Morgunblaðið - 23.11.2003, Blaðsíða 32

32 SUNNUDAGUR 23. NÓVEMBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
23. nóvember 1993: „Kjós-
endur í flestum sveit-
arfélögum landsins höfnuðu
fyrirliggjandi sameining-
artillögum svæðanefnda.
Niðurstaðan er áfall fyrir
sameiningu sveitarfélaga,
sem sterk rök hníga að, og
kann að seinka æskilegri þró-
un í þeim efnum. Niðurstöður
ber engu að síður að virða,
eins og Davíð Oddsson, for-
sætisráðherra, lagði áherzlu
á í umsögn um úrslitin.
Kosningarnar sigldu að-
eins einni sameiningu heilli í
höfn. Fjögur sveitarfélög á
Snæfellsnesi verða að einu:
Breiðuvíkurhreppur, Hellis-
sandur, Ólafsvík og Stað-
arsveit. Niðurstöður opna
hins vegar leið til fækkunar
og stækkunar sveitarfélaga á
fjórum öðrum svæðum, það
er þar sem tveir þriðju við-
komandi sveitarfélaga sam-
þykktu sameininguna.“
. . . . . . . . . .
23. nóvember 1983: „Portú-
galir eru í hópi bestu við-
skiptaþjóða okkar Íslend-
inga. Sé litið á mikilvægi
portúgalska markaðarins fyr-
ir íslenskar sjávarafurðir
kemur í ljós að aðeins Banda-
ríkjamenn og Bretar kaupa
meira af okkur. Með þetta í
huga er vel við hæfi að frú
Vigdís Finnbogadóttir, for-
seti Íslands, skuli þessa dag-
ana vera í opinberri heim-
sókn í Portúgal í boði Ram-
alho Eanes, forseta
Portúgals. Heimsóknir af
þessu tagi vekja jafnan tölu-
verða athygli og með þeim
skapast tengsl á milli þjóð-
höfðingja og kynni æðstu
ráðamanna eins og fram
kemur í frásögn Geirs Hall-
grímssonar, utanrík-
isráðherra, hér í blaðinu í
gær af viðræðum hans við
Jaime Gama, utanrík-
isráðherra Portúgals.“
. . . . . . . . . .
23. nóvember 1973: „Í um-
ræðum þeim sem nú fara
fram um öryggismál þjóð-
arinnar, er athyglisvert, að
lítið fer fyrir rökum í mál-
flutningi þeirra stjórn-
arsinna, sem hvetja til brott-
flutnings varnarliðsins.
Þannig heldur Þórarinn Þór-
arinsson enn áfram í for-
ystugrein Tímans í gær, að
tönnlast á þeim fyrirvara um
enga erlenda hersetu á frið-
artímum, sem hafður var
uppi 1949, enda þótt Morg-
unblaðið hafi margsinnis að
undanförnu birt ummæli
Bjarna Benediktssonar frá
1957, þar sem hann sýndi
fram á með óyggjandi rökum,
að forsendur fyrir þessum
fyrirvara væru gjörsamlega
brostnar. En Þórarinn Þór-
arinsson veit sem er, að mál-
flutningur hans er svo veikur,
að hann þorir ekki að hætta
sér út í rökræður á þessum
grundvelli.“
Fory s tugre inar Morgunb laðs ins
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
H
örð gagnrýni á kauprétt
tveggja af þremur æðstu
stjórnenda Kaupþings
Búnaðarbanka á hluta-
bréfum í bankanum hef-
ur leitt umræður um
stöðu og hlutverk bank-
anna og stórra við-
skiptasamsteypna, sem hér hafa orðið til, inn
á nýjar og að mörgu leyti jákvæðar brautir.
