Morgunblaðið - 23.11.2003, Blaðsíða 24

24 SUNNUDAGUR 23. NÓVEMBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
Bókarkafli Goðafoss var eitt glæsilegasta skip Íslendinga og var að koma heim í skipalest eftir tveggja mánaða ferð til New York og
aðeins um tveggja stunda sigling eftir til Reykjavíkur er tundurskeyti úr þýskum kafbáti skall á hlið skipsins. Um borð voru 43
Íslendingar og 19 Bretar sem bjargað hafði verið af logandi olíuflutningaskipi. Óttar Sveinsson segir frá árásinni á Goðafoss.
Örlagaríkir atburðir áttu sér stað út
af Garðskaga um hádegisbil 10. nóv-
ember 1944 þegar Goðafoss var að
sigla til Reykjavíkur í skipalest eftir
tveggja mánaða ferð til Bandaríkj-
anna. Um borð voru 43 Íslendingar
en einnig 20 Bretar sem nýbúið var
að bjarga af logandi olíuflutninga-
skipi. Meðal farþega voru íslensk
læknishjón með þrjú ung börn sín.
Hjónin hjúkruðu Bretunum í reyksal
skipsins en margir þeirra voru alvar-
lega brenndir. Skammt undan leynd-
ist þýskur kafbátur. Skyndilega
breyttist allt, tundurskeyti skall á
síðu Goðafoss. Sumir hafa nefnt
þennan atburð Titanic-slys Íslend-
inga. Þegar hér er gripið niður í frá-
sögnina eru áhöfn og farþegar full til-
hlökkunar að búast til heimkomu.
Allir Bretarnir í björgunar-bátnum voru komnir umborð í Goðafoss umklukkan 12.30. Sigurðurtók í stöngina á tele-
grafinu og setti á fulla ferð áfram.
Hann gaf Ingólfi fyrirmæli um að
stýra skipinu beinustu leið á Esjuna
– í þá stefnu sem siglt er á heimleið
þegar komið er fyrir Garðskaga.
Heim til Reykjavíkur. Í langþráð-
an faðm fjölskyldu og vina. Heim í ör-
yggið.
Spenna gagntók alla sjómenn er
þeir komu í Faxaflóa eftir langa ferð
frá útlöndum og þeir gátu nánast
teygt sig í land. Ingólfur háseti var
þar engin undantekning. Hann fann
eftirvæntinguna hríslast um sig þeg-
ar hann leit út um eitt gægjugatanna
á brúnni. Það var í hans höndum að
taka stefnuna á há-Esjuna. Ulla hafði
siglt fram úr Goðafossi stjórnborðs-
megin og var að ná fremra fylgdar-
skipinu. Aftara fylgdarskipið var
rúmlega tvo kílómetra fyrir aftan
Goðafoss.
Þýskur kafbátur í Faxaflóa?
Stefán Dagfinnsson 2. stýrimaður,
sem var að fara af vakt, hafði heyrt
einn af skipbrotsmönnunum af
Shirvan segja að skipið hefði orðið
fyrir tundurskeyti. Einn stýrimanna
skipsins kom síðan upp á stjórnpall-
inn til að tala við Sigurð skipstjóra.
Ingólfur heyrði greinilega hvað
þeim fór á milli:
„Það varð sprenging um borð í
skipinu, herra,“ sagði Bretinn. Ekki
kvaðst hann gera sér grein fyrir
hvort það hefði verið út af tundur-
dufli eða tundurskeyti sem skotið
hefði verið á skipið. „En það kviknaði
strax í skipinu,“ sagði stýrimaðurinn
– áhöfnin hafði farið í tvo björgunar-
báta.
„Getur virkilega verið að þýskur
kafbátur sé kominn hingað nánast
inn á Faxaflóa?“ hugsaði Sigurður
skipstjóri. Þetta kom honum á óvart.
Og tveir björgunarbátar? Hvar
var hinn?
Stefán stýrimaður greindi Sigurði
frá því sem hann hafði heyrt einn
skipbrotsmannanna segja. Hann var
nú að víkja af stjórnpalli enda komin
vaktaskipti. Áður en Stefán fór niður
í messa til að borða setti hann á sig
björgunarvesti.
Sigurður bað nú Þóri Ólafsson
stýrimann, sem kominn var á vakt-
ina, og háseta um að fara upp á þak
stjórnpallsins, efri brúna, til að svip-
ast um eftir hinum björgunarbátn-
um. Sprengingin í skipinu hafði, sam-
kvæmt upplýsingum, orðið um
tíuleytið þannig að mennirnir virtust
hafa verið á aðra klukkustund í bátn-
um. Þórir stýrimaður kallaði ofan af
brúarþaki að hann sæi fyrstu innsigl-
ingarbaujuna til Reykjavíkur á bak-
borða.
