Morgunblaðið - 20.11.2003, Qupperneq 30

LISTIR
30 FIMMTUDAGUR 20. NÓVEMBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
HVAÐ kemur breiðfirskum versl-
unarstjóra á Skipaskaga, sem kominn
er nær fertugu og auk þess fjöl-
skyldumaður með sex börn innan við
fermingu á framfæri sínu, til að um-
turna lífi sínu og gerast ljósmyndari í
höfuðstaðnum?“ Guðmundur Ingólfs-
son ljósmyndari spyr þessarar spurn-
ingar í grein í bókinni um kollega
sinn, Magnús Ólafsson. Bókin kom út
um leið og opnuð var vönduð og yf-
irgripsmikil yfirlitssýning á verkum
Magnúsar (1862–1937) sem nú stend-
ur yfir í Ljósmyndasafni Reykjavíkur
í Tryggvagötu 15. Guðmundur veltir
fyrir sér mögulegum ástæðum þess
að verslunarstjórinn á Skaganum,
tæplega fertugur, fór til Danmerkur
að nema ljósmyndun hjá virtasta ljós-
myndara þar í landi, kom síðan heim
og opnaði ljósmyndastofu. Guðmund-
ur telur sig vita ástæðuna: „Meginafl-
ið að baki þessum kjörkuðu ákvörð-
unum Magnúsar tel ég … vera
einlæga löngun hans, jafnvel ástríðu,
til að ljósmynda.“ (157)
Löngun Magnúsar, að skrásetja líf-
ið í kringum sig, vöxt og viðgang höf-
uðstaðarins og íbúana í leik og starfi,
dylst ekki nokkrum manni sem skoð-
ar þessa hrífandi yfirlitssýningu.
Myndasafn Magnúsar er ein af kjöl-
festum Ljósmyndasafns Reykjavík-
ur. Á þessari sýningu eru ný og vönd-
uð prent, sem gerð hafa verið eftir
negatífum hans, sett fram á mark-
vissan hátt þannig að góð yfirsýn fæst
yfir stílbrögð hans, áherslur og
áhugamál í ljósmynduninni.
Ferill Magnúsar er svo sannarlega
óvenjulegur. Hann er einn af frum-
herjum íslenskrar ljósmyndunar en
kom seint inn í fagið. Hann fæddist í
Saurbæjarhreppi árið 1862 og var tíu
ára gamall orðinn verslunarþjónn í
Stykkishólmi. Hann stundaði einnig
verslunarstörf á Búðum og á Akra-
nesi, þar sem hann varð verslunar-
stjóri í Gudmundsenverslun. Árið
1887 gekk hann að eiga Guðrúnu
Jónsdóttur og eignuðust þau sjö börn,
það yngsta árið 1897. Á þeim tíma,
rétt fyrir aldamót, eignaðist Magnús
sína fyrstu myndavél. Hann lærði á
hana af Daníel Daníelssyni, starfs-
manni á ljósmyndastofu Sigfúsar Ey-
mundsonar, og ákvað árið 1901 að
hætta verslunarrekstri, hélt til Dan-
merkur og lærði ljósmyndun um tíma
hjá Peter Elfelt, þekktasta ljósmynd-
ara Dana. Magnús kom síðan heim og
opnaði stofu þar sem nú er veitinga-
staðurinn Við Tjörnina.
Rekstur ljósmyndastofunnar gekk
vel. Magnús afgreiddi hefðbundnar
mannamyndir á stofunni en fór auk
þess víða og tók myndir af fram-
kvæmdum, stöðum, landslagi og
mannlífi. Hann handlitaði einnig
myndir og seldi. Árið 1913 opnaði
Ólafur sonur Magnúsar stofu á sama
stað, hafði þar mikil umsvif, og telur
Guðmundur Ingólfsson að við það hafi
Magnús tekið að mynda enn meira ut-
an dyra, en hann framleiddi meðal
annars póstkort. Það er ánægjulegt
að á sama tíma og þessi sýning stend-
ur yfir, hefur verið opnuð sýning á
verkum Ólafs á vegum hins stóra ljós-
myndasafnsins, myndadeildar Þjóð-
minjasafninins, en hún er haldin í
samvinnu við Listasafn Reykjavíkur í
Hafnarhúsinu, eða við hliðina á sýn-
ingarsalnum með verkum föðurins.
