virkur nema um-
ræða í fjölmiðlum sé tiltölulega fjölbreytt og
frjáls. Ég minni á að það kom nýlega fram í við-
tali við fræðimann hér, að þegar eigendur Dag-
ens Nyheter ætluðu að kaupa Sænska dag-
blaðið skipti ríkisstjórnin sér af því og kom í
veg fyrir það – til að koma í veg fyrir það að
þarna yrði um samþjöppun að ræða.
Fréttamenn ágætir tala jafnan um það að
fréttaeiningar fjölmiðlanna séu afar sjálf-
stæðar og vel má vera að það sé þannig að
verulegu marki. Þó er það þannig að víðast
hvar í heiminum er talið að eignarhaldið ráði
úrslitum í þeim efnum; það er eignarhaldið sem
leiði til þess með hvaða hætti viðkomandi
fréttastofa eða fréttaeining er skipuð í upphafi
og það muni síðan hafa áhrif á það hvernig
fréttastofan vinnur þó að kannski eigendur séu
ekki daglega að skipta sér af því hvernig frétta-
stofurnar séu reknar. Þannig að það er eign-
arhaldið sem skiptir þar meginmáli. Og auðvit-
að er það rétt sem háttvirtur þingmaður
[Álfheiður Ingadóttir] sagði, að það er fyrsta
skilyrðið að eignarhaldið sé ljóst. Hér bjuggum
við við það varðandi eitt dagblað að það hafði
enginn hugmynd um það mánuðum jafnvel ár-
um saman hverjir áttu það blað. Og þeir eig-
endur gátu síðan látið það blað skjóta á and-
stæðinga sína ímyndaða eða raunverulega eftir
atvikum úr launsátri frá því blaði. Þetta myndi
hvergi í heiminum vera látið líðast. Nú standa
mál þannig til að mynda í dag að það veit eng-
inn hver á Stöð 2. Það veit enginn hver á Stöð 2
– aðra og einu frjálsu sjónvarpsstöðina í land-
inu svo við notum orðið frjálsa án þess að halla
nokkuð á ríkisútvarpið – ég tel ekki að það eigi
að gera það. En stundum er látið í veðri vaka að
Kaupþing Búnaðarbanki eigi þessa stöð. En
það er einnig látið í veðri vaka að tiltekinn nafn-
greindur einstaklingur í kaupsýslu eigi nú þeg-
ar orðið þessa stöð. Og þetta er auðvitað al-
gjörlega óboðlegt að slík aðstaða sé uppi.“
Bankar komnir út á hála braut
„Og það er reyndar ekki boðlegt heldur að
einn af stærstu bönkum þjóðarinnar taki þátt í
viðskiptabrellum af þessu tagi og hafi ekki sína
hluti á tæru gagnvart almenningi í þessum efn-
um. Það er ekki búandi við það. Og reyndar er
maður mjög hugsandi orðinn yfir því, svo mað-
ur komi því nú að hér, með hvaða hætti ís-
lensku bankarnir, allir stærstu bankarnir, eru
farnir að haga sér með afskiptum sínum og inn-
gripum í íslenskt atvinnulíf. Þar eru menn
komnir út á mjög hála braut að mínu viti. Og ég
sem hef trúað og stutt og verið stoltur af því að
standa fyrir einkavæðingu á slíkum bönkum tel
jafnframt að það eigi að reyna að halda þessum
bönkum að sínum verkefnum og að þeir séu
komnir langt út fyrir þau mörk sem þeir eiga
að sinna og skyldum gagnvart almenningi í
þeim efnum, svo ég bæti því nú við fyrirspurn
háttvirts þingmanns. Ég vona að ég sé ekki að
fara út fyrir ramma með því.“
Nokkrir þingmenn tóku þátt í umræðunni og
undir lok hennar vísaði Davíð til spurninar Ás-
geirs Friðgeirssonar, Samfylkingu, um það
hvað Davíð teldi að til þyrfti til að setja lög um
samþjöppun á fjölmiðlamarkaði. Um það sagði
Davíð: „Ég hef ekki hugsað það mál til enda.
