Morgunblaðið - 22.11.2003, Blaðsíða 50

UMRÆÐAN
50 LAUGARDAGUR 22. NÓVEMBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
NÝLEGA tilkynnti Íslensk
erfðagreining (ÍE) um merkan
áfanga sem fyrirtækið hefur náð,
en í byrjun næsta
árs hyggst það
hefja könnun á því
hvort ákveðið lyfja-
efni „minnki hættu
einstaklinga á að fá
hjartaáfall“. Virkni
efnisins virðist bein-
ast „að mikilvægu
lyfjamarki sem tengist bólgu-
myndun og er afurð meingens sem
vísindamenn Íslenskrar erfða-
greiningar hafa einangrað í rann-
sóknum á hjartaáfalli,“ eins og
segir í fréttatilkynningu fyrirtæk-
isins.
Ef lyfjaefnið sannar gildi sitt í
lyfjaprófununum verðum við því
innan fárra ára komin með lyf
sem getur dregið úr tíðni hjarta-
áfalla hér á landi, sem og annars
staðar. En áður en það gerist þarf
ÍE að þróa genapróf svo hægt
verði að finna einstaklingana sem
hafa meingenið. Við fyrstu sýn
virðist þetta hið besta mál, en ef
betur er að gáð vakna ótal spurn-
ingar, sem fjölmiðlar á Íslandi
viðast ekki hafa áttað sig á.
Fyrsta spurningin hlýtur að
vera hverjir verða settir í gena-
prófið. Er það öll þjóðin eða ein-
staklingar sem tilheyra ættum þar
sem meingenið er þekkt? Verður
genaprófið gert valfrjálst fyrir þá
Íslendinga sem nú þegar eru
fæddir en öll nýfædd börn sett í
prófið? Hvernig sem þetta verður
framkvæmt þá mun ákveðinn hluti
þjóðarinnar, ef af verður, verða
„sjúkur“ þó hann sé „heilbrigður“.
Næst liggur við að spyrja hve-
nær einstaklingur, sem greindur
hefur verið með meingenið, á að
hefja töku lyfsins. Er það um leið
og hann er greindur eða síðar á
ævinni? Þarf einstaklingurinn að
taka lyfið alla ævi eða skemur?
Hvernig sem þetta verður fram-
kvæmt mun ákveðinn hluti þjóð-
arinnar þurfa að taka lyf án þess
að vera „sjúkur,“ þ.e. hann er ein-
kennalaus, með öllum þeim kostn-
aði sem því mun fylgja. Einnig má
spyrja hvernig 10 ára stúlku muni
líða þegar henni er tilkynnt að
hún hafi meingenið og þurfi að
taka lyf gegn því, kannski alla
ævi. Mun möguleg aukning á ævi
hennar vega upp á móti þeirri
skerðingu sem augljóslega verður
á lífsgæðum hennar?
Þetta er einungis brot af þeim
spurningum sem ég velti upp í
bókinni Genin okkar: Líftæknin og
íslenskt samfélag (2002), en þar er
t.d. bent á að kostnaðurinn við
þessi fyrirbyggjandi lyf verði gríð-
arlegur, sérstaklega ef fjöldi
þeirra verður mikill í framtíðinni.
Lyfjakostnaður er nú þegar að
sliga heilbrigðiskerfið! Hvað gerist
í framtíðinni ef fjöldi rándýrra
genaprófa og fyrirbyggjandi lyfja
verður settur á markað? „Í ljósi
þess pólitíska og efnahagslega um-
hverfis sem við nú búum við mun
velferðarkerfið líklega verða lagt
niður í núverandi mynd sem aftur
mun leiða til þess að menn verða í
auknum mæli að sjá um sínar
sjúkratryggingar sjálfir. Þetta
gæti reynst þrautin þyngri því
tryggingafélögin munu í framtíð-
inni krefjast þess að allir sem
kaupa tryggingu gangist undir öll
genapróf á markaðnum“ (Genin
okkar, bls 131); þróun sem þegar
er hafin í Bretlandi. Eigum við að
leyfa líftæknifyrirtækjunum
óhindrað að stuðla að þessari þró-
un eða eigum við að reyna að
veita þeim aðhald? Sjálfur er ég
ekki bjartsýnn, því fjölmiðlar, alla-
vega hér á landi, virðast al-
gjörlega óhæfir til að veita þetta
aðhal
Fyrirbyggjandi spurningar
um fyrirbyggjandi lyf
Eftir Steindór J. Erlingsson
Höfundur er vísindasagnfræðingur.