Við hlið Sigurðar skipstjóra úti á
brúarvængnum stjórnborðsmegin
var sautján ára Breti í sjóliðsbúningi,
svokallaður signalmaður, sem hafði
komið um borð í Loch Ewe. Hlutverk
hans var að senda merki milli skip-
anna í lestinni. Vistarvera hans var
inn af brúnni þar sem hann svaf á
bekk.
Sigurður sneri sér að signalmann-
inum og gaf honum fyrirmæli sem
voru á þá leið að láta fylgdarskipin
vita að tankskipið hefði orðið fyrir
tundurskeyti.
Þegar Goðafoss hafði siglt nokk-
urn spöl með aðalvélina á fullu sáu
menn stórar eldsúlur rísa til himins.
En þrátt fyrir það virtist tankskipið
ekki hallast um eina gráðu. Shirvan
flaut enn líkt og logandi gasolíuvíti í
mynni Faxaflóa.
Kalt vatn rann milli skinns og hör-
unds á farþeganum unga, Agnari
Kristjánssyni:
„Þessir skipbrotsmenn voru í einu
orði sagt alveg hryllilega illa leiknir,
að minnsta kosti sumir hverjir. Einn
mannanna var svo illa farinn að ég
skildi ekki hvernig þessir líkamshlut-
ar sem eftir voru af manninum gátu
yfirleitt verið á lífi. En hann umlaði
og það var allt og sumt sem hann gat
gert. Hann var svo skaðbrenndur,
þessi maður.“
Fimm mínútum eftir að skipbrots-
mönnunum af Shirvan hafði verið
bjargað um borð í Goðafoss tóku
skipverjar í U-300 eftir að sex djúp-
sprengjum var varpað í hafið í nokk-
urri fjarlægð. Það var eins og fylgd-
arskipin hefðu orðið vör við
kafbátinn á hljóðsjá. Menn grunaði
augsýnilega að kafbátur leyndist
nærri þótt ekki hefði verið alveg
ljóst, að minnsta kosti í fyrstu, með
hvaða hætti kviknað hafði í Shirvan.
Nú var sjónpípa kafbátsins dregin
niður og hann fór í kaf. Fylgdarskip-
in í lestinni leituðu óvinarins greini-
lega með ratsjá. Á sjónpípunni var
nemi sem tók við rafbylgjum – ef rat-
sjárbylgjur voru í kring var hætta á
að óvinaskipið fyndi sjónpípuna. Kaf-
báturinn fór niður á 20 metra dýpi.
Áhöfnin hafði hugann við fimm þús-
und tonna flutningaskipið – það var
feitur biti.
Eftir skamma stund heyrðu kaf-
bátsmenn ekki lengur skrúfuhljóð.
Var þá aftur farið upp á sjónpípu-
dýpi. Hvar var bráðin? Nú kom í ljós
að fimm þúsund tonna skipið sem
fylgdi Goðafossi var í stefnu 150
gráður og í fimm kílómetra fjarlægð.
Í skotlínu. Eða hvað? Nei, í kringum
skipið hringsólaði varðbátur. Flutn-
ingaskipið var því ekki í góðu færi.
Þá var tekin ákvörðun um að
skjóta á vöru- og farþegaskipið.
Frímann bryti birtist með þau tíð-
indi, höfð eftir fyrsta stýrimanni
Shirvan, að líklega hefði tundur-
skeyti grandað olíuskipinu. Agnar
farþegi sá að það kom á mannskapinn
við þessar fréttir. Hann stóð við hlið
Áslaugar og henni til hughreystingar
og sjálfum sér líka sagði hann:
„Hvaða andskotans vitleysa er
þetta. Við erum að komast í höfn.“
Nú var kallað og einhver beðinn
um að koma með hníf til læknis-
hjónanna. Agnar fór að sækja hníf og
kom með hann að vörmu spori og af-
henti Friðgeiri. Hann hinkraði um
stund hjá lækninum. Friðgeir var að
leggja sárabindi um augun, eða öllu
heldur augnatóftir mannsins af olíu-
skipinu sem verst hafði orðið úti.
Þegar Stefán stýrimaður kom nið-
ur í messa eftir vaktaskiptin hafði
hann fest um sig björgunarvesti og
settist með það við borðið. Var kaf-
bátur í nágrenninu? Hann taldi það
rétt hjá skipbrotsmanninum af
Shirvan, sem hann hafði talað við, að
tankskipið hefði orðið fyrir tundur-
skeyti. Því þyrfti að vera við öllu bú-
inn. Stefán hafði ekki bent öðrum
skipverjum eða farþegum á að fara í
vesti þar sem hann taldi flesta þegar
komna í slíkt.
