Morgunblaðið - 23.11.2003, Blaðsíða 20

20 SUNNUDAGUR 23. NÓVEMBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
Konráð Gíslason var óumdeildur for-
ingi þeirra Íslendinga í Kaupmanna-
höfn sem höfðu hugmyndir róman-
tísku stefnunnar að leiðarljósi, en
þær lýstu sér m.a. í fornaldardýrkun
og vaxandi þjóðerniskennd og þar
með baráttu fyrir hreinsun tungunn-
ar. Sem ungur maður tók Konráð
þátt í að stofna tímaritið Fjölni ásamt
Jónasi Hallgrímssyni, Brynjólfi Pét-
urssyni og Tómasi Sæmundssyni.
Konráð sinnti þó skrifum á fleiri en
einum vettvangi því Hafnardeild
Bókmenntafélagsins fékk hann árið
1835, í félagi við Jónas, til að rita
fréttirnar í Skírni.
Eitt sem einkennir „Fréttirn-ar“ hjá þeim félögum erhin ríka samúð með undir-okuðum þjóðum og frelsis-baráttu þeirra og andúð á
harðstjórn. Mikil vakning varð í
Þýskalandi eftir júlíbyltinguna í Par-
ís. Uppreisnin í Póllandi árið eftir og
sú kúgun sem fylgdi í kjölfarið vakti
einnig bylgju samúðar í Þýskalandi.
Þar varð til sérstakur kveðskapur
helgaður Pólverjum. Þá höfðu þýskir
útlagar í París eins og Börne og
Heine mikil áhrif með skrifum sínum
um stjórnmál og bókmenntir. Þar
gátu þeir tjáð sig án þess að eiga
svipu ritskoðunarinnar yfir höfði sér.
Verk þeirra báru í sér sætleika for-
boðinna ávaxta. Því var freistandi að
koma skoðunum þeirra á framfæri. Í
bréfum Konráðs frá yngri árum gæt-
ir skefjalítillar aðdáunar á öllu þýsku,
jafnframt lítilsvirðingar á því sem
danskt er og kemur þetta hvað skýr-
ast fram í bréfum Konráðs til Brynj-
ólfs og Jónasar sumarið 1844.
Íslenskir stúdentar á Garði í Kaup-
mannahöfn fóru ekki varhuga af þjóð-
erniskenndinni. Í bréfum sem Kon-
ráð skrifaði Ísleifi Einarssyni á fyrstu
Hafnarárum sínum má greina berg-
mál þess frelsisanda
Enginn minnist framar á Constitution,
svo ég heyri; það er eins og fólki þyki ekk-
ert í hana varið, svo menn væru neyddir
til að halda, að þrælsandi væri eiginligur
þessari tíð, ef að ekki sæjust dagliga til-
raunir annarra þjóða að ná frelsi sínu.
Fyrirtæki þýskra stúdenta og þeirra
sambandsmanna í vor eru alkunnug; nú
er kviknað stórt samsæri í Ítalíu, sem
ætlar sér að steypa fyrst öllum stjórn-
endum og gera síðan Ítalíu að einu frjálsu
landi. Ólíkligt er samt að þeim takist
þetta, þrátt fyrir allan þeirra Fanatisme.
Þetta viðhorf kemur skýrt fram í
Skírni 1836 þar sem þeir Jónas og
Konráð greina frá Slövum og lýsa
undirokun rússneskra bænda og
hörmungum Pólverja. „Þykist nokk-
ur leiguliði á Íslandi verða hart út
undan hjá sínum landsdrottni (sem
ekki mun vera!): þá er óhætt að segja
þeim, sem huggast við þess háttar, að
rússnesku bændurnir eiga ekki
betra.“
Í kjölfarið fylgir lýsing af veislu-
höldum Rússakeisara í Póllandi sem
er bitru háði blandin sem og frásagnir
af deilum „Pólakka“ og Rússa, er hin-
ir síðarnefndu unnu „Warschau“ um
árið og „Pólakkar“ voru ofurliði born-
ir. Bretar fá öllu betri einkunn hjá
þeim félögum og aðdáun þeirra á
frelsi og lýðræði kemur skýrt í ljós.