SJÁLFSTÆÐIS- og Framsókn-
arflokkur hafa ákveðið að hækka
leigu á félagslegum leiguíbúðum í
Kópavogi um
15,2%. Þetta var
gert jafnhliða því
sem breytt var
aðferðum við út-
reikning leigu-
verðs. Samfylk-
ingin var tilbúin
til að breyta við-
miðum við útreikning leigu en án
hækkunar. Tillaga okkar um það
var felld í bæjarstjórn og greidd-
um við atkvæði gegn tillögu meiri-
hlutans sem fól í sér hækkun
leiguverðs til allra.
Leiga í félagslegum íbúðum er
nú reiknuð út frá kostnaðarverði
íbúða og hefur það í för með sér
mikinn mun á leigu jafnstórra
íbúða í bænum. Sem dæmi má
nefna að lægsta leiga fyrir 2ja
herbergja íbúð er tæpar 16.000
krónur, en sú hæsta tæpar 60.000
krónur á mánuði.
Að frumkvæði Samfylking-
arinnar óskaði bæjarstjórn í febr-
úar síðastliðnum eftir greinargerð
frá húsnæðisfulltrúa og húsnæð-
isnefnd um áhrif þess að jafna
leiguverð innan félagslega kerf-
isins. Niðurstaðan lá fyrir í haust í
ágætri greinargerð, þar sem ým-
islegt fróðlegt kemur fram um fé-
lagslega leiguíbúðakerfið í Kópa-
vogi.
Samfylkingin vildi
jafna leiguverðið
Með því að miða leigu fé-
lagslegra íbúða við fasteignamats-
verðið næst ákveðin jöfnun innan
kerfisins. Ef notaður er reikni-
stuðullinn 4,95% af fasteignamats-
verði eins og við lögðum til, myndi
leiga á 2 herbergja íbúðum lækka
að meðaltali um tæp 6%, standa í
stað á 3 herbergja íbúðum og
hækka að meðaltali um 4% á 4
herbergja íbúðum. Kerfisbreyt-
ingin ein og sér hefur bæði áhrif
til hækkana og lækkana innan fé-
lagslega kerfisins. Vilji okkar var
að ná fram jöfnuði innan kerfsins,
en ekki að nota tækifærið til að
hækka leiguverðið.
Í félagslegum leiguíbúðum býr
fólk sem við viljum að bærinn
komi til móts við og teljum að fara
eigi varlega í að hækka húsnæð-
iskostnað þess.
Með afgreiðslu meirihlutans þar
sem viðmiðunin verður 5,7% af
fasteignamatsverði, er ljóst að
leiguverð 2 herbergja íbúða hækk-
ar að meðaltali um 9%, 3 her-
bergja íbúða að meðaltali um 16%
og 4 herbergja íbúða um tæp 20%.
Afleiðinga ákvörðunar meirihlut-
ans mun gæta á næsta ári þegar
gildandi samningar við leigjendur
í félagslega kerfinu verða end-
urnýjaðir og við gerð nýrra samn-
inga. Sjálfstæðis- og Framsókn-
arflokkur notuðu tækifærið til að
ná inn meiri tekjum í kerfið um
leið og gerðar voru breytingar
sem áttu að miða að jöfnun innan
þess. Þannig vildum við í Samfylk-
ingunni ekki standa að málum.
Leiga félagslegra leigu-
íbúða í Kópavogi hækkar
um 15%
Eftir Sigrúnu Jónsdóttur
Höfundur er bæjarfulltrúi
Samfylkingarinnar í Kópavogi.