Ef mið er tekið af dagsetningum
myndanna á sýningunni var Magnús
virkur í ljósmyndun fram yfir 1930,
eða í um þrjá áratugi. Árið 1932 var
hann kjörinn heiðursfélagi í Ljós-
myndarafélagi Íslands en andaðist
fimm árum síðar, árið 1937.
Sýningarstjórar Ljósmyndasafns-
ins skipta verkum Magnúsar í fimm
meginflokka: portrett, myndir úr at-
vinnulífinu, landsbyggðarmyndir,
myndir af atburðum og myndir af
Reykjavík. Allir skarast þessir þættir
á einhvern hátt í verkunum á sýning-
unni, en óhætt er að taka undir þá
staðhæfingu að Magnús hafi á sínum
tíma verið eins konar ljósmyndari
Reykjavíkur. Auk þess að mynda fólk
á stofunni, virðist hann hafa verið
mættur með myndavélina þar sem at-
burðir áttu sér stað, eins og sést á
þeim myndum hans sem kalla mætti
fréttamyndir; myndir frá kvenfrelsis-
deginum árið 1919, samkomu 1. des-
ember 1918 og stórbrunanum við
Austurvöll árið 1915. Þetta eru allt
forvitnilegar ljósmyndir, en áhrifa-
meiri eru samt aðrar sem sýna okkur
hversdagslíf þessa tíma; myndbrot
sem segja mikla sögu. Merkileg er
ljósmynd sem sýnir fjóra karlmenn,
vopnaða að því er virðist járnkörlum,
standa fyrir framan skip í Reykjavík-
urhöfn og reyna að höggva leið fyrir
það út úr höfninni. Þetta er frostavet-
urinn mikla, árið 1917–18, og verk-
efnið virðist fjarstæðukennt – en ljós-
myndin sýnir að svona var þetta.
Ljósmyndir sem þessi sýna enn og
aftur hvernig framsýnn ljósmyndari
finnur áhugaverð sjónarhorn í hvers-
dagslífi samtímans, sjónarhorn sem
verða að menningarsögulegum verð-
mætum með tímanum. Á sýningunni
eru margar slíkar myndir, og má til
dæmis nefna myndirnar af fiskverk-
un. Fiskur hvert sem litið er á stakka-
stæði á Kirkjusandi; konur með
skuplur standa við töllvaxna lýsi-
sámu; annars staðar hengir fólk upp
saltfisk innandyra – klæðnaður fólks-
ins og aðstæðurnar minna á málverk
eftir Gunnlaug Scheving. Svo er
þarna stórmerkileg mynd af fiskverk-
un við Hafnargötuna í Keflavík árið
1915. Þar standa átta konur yfir timb-
urkörum og vaska fisk á malarkamb-
inum, allar með miklar svuntur og
skuplur, og það er eins og þær forðist
að líta í myndavélina. Einungis sést í
vanga þeirrar sem fremst stendur.
Fjölskyldur og líkkistur
Annars staðar er fólk ekkert feimið
við að sýna andlitið. Mannamyndir
Magnúsar eru mjög fjölbreytilegar,
og hefur hann sýnilega verið snjall að
skipa fólki niður innan myndramm-
ans. Það sést glögglega í mynd af hópi
í skemmtiferð við Elliðaárnar, þar
sem fjórar ungar konur sitja á ár-
bakkanum fremst til vinstri, en aftar,
við foss í ánni, eru nokkrir prúðbúnir
karlmenn. Á mynd af fjölskyldu Ein-
ars Benediktssonar skálds, sem tekin
er í Þrúðvangi, eru ellefu manns, en
fjölskyldufaðirinn virðist vera að falla
út úr rammanum, vissulega myndar-
legur á velli, en eins og aukaleikari í
myndramma þar sem húsfreyjan
kallar á alla athyglina.
Tvær af áhrifamestu myndum sýn-
ingarinnar tilheyra þessum hópi.