Þegar Stefán fór að borða voru þar
fyrir þeir Hermann Bæringsson, 2.
vélstjóri, og Eyjólfur Eðvaldsson
loftskeytamaður. Aðalsteinn Guðna-
son, 2. loftskeytamaður, var á vakt
uppi í loftskeytaklefa en Hafliði Jóns-
son var sá vélstjóri sem var á vakt-
inni niðri í vél ásamt Sigurði Har-
aldssyni, 3. vélstjóra, og Stefáni
Olsen kyndara. Þeir sem voru í mess-
anum tóku vel til matar síns.
Guðmundur matsveinn hafði ekki
fengið eins marga í mat og hann hafði
vænst:
„Við vorum búnir að elda kalkúna
og ýmislegt annað góðgæti – þeir
höfðu verið settir í ofn snemma um
morguninn. Reyndar var ekki búið að
skera þá alveg niður. Reyksalurinn
uppi var nú fullur af Englendingum
og læknishjónin voru að hjúkra þeim.
Sigríður Þormar var þar einnig að
aðstoða þau. Ásamt öðrum hafði hún
gætt barna læknishjónanna meðan
þau voru önnum kafin.
Allt borðhald hafði farið úr skorð-
um eftir að við urðum vör við breska
skipið. Fólk hafði farið upp að fylgj-
ast með björgunaraðgerðunum og
ástandi skipbrotsmannanna. Ein-
hverjir voru þó í áhafnarmessunum
að borða, aðrir voru þegar búnir en
flestir áttu enn eftir að borða, ekki
síst hásetarnir sem höfðu haft nóg að
gera.
Menn höfðu verið að koma og fara.
Allt hafði farið úr skorðum og los-
arabragur var á öllu. En við sem vor-
um í eldhúsinu höfðum haldið okkar
striki.“
Beðið eftir björgun
Annar björgunarbátur Shirvan
veltist um á Faxaflóa með bilaða vél.
Enginn um borð í Goðafossi hafði enn
komið auga á hann, enda var hann
fjarri hinum bátnum sem skipbrots-
mönnunum hafði verið bjargað af.
Reid leist ekki orðið á blikuna:
„Þegar við vorum komnir spöl frá
Shirvan fannst mér ég lítið sjá fyrir
hríðinni. En það mótaði þó fyrir
brennandi skipinu þar sem við velt-
umst um í öldunum. Ég reyndi að
láta strákana róa enn lengra frá skip-
inu en það gekk illa. Þá sagði ég:
„Setjið út rekakkerið. Það heldur
okkur hér á meðan skipið rekur
burt.“
Það var talsvert hvasst og mikill
öldugangur. Ég sá að illa gekk með
rekakkerið og ákvað því sjálfur að
sækja það fram í bátinn. Ég varð að
klöngrast yfir og fram hjá öllum
þessum mönnum, þeir voru fjórtán
eða fimmtán. Ég náði í rekakkerið,
setti olíupoka á það, festi það vel og
fór svo fram í bátinn.
Nú sátum við kyrrir á meðan sjór-
inn og bylurinn gengu yfir okkur.
Báturinn lyftist upp á undiröldunni
og seig svo niður aftur. Upp og niður,
upp og niður og til hliðanna, aftur og
aftur. Patton skipstjóri sat hokinn
við hnén á mér. Hann var illa brennd-
ur. Sumir í bátnum höfðu komið beint
úr vélarrúminu og voru ekki einu
sinni í skyrtu – bara nærbol. Lífið var
að fjara úr mönnunum í kringum mig
og sumir voru þegar dánir. Ég fór að
hugsa til stráksins sem hafði beðið
um að fá að koma með okkur. Ein-
hverra hluta vegna vék hann ekki úr
huga mér.
Hvar var hann nú?“
Arnar Jónsson búrmaður leit á
klukkuna:
„Ja, er hún orðin þetta margt?“
hugsaði ég. „Meira en hálfeitt. Meira
en hálfeitt á hádegi, föstudaginn 10.
nóvember 1944. Mér varð óneitan-
lega hugsað til Eyjafjarðar árið áður.
Ég hafði verið önnum kafinn við mat-
reiðsluna en nú voru sumir farþeg-
anna þegar búnir að borða. Ég hafði
Árásin á
Goðafoss
Goðafoss í Hamborg.
Forsíða Morgunblaðsins sunnudaginn
12. nóvember 1944.
Ljósmynd/ U-Boot-Archiv-Altenbruch
Sjóliðarnir á þýska kafbátnum U-300, Horst Jackson, til vinstri, og Gustav
Gorzitza, skima út á haf í leit að óvinaskipum.