Svona mál eru nýkomin upp í þeim brennidepli
sem þau eru nú. Ég hef hins vegar vakið at-
hygli á því hvaða reglur gilda sums staðar ann-
ars staðar. Ég hef hins vegar haft mjög
skamman tíma til að láta vinna það og láta gera
það betur þannig að þær upplýsingar liggi frek-
ar fyrir. En til viðbótar við það sem ég hef áður
nefnt, til að mynda varðandi Bandaríkin, en þar
er ekki bara þeim sem eiga dagblöð bannað að
eiga sjónvarpsstöðvar, því þar er bannað að
einn aðili eigi sjónvarpsstöð sem nær til meira
en 35% áhorfenda. Það er lagt bann við því.
Menn nefna síðan markaðinn og samkeppnina
hina almennu hvort hún geti ekki leyst þetta
mál. Það snertir auðvitað viðkvæman streng í
mínu brjósti. Það fyrsta sem mér dettur í hug
er að markaðurinn eigi auðvitað að leysa þetta
mál. En það sýnir einmitt sérstöðu á þessum
markaði – sem er út af fyrir sig samkeppn-
ismarkaður – að við erum öll tilbúin til þess á
þessu markaðssviði að reka ríkisrekna starf-
semi, ríkisútvarp. Ég er tilbúinn til þess og
hygg að flestir hér inni séu tilbúnir til þess. Það
segir heilmikla sögu um það sérstaka eðli sem
er á þessum markaði að menn vilja tryggja að
ákveðinn stofnun sé rekin með tilteknum hætti,
undir ákveðnum reglum, inni á þessu markaðs-
sviði. Og meira að segja harðir einkavæðing-
armenn eins og ég geta ekki hugsað sér að
einkavæða Ríkisútvarpið. Það segir allt sem
segja þarf um þennan markað. Þannig að sam-
keppnin leysir ekki þetta mál. Því miður.“
Lagasetning er ekki útilokuð
Forsætisráðherra svarar fyrirspurn um samþjöppun á fjölmiðlamarkaði
ÞINGMENN sem þátt tóku í um-
ræðum um fjölmiðlamarkaðinn á
Alþingi í gær voru flestir sammála
um mikilvægi þess að almenningur
væri upplýstur um eignarhald á
fjölmiðlum. Álfheiður Ingadóttir,
varaþingmaður Vinstrihreyfingar-
innar – græns framboðs, var máls-
hefjandi umræðunnar en Davíð
Oddsson forsætisráðherra var til
andsvara. Svar Davíðs er birt í
heild hér á síðunni.
Álfheiður sagði í upphafi máls
síns að fjölmiðlar væru ein af meg-
instoðum lýðræðislegrar stjórn-
skipunar. Þeir væru hið svokallaða
fjórða vald og að margra mati jafn-
vel hið öflugasta í nútímasamfélagi.
„Það ætti reyndar að vera óþarft
að fjölyrða hér á hinu háa Alþingi
um mikilvægi þess að í fjölmiðlum
ríki fjölbreytni og að tjáningar-
frelsi fjölmiðla verði ekki hnekkt
eða það bundið í klafa hagsmuna-
eða viðskiptablokka. En á íslensk-
um fjölmiðlamarkaði – eins og
reyndar á fleiri sviðum samfélags-
ins og viðskiptalífsins – er stefnt
óðfluga í fákeppni og samþjöppun.
Ýmsir hafa lýst sérstökum áhyggj-
um af þessari þróun því fákeppni
er trúlega hvergi verri en einmitt í
fjölmiðlum,“ sagði hún.
Lítil skil og jafnvel
lágir múrar á milli
„Inn í þessa umræðu hefur einn-
ig blandast sú staðreynd að engin
trygging er fyrir því í lögum að
eigendur fjölmiðla þurfi að upplýsa
almenning um eignarhald sitt á
þeim. Vísbendingar hafa einnig
komið fram um að a.m.k. stundum
séu lítil skil og jafnvel lágir múrar
milli fjárhagslegs rekstrar og rit-
stjórnanna bæði á prentmiðlum og
á ljósvakamiðlum.“
Álfheiður sagði nauðsynlegt að
fjölmiðlar nytu frelsis og sjálfstæð-
is „en ég tel jafnframt mjög nauð-
synlegt að almenningur viti hverjir
eigi fjölmiðla. Ég tel að sjálfstæði
þeirra og frelsi verði ekki ógnað
með lagasetningu þar um. Sú stað-
reynd að viðskiptablokkir og jafn-
vel bankar eru farnir að slást um
eignarhald á fjölmiðlum í landinu
vekur reyndar spurningar um
hvort setja eigi enn frekari skorður
við eignarhaldið á þessum markaði
til að hindra óæskileg hagsmuna-
tengsl. Samþjöppun eigna og valds
á þessu sviði þjóðfélagsins getur
nefnilega orðið lýðræðinu varasöm
og sama þróun gæti í rauninni leitt
til þess að allir fjölmiðlar í landinu
fyrir utan Ríkisútvarpið kæmust á
sömu hendur. Enda hefur þessi
umræða öll orðið til þess að mönn-
um er nú ljósara en áður mikilvægi
þess að hafa hér öflugt ríkisútvarp
í landinu og er það vel. En vegna
þessarar samþjöppunar og umræðu
sem orðið hefur á undanförnum
vikum hef ég leyft mér að spyrja
hæstvirtan forsætisráðherra svo-
felldra spurninga. Í fyrsta lagi:
Hefur þróun mála á fjölmiðlamark-
aði að undanförnu verið til umfjöll-
unar í ríkisstjórninni? Og í öðru
lagi: Telur ráðherra koma til
greina að sett verði lög til að
hindra frekari samþöppun á fjöl-
miðlamarkaði og tryggja betur en
nú er gert að fjölmiðlar séu sjálf-
stæðir og óháðir?