„Bretar eru sú þjóð í heimi, sem
mestum framförum hefir tekið, og
eiga þeir það mest upp að unna
stjórnarlögun sinni.“ Þannig hljóða
upphafsorðin þegar þeir greina frá
hvað fréttnæmt sé þar á bæ. Þegar til
Danmerkur kemur eru stéttaþingin
það sem fyrst er drepið á:
Þjóðfréttir héðan úr Danmörku eru
bæði góðar og merkilegar þettað ár, og
betri en í langa tíma að undanförnu. Far-
sæld þjóðanna er ekki fólgin í því, að ein-
stakir menn baði í rósum og ráði öllu sem
þeir vilja, svo hinir þori ekki annað, en
hneigja sig í auðmýkt og þolinmæði, hvað
sem fram fer – heldur í því, að jöfnuður-
inn sé sem mestur, og almenningur ali
önn fyrir almenningshag.
Nú þó að Dani vanti mik-
ið á að vera komnir að
þessu takmarki: þá mun
ekki síður óhætt að full-
yrða, að þeir hafi aldrei á
einu ári nálgast því jafn-
mikið, og nú síðan í fyrra.
Hvað sem Íslendingum
líður, þá er víst um það,
Danir hafa haft af því
mikil not, að fulltrúaþing-
in voru skipuð, og mundu
þó hafa þau meiri, ef full-
trúarnir þyrftu ekki að
loka að sér, meðan þeir
ráðgast um málefni þjóð-
arinnar.
Þeim félögum varð
einnig tíðrætt um
prentfrelsið og tillögur
konungs um lagabreytingar sem
lagðar voru fyrir stéttaþing og hvern-
ig þeim reiddi af og um reikninga rík-
isins sem birtust á prenti skömmu áð-
ur en Hróarskelduþing kom saman.
Það þarf ekki athugulan lesanda til að
sjá hvaða stefnu þeir aðhyllast þó að
þess sé vandlega gætt að ganga ekki
gegn prentfrelsislögunum. Þær skoð-
anir sem þeir láta í ljós um stétta-
þingin og skipulag þeirra og gagn fyr-
ir Ísland áttu eftir að heyrast skýrar
á komandi árum á öðrum vettvangi,
en þetta var í eina skiptið sem þeir
Jónas og Konráð skrifuðu fréttirnar í
Skírni.
Sumar á Saxlandi
Augnveiki plagaði Konráð stóran
hluta ævi hans.
Konráð tók að kenna augnveiki
upp úr 1840. Sjúkleikinn ágerðist ár
frá ári og samhliða honum sótti á
hann þunglyndi og vonleysi. Vegna
augnveikinnar var brugðið á það ráð
sumarið 1844 að Konráð færi til
Þýskalands og leitaði sér lækninga á
baðstöðum svo sem Kreischa, en
þangað hafði Cleasby leitað og hann
mun hafa styrkt Konráð fjárhagslega
til fararinnar. Í dag vitum við meira
um þessa mánuði í lífi Konráðs en
nokkurt annað skeið á ævi hans. Svo
er fyrir að þakka að bréf hans til
Brynjólfs Péturssonar sem hann
skrifar í þessari ferð eru varðveitt og
þar trúir Konráð honum fyrir öllu
smáu og stóru sem fyrir ber og hon-
um kemur í hug. Hvergi gefst lesanda
betri kostur á að kynnast honum eins
og hann var á vegi staddur um þetta
leyti. Þegar bréfin eru borin saman
við bréf og Ferðabók Tómasar Sæ-
mundssonar kemur glöggt fram hve
gagnólíkir þeir voru. Konráð sér lítið
annað en það sem að
honum snýr og varðar
áhugamál hans, þar
sem Tómas horfir á
heiminn í miklu stærra
samhengi og óháð eigin
persónu, en með hags-
muni ættjarðar sinnar í
huga.
Fyrsta bréfið sem
Konráð skrifaði Brynj-
ólfi á ferðalaginu er
dagsett í Leipzig 14.
júní, fáum dögum eftir
að hann fór frá Kaup-
mannahöfn. Þar segir
hann:
Mikið ógnarlegt
gaman er að fara á járnbrautum,
elskan mín góð! og það er svo þægi-
legt í aðra röndina að mega hvergi
standa við, en fá alltaf nýtt fólk í
kringum sig. Ég þekki ekkert, sem
getur komist í samjöfnuð við það.