Þótt gamall málsháttursegi okkur að ekki tjái aðdeila við dómarann erþað auðvitað oft svo að
menn eru misjafnlega sáttir við
úrskurð dómstóla. Nýlega kvað
Hæstiréttur upp úrskurð í áteknu
máli og sumir voru svo óánægðir
að þeir töldu að dómstóllinn ?hefði
sett niður, þ.e. sett ofan. Vitaskuld
geta menn sett ýmislegt niður en
það er talsverður munur á því að
setja (e-ð) niður (bein merking:
setja niður kartöflur; setja niður
(farangur) í töskurnar) og setja of-
an (‘lækka í áliti’). Þessi ruglingur
er reyndar ekki alveg nýr af nál-
inni, ég hef oft rekist á slík dæmi á
liðnum árum.
Í þessu sambandi má víkja að
því að mikill munur er á notkun og
merkingu atviksorðanna niður
(hreyfing) og niðri (kyrrstaða)
enda er málnotkun í flestum til-
vikum skýr hvað þau varðar. Það
hefur reyndar vakið furðu mína að
ég hef alloft rekist á orða-
sambandið ?ná sér niður á e-m í
stað ná sér niðri á e-m, þ.e. sumum
finnst væntanlega að sögnin ná
feli í sér hreyfingu, sbr. ná e-u nið-
ur (‘ná að skrifa e-ð’); ná sér niður
(‘ná að róa sig’) og ná myndinni
niður af veggnum. Ég hygg þó að
flestir geti verið sammála um að
hér liggur allt annað en hreyfing
að baki og myndin ?ná sér niður á
e-m sé vart boðleg í vönduðu máli.
Vissulega eru þess mörg dæmi
að skilningur orðasambanda sem
hafa að geyma atviksorðin niður/
niðri hafi breyst í aldanna rás og
þá um leið búningurinn. Ég býst
t.d. við að margir kannist við að
þegar orðasambandið taka niðri er
notað getur komið upp óvissa. Það
eru einkum þrjár myndir sem
koma til greina: (1) †Báturinn tók
niður á grynningunum (‘kenndi
grunns’); (2) Báturinn tók niðri og
(3) ?Bátinn tók niðri. Upprunaleg
mynd er kenna/taka niður (1) og
vísar hún til hreyfingar (‘taka/
kenna niður í grunn/botn’) og jafn-
framt er orðasambandið notað
persónulega (með nefnifalli = bát-
urinn). Þessi mynd (taka niður) er
t.d. algeng í þjóðsögum en hana
má telja úrelta og því hef ég merkt
dæmið með †. Til gamans má geta
þess að fornt og traust dæmi úr
Vilhjálms sögu sjóðs bendir til
þess að líkingin vísi til þess er
sundmaður kennir/tekur niður (í
botn) og vísar hún til hreyfingar
(niður): leggjast nú að landi allir
samt og var eigi
langt að bíða
áður þeir
kenndu niður
og komu því
næst á land.
Í síðari alda
máli má greina
tvenns konar breytingar á orða-
sambandinu. Í fyrsta lagi er sú
breyting gömul að nota niðri í stað
niður en í því felst kyrrstaða
(hvar) í stað hreyfingar (hvert).
Elsta dæmi um þá breytingu er
frá 15. öld. Telja má að þessi
breyting sé um garð gengin og
dæmi eins og báturinn tók niðri (2)
hafi öðlast fullan þegnrétt í mál-
inu. Síðari breytingin er kunn úr
nútíma talmáli en hún felst í því að
orðasambandið er notað óper-
sónulega, kjarninn eða frum-
lagsígildið stendur þá í þolfalli:
?Bátinn tók niðri. Þessi breyting
styðst ekki við málvenju en hún á
sér ýmsar hliðstæður, t.d. eru
nokkrar sagnir sem samkvæmt
málvenju taka með sér frumlag í
nefnifalli stundum notaðar með
frumlagi í þolfalli eða jafnvel
þágufalli, t.d.:
Ég hlakka til > ?mig/mér
hlakkar til og ég kvíði fyrir e-u >
?mig/mér kvíðir fyrir e-u, sbr.
einnig dæmi þar sem fallanotkun
er merkingargreinandi: Mig svíð-
ur í fingurinn og mér svíður móðg-
unin.