Nokkrir þingmenn tóku einnig
þátt í umræðunum. Kolbrún Hall-
dórsdóttir, þingmaður Vinstri
grænna, sagði m.a. að það væri
nauðsynlegt að tryggja að almenn-
ingur vissi hverjir ættu fjölmiðlana.
Þannig vissi almenningur hverra
hagsmuna væri verið að gæta ef
hlutleysis væri ekki gætt í viðkom-
andi fjölmiðli. „Það er að sama
skapi afar nauðsynlegt að ríkis-
stjórnin og stjórnvöld á hverjum
tíma gái að sér varðandi stjórn sína
og vald í Ríkisútvarpinu. Að öðrum
kosti verður Ríkisútvarpinu – sem
er almannaútvarp í þjóðareign –
stefnt í voða og breytt úr óháðum
frjálsum fjölmiðli í ríkisstjórnarút-
varp sem örugglega enginn vill.“
Tregur til að setja lög
Mörður Árnason, þingmaður
Samfylkingarinnar, sagðist ákaf-
lega tregur til að setja lög um fjöl-
miðla.
„Við höfum búið við það hér í
okkar lýðræðissamfélagi að fjöl-
miðlar hafa leikið og starfað án
verulegs lagaramma. Ég tel að það
sé æskilegast. Fjölmiðlar eru
fjórða valdið. Það þýðir að þeir
eiga að vera sem óháðastir hinum
þremur.“
Í máli Marðar kom einnig fram
að hann tæki m.a. undir það að það
þyrfti að gæta að gagnsæi um eig-
endur og rekstur fjölmiðla. Þá
sagði hann að það þyrfti að koma
Ríkisútvarpinu í það horf að það
gæti talist vera sjálfstæður og
óháður fjölmiðill.
Steingrímur J. Sigfússon, for-
maður VG, sagði eins og aðrir þing-
menn að mikilvægt væri að fjöl-
miðlar væru sjálfstæðir, óháðir og
heiðarlegir og ennfremur að eign-
arhald þeirra væri gegnsætt. Hann
sagði samþjöppun í fjölmiðlaheim-
inum varasama, fjölbreytni væri
nauðsynleg. „Það er sérstaklega
varhugavert ef umsvifamiklir aðilar
í viðskiptum, sem jafnvel starfa í
fákeppnisumhverfi þar, gerast
jafnframt fjölmiðlakóngar,“ sagði
hann.
Helgi Hjörvar, þingmaður Sam-
fylkingarinnar, sagði það einnig
mikilvægt að það lægi fyrir hverjir
eigi fjölmiðlana, þótt það gæti legið
í lausu lofti á þeirri stundu sem
verið væri að skipta um eigendur í
stórum almenningshlutafélögum.
Helgi sagði ennfremur að það væri
ósmekklegt hjá forsætisráðherra,
Davíð Oddssyni, að ráðast á nafn-
greinda einstaklinga, aftur og aftur
úr ræðustóli Alþingis að þeim ein-
staklingum fjarstöddum.
Margir þingmenn tóku til máls um fjölmiðlamarkaðinn í fyrirspurnartíma á Alþingi
Almenningur
viti hverjir
eigi fjölmiðla
Morgunblaðið/Þorkell
Málshefjandinn Álfheiðir Ingadóttir , varaþingmaður VG, á Alþingi í gær.