Taugarnar hafa ekki hallann á því –
það segi ég þér satt. Ég þekki þær
ekki aftur eins og þær voru í Kmh.; og
ef augun bötnuðu ekki á sífelldu
ferðalagi; þá er deyfðin í augunum
sjálfum. Vera kann líka, að þau þyrftu
töluvert lengri tíma til að batna, en
taugarnar yfir höfuð að tala. Ekkert
ofbýður mér ferðin á gufuvögnunum,
mér þætti enn betra, ef þeir færu dá-
lítið hraðara, og hættan væri dálítil,
til að herða taugarnar enn betur.1
Annað slagið steyptist þunglyndi
samt yfir hann. Þannig skrifar hann
Brynjólfi 29. júlí: „það er sannast að
segja, að lífið mitt hérna er ekki hundi
í la[f]klauf – nema þegar þessi gamli
söknuðurinn kemur í mig, sem er svo
sár, að mér liggur við að trúa á annað
líf.“
Í bréfi til Brynjólfs 15. ágúst víkur
hann að heilsufari sínu og segir:
En hvernig líður sjálfum mér, Sir!
Ekki veit ég það. Nema hvað ég er búinn
að fá einhver sárindi framan á sköflung-
inn á hægra fætinum; og er dr. Stecher að
vona, að þar komi einhver djeskotinn út.
Ég veit ekki, hvort hægri höndin og
hægri fóturinn eru dáltið sterkari, en
þegar ég fór frá Höfn. Maginn er hvergi
nærri eins og mér líkar; [...] Augun eru
við sama. Hér var nýlega danskur læknir,
sem kom frá Gräfenberg, og hafði verið
þar 2 mánuði. Hann ráðlagði mér mik-
illega, að vera hér sem lengst, og sagði ég
gæti ekki vonast eftir svo skjótum bata.
Í bréfunum frá þessu sumri kemur
fram að Konráð leitaði ráða ýmissa
lækna, svo sem í Breslau eins og fram
kemur í bréfi til Brynjólfs 3. október,
en þar segir hann svo frá:
Hann skoðaði augun og sagði það
gengi að mér sér í lagi „Verdunkelung
der Linse“ að mér skildist og eitthvað í
augnalokunum, en það væri hægt að
lækna mig og gaf mér resept upp á 2
meðöl. Hann vildi með öngu móti trúa
mér til, að ég sæi betur að tiltölu, þegar
bjart væri, og sagði það væri auðséð á
augunum, hvað að mér gengi. Þú getur
sagt Hjaltalín frá þessu fyrir mig
„vorlaufig“.
Af bréfum Konráðs verður tæpast
ráðið hvort eða hvaða gagn hann
hafði af Þýskalandsför sinni. Af augn-
veiki hans er það frekar að segja að
hún yfirgaf hann aldrei að öllu leyti
eins og sjá má af bréfum hans frá síð-
ari árum.
Ritdeilur við Íslendinga
Konráð Gíslason var um margt ein-
rænn og honum lét margt betur en að
gæta tungu sinnar þegar hann lenti í
deilum við menn. Benedikt Gröndal
var meðal vina Konráðs um tíma og
lýsa bréfaskipti þeirra sérstæðri vin-
áttu.
Þegar Benedikt Gröndal kom aftur
til Hafnar úr suðurgöngu sinni og
klausturdvöl síðsumars 1859 var
hann „nær félaus og allslaus, en ekki
niðurdreginn eða örvæntingarfullur“.
Oddgeir Stephensen greiddi götu
hans og útvegaði honum vinnu.
Svo komst ég aftur í minn gamla kunn-
ingsskap við Konráð, og það svo, að hann
mátti varla af mér sjá, bar það og til, að
Konráð þurfti alltaf að hafa einhvern til
að stjana við sig, en ég lék lausum hala og
varð sjálfur feginn að hafa hæli, þó það
ekki gæfi mér peninga í aðra hönd. Kon-
ráð var alltaf kátur og meinhægur, hafði
gaman af að fara með hálfvitlaust vísna-
rugl, en aldrei neitt af hærri skáldskap,
[...] aldrei fór hann með kesknisvísur sín-
ar, og aldrei talaði hann lostaorð né um
kvenfólk. Konráði var það að þakka, að
minnsta kosti að nokkru leyti, að Rafn tók
mig til að vinna fyrir fornfræðafélagið.
Svo er forsjóninni fyrir að þakka að
nokkrir bréfmiðar hafa varðveist frá
hendi Konráðs sem bregða birtu á
samskipti þeirra á þessum árum eins
og t.a.m. 6. febrúar 1861 þegar Kon-
ráð skrifar: „Gröndal minn. / Vænt
þætti mér um þú gætir komið annað
kvöld með blíðri ásjón og vinsamlegri
kveðju.“ Ekki var höndunum heldur
kastað til þegar Konráð bauð Gröndal
til hádegisverðar fyrsta sunnudag
eftir páska 27. apríl 1862 „svo nærri
dagmálum sem orðið getur“ með því
að ávarpa hann „Hunanglegi Grön-
dal“. Þá hófst upptalning á furðuleg-
ustu réttum sem Konráð nafngreinir.