Í Morgunblaðinu í dag, laugardag, skýrir
Valgerður Sverrisdóttir viðskiptaráðherra frá
því að hún hafi nú þegar sett í gang vinnu í
ráðuneyti sínu við að kanna lagalega stöðu
kaupréttarsamninga. Í frétt um viðbrögð ráð-
herrans segir m.a.:
„Hún segir að ætlunin sé m.a. að athuga,
hvort það geti verið eðlilegt að gerðir séu
kaupréttarsamningar, sem taka mið af gengi á
hlutabréfum, sem er undir markaðsgengi á
hverjum tíma. Einnig verði kannað hvort
nauðsynlegt sé að kveða á um kaupréttar-
samninga í hlutafélagalögum. Svo sé ekki í
dag, því einungis sé kveðið á um þessa samn-
inga í skattalögum. „Ég hef einnig ákveðið að
láta skoða með hvaða hætti eigi að standa að
ákvörðun launa skráðra fyrirtækja. Þessa
vinnu þarf helzt að vinna hratt.““
Í Morgunblaðinu í dag, laugardag, víkur
Páll Gunnar Pálsson, forstjóri Fjármálaeft-
irlitsins, að sama máli og segir að athuga þurfi
hvort endurskoða þurfi hlutafélagalög þannig
að þar verði skýr ákvæði um hvernig kaup-
réttarsamningar komast á í öllum hlutafélög-
um og að slíkar ákvarðanir þurfi að bera með
ítarlegum hætti undir hluthafafund. Páll
Gunnar bætir við: „Það er eitthvað, sem mér
finnst að þurfi að skoða að virkja hlutafélags-
löggjöf með þeim hætti.“
Forstjóri Fjármálaeftirlitsins bendir á að
það geti verið réttlætanlegt að tengja laun
stjórnenda fyrirtækja árangri þeirra ef rétt sé
að því staðið og lýsir aðkomu Fjármálaeftirlits
að þessum málum á þennan veg: „Þessir
samningar geta haft áhrif á það, hvernig
stjórnendurnir starfa og Fjármálaeftirlitið
hefur oft á liðnum árum haft áhyggjur af því
og rætt það við stjórnendur fjármálafyrir-
tækja hvort viðkomandi samningar veiki
áhættustýringu í fyrirtækinu.“
Ef marka má ummæli tveggja stjórnarand-
stöðuleiðtoga í viðtölum við Morgunblaðið má
ætla að víðtæk samstaða geti orðið á Alþingi
um breytingar á löggjöf sem setji ákveðnari
ramma utan um ákvarðanir fyrirtækja sem
skráð eru á opnum markaði í þessum efnum.
Þannig veltir Össur Skarphéðinsson, formaður
Samfylkingarinnar, fyrir sér hlutverki Fjár-
málaeftirlitsins í svona málum og segir að það
hljóti að vera verkefni þess að verja alla eig-
endur jafnt, þ.á m. smáa eigendur almennings-
hlutafélaga en einnig viðskiptavini og neyt-
endur og segir: „Hvar er Fjármálaeftirlitið,
þegar svona gerist? Er það bara veikburða
stofnun úti í bæ, sem engu máli skiptir?“
Steingrímur J. Sigfússon, formaður Vinstri
grænna, gagnrýnir ríkisstjórnarflokkana
harðlega í samtali við Morgunblaðið og segir:
„Hvað hafa Valgerður Sverrisdóttir og Davíð
Oddsson verið að gera undanfarin misseri?
Eru þau ekki búin að búa í haginn fyrir þetta
markaðsgræðgisvædda samfélag, sem hefur
alls staðar verið fylgifiskur markaðs- og ný-
frjálshyggjuvæðingar?“
Í Bandaríkjunum og Bretlandi hafa verið
miklar umræður um þessi mál undanfarin
misseri og í megindráttum af sömu ástæðum:
almenningi hafa ofboðið þær gífurlegu upp-
hæðir sem gengið hafa til einstakra stjórn-
enda stórra fyrirtækja í þessum tveimur lönd-
um. Hefðin er hins vegar allt önnur á
meginlandi Evrópu. Í því sambandi hafa verið
miklar umræður um skipan stjórna fyrirtækja
og áherzla lögð á að í stjórnum stórra fyr-
irtækja, sem skráð eru á opnum mörkuðum,
þurfi að tryggja að til staðar séu sjálfstæðir
stjórnarmenn en með því er átt við að þeir séu
hvorki vinir né kunningjar helztu stjórnenda
eða í einhverjum þeim hagsmunatengslum við
þá að það geti dregið úr vilja þeirra til að taka
ákvarðanir sem gangi gegn hagsmunum
stjórnendanna. Kannski er ekki úr vegi að í
þeirri vinnu, sem nú er að hefjast á vegum
viðskiptaráðuneytis, verði hugað að þessum
þætti málsins og hvernig slíkt sjálfstæði
stjórnarmanna er tryggt í Bandaríkjunum og
Bretlandi.
Á síðasta áratug hefur smiðshöggið verið
rekið á þá þróun í átt til frjálsræðis í við-
skiptalífinu sem hófst með Viðreisninni á sjö-
unda áratugnum en stöðvaðist í tvo áratugi að
töluverðu leyti á milli áranna 1970 til 1990. Nú
stöndum við hins vegar frammi fyrir þeim
vandamálum sem fylgja frelsinu og í stórum
dráttum eru uppi tvær kenningar um hvernig
takast eigi á við þau.