Úr handraðanum
Orðasambandið setja ofan
merkir ‘lækka í áliti’ eins og eft-
irfarandi dæmi sýna: Þér eruð far-
inn að setja ofan, fyrst þér getið
fengið yður til þess að slá mönnum
gullhamra; smeykur um að virðing
manna fyrir herbúnaðinum kynni
að setja ofan við slíkar gælur og ef
þeir áttu ekki að setja ofan í aug-
um heimsins. Líkingin að baki
orðasambandinu virðist ekki alveg
ljós en einfaldast er að líta svo á að
atviksorðið ofan (vísar til þess er
farið er af hærri stað á lægri) sé
hér lykilorðið og vísar þá orða-
sambandið til þess er sá sem situr
hátt eða er á háum stalli að virð-
ingu verður að fara lægra. Orða-
sambandið á sér alllanga sögu í ís-
lensku, tengist óbeint tiltekinni
frásögn. Þeir Guðbrandur Þor-
láksson (Hólabiskup 1571–1627)
og Jón lögmaður Jónsson áttu í
löngum og hatrömmum deilum.
Skömmu fyrir andlát sitt á Jón að
hafa sagt: Nú skulum vér drekka
dátt í kvöld, sveinar, en á morgun
skal Gutti (‘Guðbrandur Þorláks-
son’) fá skömm og djáknar hans.
Jón Ólafsson frá Grunnavík herm-
ir svo orðin eftir Páli lögmanni
Vídalín en venjulega er sagt: Nú
skal Gutti setja ofan, þá mynd er
t.d. að finna í sjáfsævisögu Þórðar
Sveinbjarnarsonar (1851). Mér
hefur lengi þótt þessi frásögn eft-
irminnileg og ber þar einkum
tvennt til. Hér er annars vegar
hnyttilega og eftirminnilega að
orði komist og hins vegar þykir
mér skrýtið til þess að hugsa að
andstæðingar jöfursins Guð-
brands biskups skuli hafa vogað
sér að kalla hann Gutta.
Í síðari alda
máli má greina
tvenns konar
breytingar á
orðasam-
bandinu.
jonf@hi.is
ÍSLENSKT MÁL
Jón G. Friðjónsson
15. þáttur
ÞEGAR mér var litið í Morg-
unblaðið og sá þar grein, eina af
mörgum eftir Margréti Jóns-
dóttur, hugsaði ég:
Hvers konar af-
brigði af mann-
eskju er þetta?
Fyrir utan hvað
greinin er ómál-
efnaleg og illa
skrifuð virðist
manneskjan vera
haldin einhverjum illtirjuhætti og
geðvonsku, bæði í garð bænda og
sauðkindarinnar.
Það hefur aldrei verið talin góð
dyggð eða mannkostir að ráðast á
garðinn þar sem hann er lægstur,
en það virðist þó vera hátturinn
hjá kennaranum á Skaganum.
Hún svarar grein Guðrúnar Jó-
hannsdóttur þannig að hún sé ill-
skiljanleg, ruglingsleg og sam-
hengislaus. Sama álit hefur
kennarinn á grein Eysteins G.
Gíslasonar. Er þetta hroki?
Greinarhöfundur heldur að frúin
á Skaganum hafi mjög takmarkað
vit á landbúnaðarmálum, ef þá
nokkurt, og stingur upp á því að
hún fari á endurmentunarnám-
skeið með suma af sínum koll-
egum í stærðfræðikennslunni í
þeirri stétt sem hún kennir sig
við, ef þá nokkuð er hægt að
kenna þeim. Það þætti ekki góðar
afurðir ef þær væru frá sauð-
fjárbændum, afrakið eftir suma
stærðfræðikennarana í grunnskól-
unum, eftir fréttum fjölmiðla að
dæma, ef nemendunir kunna ekk-
ert eftir 10 ára nám. Teljast þær
afurðir frekar rýrar í roðinu.