Bréfinu lýkur á þessa leið:
[...] en, heldur en allt um þrotni, skul-
um við bera fram klauflax soðinn eða
steiktan – og með steiktum klauflaxi (ef
hann verður á borði) óþrotlegan epla
grúa moldgróinna, en með soðnum klauf-
laxi (ef hann verður á borði) mikla gnægð
af sætu soði. [...] Að vísu er leiðin löng og
fæturnir stuttir, en sigursæll er góður
vilji. Þó eru það ekki mín orð, goðum líki
Gröndal, að þú skulir hafa í sekk þér Sil-
ius eða Statius. Því væri það ekki ofætl-
un? Hafirðu skáld á þér, Gröndal minn,
þá ertu skáldað skáld; og hétirðu Auð-
unn, mætti þá kalla þig Auðun rotinn –
því skáldaður er líkt og rotinn. En nú er
ég blaðþrota eða blaðrotinn og nærri
kafnaður í sérvisku.
Benedikt Gröndal kunni einnig að
flytja mál sitt á þann veg að erfitt var
að synja honum bónar. Hinn 17. júní
1862 skrifar hann Konráði bréf sem
hefst á þessum orðum: „Kæri og
ágæti Konráð! / Nú verð ég að rita
þér langt bréf, því nú ætla ég að biðja
þig um fimm dali – bænin er óskamm-
feilin, en best er illu af lokið, því hart
er að þurfa að biðja. Bænin er
óskammfeilin að tvennu leyti; 1, af því
þú gerir mér gott sí og æ og því er það
óskammfeilið að vilja gína yfir meiru;
2, af því þú átt hjá mér tvo síðan í
fyrra, sem ég aldrei hef borgað né þú
heldur í nokkurn máta á minnst.“
Í bréfinu segist Gröndal vera „ör-
vinglaður og hnugginn“ og endar
bréfið með þessum orðum: „Ég bíð
heima og fer ekki út fyrr en mér berst
eitthvert skeyti, sem þú munt geta
nærri með hverjum huga verði beðið
eftir. Ég get heldur ekki farið út. –
„Reiðst mér ekki, Odysseifur“, sagði
Penelopa þegar hún hljóp um háls
honum eftir að hún hafði freistað
hans. – „Reiðst mér ekki, Konráð“,
segi ég eins, því þú hefir ástæðu til að
láta þér þykja. / Og fyrirgefðu svo
þínum B. Gröndal.“
Á suma sneplana frá Konráði á
þessum árum vantar dagsetningu
eins og t.a.m.: „Vallicula, / Geturðu
komið snöggvast að drekka kaffi“ eða
„Gröndal minn, / Nú langar kaffisop-
ann til að sjá þig.“ Síðasti varðveitti
miðinn frá þeim tíma, þegar allt lék í
lyndi, er dagsettur 4. október 1864.
Þar segir Konráð: „Gröndal, / Gæt-
irðu ekki komið allra snöggvast í
kvöld eða í fyrra málið og skrifað utan
á 1 bréf fyrir mig? / NB. Mig vantar
stórt Convolut. / Í auðmýkt / Yðar /
K.G.“
Gröndal varð það á að reita Konráð
til reiði og þar með var vináttan úti.
Bókarkafli Nafn Konráðs Gíslasonar (1808–1891) hefur lengi verið sveipað frægðarljóma í vitund Íslendinga, en Konráð átti m.a.
þátt í stofnun tímaritsins Fjölnis. Hann telst upphafsmaður íslenskrar málræktar og segja má að hugmyndir hans hafi, er fram liðu
stundir, valdið straumhvörfum varðandi viðhorf íslensku þjóðarinnar til eigin tungu og þjóðmenningar. Hér er gripið niður á
nokkrum stöðum í frásögn Aðalgeirs Kristjánssonar af ævi Konráðs.
Síðasti Fjölnismaðurinn
Garður og Sívali turn í Kaupmannahöfn.
Síðasti Fjölnismaðurinn – Ævi Kon-
ráðs Gíslasonar eftir Aðalgeir Krist-
jánsson er gefin út af Skruddu. Bókin er
310 bls. að lengd og myndum prýdd.
Konráð Gíslason
Benedikt Gröndal