Annars vegar er afar einföld en
heillandi ljósmynd af þremur systk-
inum, tekin einhverntíman á árunum
1910–20. Þau standa þétt við dökkt
teppi sem strengt hefur verið sem
bakgrunnur á bárujárnsvegg; hávax-
in stúlka í miðið og yngri bræður
henni til beggja handa. Tvö eru í
sauðskinnsskóm, einn í klossum. Þau
horfa í linsuna, hingað langt fram í
tímann; horfast í augu við okkur sem
hugsum um það hver þau voru þessi
börn í sparifötunum, og hvað skyldi
hafa orðið um þau?
Önnur mynd sýnir fjölskyldu þar
sem móðurina vantar; þetta eru göm-
ul kona í peysufötum, prúðbúinn mað-
ur og tvær ungar dætur. Dæturnar
halla sér upp að föðurnum; þau sitja á
stólum sem hafa verið settir út undir
húsvegg í óhrjálegum garði. Þau eru
öll prúðbúin og tískustraumar
tveggja heima mætast í gömlu kon-
unni og stúlkunum, en þær hafa stór-
ar hálsfestar og áhorfandinn kemst
ekki hjá því að velta fyrir sér hvar
móðirin sé; hvort hún sé látin og hafi
ef til vill átt festarnar; og hvaða fólk
er þetta?
Það er merkilegt að upplifa það aft-
ur og aftur, þegar skoðaðar eru vand-
aðar gamlar ljósmyndir, hvernig
heimildagildið virðist sífellt aukast
með hverju árinu sem líður; þeim
fjölgar þáttunum sem unnt er að rýna
í. Og fyrir þá sem þekkja sögusvið
þessara mynda Magnúsar í dag, þá
gefa þær tilefni til margbreytilegra
hugleiðinga. Þannig er því til dæmis
farið með myndina frá gatnamótum
Bergstaðastrætis og Skólavörðustígs
sem Magnús tók fyrir um áttatíu ár-
um. Þetta er einföld og stílhrein ljós-
mynd af hversdagslegum tröðum, en
þarna er Hegningarhúsið, og svo allir
þessir grjótgarðar. Gaman væri ef
einhverjir þeirra stæðu enn. Ein
myndanna sýnir Reykjavíkurtjörn
undir gráum himni. Gliti slær á vatnið
og í hólmanum má sjá hóp manna; þar
er lúðrafélagið Harpan að leika fyrir
vegfarendur á þjóðhátíðardaginn. Ár-
ið er 1912 og þrátt fyrir að húsunum
hafi fjölgað á myndsviðinu reyna hug-
myndaríkir borgarstarfsmenn enn að
koma óvæntum atriðum í Tjarnarhól-
mann á hátíðisdögum. Þarna er svo
eins konar skyndimynd, tekin við op-
inbera heimsókn. Sviðið er framan við
Dómkirkjuna, staður sem hefur tekið
litlum breytingum, en þarna er hópur
prúðbúins fólks, við sjáum ekki á hvað
flestir eru að horfa, en í eyðu fyrir
miðri mynd eru tvær konur sem gefa
því engan gaum, heldur snúa að okk-
ur, greinilega í djúpum samræðum.
Þessi vönduðu prent eftir plötum
Magnúsar njóta sín vel í björtum
Grófarsalnum, og þematísk röðunin
gengur oftast nær vel upp. Stundum
er gengið fulllangt í að búa til hópa úr
skyldum myndefnum, eins og þegar
um myndir af kunnum atburðum er
að ræða, en einn hópur mynda stend-
ur út úr. Þar er um að ræða sérkenni-
legar myndir af örkumla fólki, fallega
byggða mynd af látnu barni og tvær
myndir þar sem líkkistur eru í önd-
vegi. Aðra líkkistumyndina má hik-
laust telja til athyglisverðustu ís-
lensku ljósmyndanna. Við erum aftur
í Dómkirkjunni en horfum nú út um
dyrnar og næst okkur er kista með
blómum á. Fyrir aftan kistuna er hóp-
ur manna sem halda á höfuðfötum
sínum og horfa sorgbitnir í linsuna,
harma náinn, en fjær, undir vegg Al-
þingishússins, eru vegfarendur á ferð
og tveir ungir piltar sem stelast til að
horfa einnig í linsuna.