Greinarhöfundur telur að börn og
unglingar hér á landi séu almennt
prýðilega vel gefin og gott náms-
fólk. Færi kannski betur á því að
tossastimpilinn væri límdur á
rassinn á stærðfræðikennurum,
það er að segja þeim sem ekki eru
starfi sínu vaxnir, frekar en á
börnin. Eru þeir vel að stimplinum
komnir, en laun þeirra eru líklega
tekin úr pyngju skattborgaranna.
Frúin á Skaganum greinir frá því
30. október að hálfan mánuð noti
kennarar til að afla sér viðbót-
armenntunar. Greinarhöfundur
giskar á að ef til vill veitti ekki af
að lengja þann tíma og koma síðan
árangurslausu árunum hjá börn-
unum úr 10 í 9,5 ár. Væri ef til vill
gott hjá kennaranum að sækja um
styrk til endurmenntunar van-
hæfum leiðbeinendum.
Þegar frúin á Skaganum talar
um ölmusustyrki til bænda, og er
þar með að lítilsvirða stéttina,
virðist vera að henni sé ekki kunn-
ugt um að í mörgum löndum er
landbúnaður styrktur. Kannski er
lesblindan sem hún talar um hjá
henni sjálfri. Þar sem áðurnefnd
frú talar um náttúruvænt kjöt
held ég að hún viti ekki mikið
hvað hún er að fara. Fyrir árþús-
undum var svínakjöt ekki álitið
mannamatur. Það var flokkað með
skriðdýrum og músum. Á Vest-
urlöndum væri kannski minna um
menningarsjúkdóma, þar á meðal
krabbamein, ef fólk hætti að éta
það og veldi fjallalambið í staðinn.
Upphafsmenn hér á landi fóru að
framleiða svínakjöt í ágóðaskyni.
Enn ein spekin hjá frúnni er um
beitarhólfin. Hún segir að helst af
öllu ætti að hafa allan búpening í
beitarhólfum. Veit hún ekki að það
er eðli sauðkindarinnar að vera
frjáls og þar að leiðandi verður til
besta kjötið? Einnig er mun meiri
hætta á smitsjúkdómum séu þeir
fyrir hendi ef þröngt er á fénu.
Kannski vildi frúin að reynt yrði
að smala saman öllum fiskunum í
sjónum inn í flotkvíar, það væri
álíka gáfulegt.
Og enn ætla ég að vitna í skrif
frúarinnar, en þar segir að það sé
bara gott fyrir blessaða fóst-
urjörðina að losna við þessi síét-
andi dýr, sem sífellt sjúgi úr henni
orkuna. Þessi greinda kona er
semsagt búin að finna það út að
sauðkindin sé með gallaða eðl-
iseiginleika, sé síétandi í tíma og
ótíma í stað þess að fara í mat á
réttum matmálstímum. Það væri
kannski gott að bændur myndu
fara og kaupa klukkur til að
hengja um hálsinn á blessuðum
kindunum, sem gæfu frá sér
„blister“ þegar matmálstími væri
kominn?
En aftur að talnafræðinni. Ef til
vill væri gott fyrir þá kennara sem
slakir eru í tölustöfum að nota
myndrænt efni, til dæmis að mála
mynd upp á töflu af kind og síðan
myndu bæði kennarinn og nem-
endur finna út hve margir fætur
væru á dýrinu. Segjum að útkom-
an myndi vera 4, þá væri það góð
byrjun. Kannski mætti mála 7
kindur upp töfluna og einnig mynd
af einum manni, sem ætti heima
uppi á Skaga og langaði að kaupa
2 kindur. Síðan ætti að finna út
hve margar kindur væru þá eftir.
Þetta er kannski nokkuð strembið,
en myndræna efnið myndi létta
undir hjá báðum aðilum, fyrir utan
það hvað það myndi gleðja bæði
kennarann og börnin. Að endingu
þetta. Landbúnaður og sjávar-
útvegur hafa verið, eru og munu
verða höfuðatvinnuvegir íslensku
þjóðarinnar til þess að þjóðin geti
haldið sjálfstæði sínu.
Íslendingar og konan á
Skaganum
Eftir Birgi Pétursson
Höfundur er fv. bóndi.