Þessi mynd sýnir sorg fólks and-
spænis dauðanum, en eitt af því sem
ekki er hægt að komast hjá að hugsa
um þegar þessar myndir Magnúsar
eru skoðaðar, er að í dag er þetta fólk
horfið. Við horfum langt aftur í tím-
ann og ef við lítum framhjá þeim til-
þrifum sem ljósmyndarinn sýnir svo
oft, tilþrifum sem við köllum hiklaust
listræn í dag, þá stendur samt eftir
hversu vönduð og merk heimild þess-
ar myndir eru. Þær eru allt að því eins
og óraunverulegar sviðsetningar lífs
sem við vitum að var lifað, en eigum
samt bágt með að skilja að hafi verið
einmitt svona.
Tíðindi í menningarrýni
Í grein um Magnús Ólafsson, sem
birt er í bókinni og nefnist Draum-
urinn og það sem við raunverulega lif-
um, segir Eiríkur Guðmundsson bók-
menntafræðingur ljósmyndir
Magnúsar Ólafsson vega salt „á milli
heimildagildis og ævintýris, milli
raunveruleikans og draumsins“.
Þessi grein Eiríks um ljósmyndarann
og heim hans, heyrir til tíðinda í ís-
lenskri menningarrýni. Af miklu list-
fengi fjallar höfundurinn um ljós-
myndarann og tengir hann við tíma
sinn, en setur hann um leið í samband
við fólkið sem nú horfir á myndirnar
og heiminn sem það hrærist í. Hann
dregur saman ólíka þræði tilvísana og
kenninga, undirbyggir hugmyndir
sínar jafnt með vísunum í Gröndal,
Barthes og Sontag, og spinnur úr
þéttan og listavel skrifaðan vef.
Magnús var brautryðjandi margs í
íslenskri ljósmyndun. Eitt af því voru
panóramamyndir, víðar myndir eins
og eru hvað vinsælastar í íslenskri
landslagsljósmyndun um þessar
mundir. Sex þeirra eru prentaðað í
bókinni á breiðari örkum og njóta sín
þannig vel. Önnur nýbreytni hans
voru steróskópmyndir, en það eru
tvær myndir teknar samtímis og ætl-
aðar til skoðunar í sérstökum kíki.
Þær nutu mikillar hylli og seldust vel.
Nokkrar frumprent, stereóskóp og
aðrar myndir, eru sýndar í glerkassa
á sýningunni, en hefðu að ósekju mátt
vera fleiri. Þá eru engin dæmi sýnd
um eina nýjungina sem Magnús inn-
leiddi hér, en það voru handlitaðar
myndir, einkun landslagsmyndir, sem
einnig nutu talsverðrar hylli, en Ólaf-
ur sonur hans lagði þó meiri stund á
þess háttar frágang landslagsmynda.
Það er mikill fengur að vandaðri
bókinni sem kemur út samhliða sýn-
ingunni. Afkomendur Magnúsar eiga
hrós skilið fyrir þátt sinn í kostun út-
gáfunnar. Með góðu úrvali mynda og
áhugaverðum greinum Eiríks og
Guðmundar, en Guðmundur setur
Magnús í norrænt samhengi, þá
stendur þessi bók eftir að sýningunni
lokinni, sem sá minnisvarði sem
Magnús á skilinn fyrir framlag sitt til
íslenskrar ljósmyndunar og menning-
ar. Hann var tvímælalaust einn merk-
asti þátttakandinn í íslenskri ljós-
myndasögu. Það er fyllsta ástæða til
að hvetja fólk til að missa ekki af þess-
ari vönduðu sýningu í Grófarsal.
Aftur
í tímann
Ljósmynd/Magnús ÓlafssonSystkini, 1910–1920.
MYNDLIST
Ljósmyndasafni Reykjavíkur,
Grófarhúsi, Tryggvagötu 15
Sýningin stendur til 1. desember.
LJÓSMYNDIR MAGNÚSAR ÓLAFSSONAR
Einar Falur Ingólfsson
BÆKUR
Ljósmyndir
MAGNÚS ÓLAFSSON LJÓSMYNDARI
Ritstjóri: María Karen Sigurðardóttir.
Höfundar texta: Eiríkur Guðmundsson og
Guðmundur Ingólfsson. Myndaval: Krist-
ín Hauksdóttir og Sigríður Kristín Birnu-
dóttir. Hönnun: Hunang/sigs. Prent-
vinnsla: Prentmet.