Hin fyrri er að ekki eigi að takmarka við-
skipta- og athafnafrelsi á nokkurn hátt. Með
því að njóta fulls frelsis muni markaðurinn
stjórna sér sjálfur og hreinsa út með sínum
hætti afleiðingar þess að eitthvað fari úr
böndum og að menn kunni sér ekki hóf, hvort
sem er í sambandi við launaákvarðanir eða t.d.
í tengslum við stærri og stærri einingar í við-
skiptalífinu sem að lokum skapi hættu á ein-
okun. Stuðningsmenn þessara sjónarmiða hef-
ur helzt verið að finna innan
Sjálfstæðisflokksins þótt þar séu einnig aðrar
skoðanir uppi eins og skýrt hefur komið í ljós
síðustu daga.
Síðari kenningin er sú að frelsinu verði að
fylgja ákveðið aðhald sem enginn geti veitt
nema löggjafinn og komi það ekki til sögunnar
geti skapazt hér eins konar rússneskt ástand,
skálmöld í viðskiptalífinu í stað eðlilegs skipu-
lags, þar sem fyrirtækin starfa innan ákveðins
ramma, þar sem leikreglur hafa verið settar.
Yfirlýsingar Valgerðar Sverrisdóttur í gær,
föstudag, og ummæli Davíðs Oddssonar benda
eindregið til þess að á ríkisstjórnarfundi sem
haldinn var á föstudagsmorgun hafi verið tek-
in ákvörðun um að fara síðari leiðina og veita
viðskiptalífinu sterkara aðhald með strangari
löggjöf.
Augljóst er af ummælum Davíðs Oddssonar
forsætisráðherra í viðtali við Morgunblaðið að
þessi þróun mála er honum vonbrigði. Hann
hefur sem kunnugt er verið einn helzti tals-
maður hins frjálsa markaðar og sem mests
frelsis í viðskiptum og athöfnum í stjórnmála-
umræðum hér. Í viðtali við Morgunblaðið seg-
ir forsætisráðherra:
„Hitt er annað mál að ég hef verið þeirrar
skoðunar að bezt væri að hafa frelsi sem mest
á markaðnum. En svo koma nokkrir einstak-
lingar og misnota það með þeim hætti að
menn neyðast til þess að hafa reglur þrengri
og erfiðari, sem er í sjálfu sér ekki æskilegt
en við erum knúin til þess að hafa hluti gegn-
særri og með eðlilegri hætti.“
Í umræðum síðustu mánaða um framvindu
mála í viðskiptalífinu hefur Morgunblaðið
nokkrum sinnum vakið athygli á því í rit-
stjórnargreinum að Alþingi Íslendinga hafi
síðasta orðið. Nú er augljóslega komið að því
að Alþingi hafi síðasta orðið og setji skýrari
leikreglur í þessum efnum.
Víðtækari
afleiðingar?
Líklegt má telja að
ákvörðun Kaupþings
Búnaðarbanka um
kauprétt á hlutabréf-
um til tveggja einstaklinga og síðan sú skyn-
samlega ákvörðun þeirra að nýta hann ekki
hafi víðtækari afleiðingar en þær einar að sett
verði skýrari lagaákvæði um hvernig standa
skuli að ákvörðunum um kauprétt í félögum
sem skráð eru á opnum markaði.
Undanfarna mánuði hafa verið miklar um-
ræður um hlutverk bankanna í atvinnulífi
landsmanna. Ástæðan er sú að þeir eru ekki
lengur eingöngu mikilvægur þjónustuaðili við
fyrirtækin heldur eru þeir á skömmum tíma
orðnir virkir þátttakendur í atvinnulífinu sem
eigendur.
Eins og viðskiptalífið hefur verið að þróast
undanfarin misseri er hægt að færa rök að því
að stóru bankarnir þrír séu að verða einhvers
konar kjarnar sem eigi hluti í mörgum fyr-
irtækjum sem verði eins konar fylgihnettir
bankanna. Dæmi eru um viðskiptalíf sem hef-
ur fallið í þennan farveg, ekki sízt í Þýzka-
landi og Japan. Nú er það svo að þessi tvö ríki
eru í hópi mestu efnahagsvelda heims og þess
vegna ekki óeðlilegt að spurt sé hvort þau séu
ekki einmitt sönnun þess að fyrirkomulag af
þessu tagi geti gefizt vel.
Ekki er allt sem sýnist í þeim efnum. Bæði
Þjóðverjar og Japanir hafa lent í efnahags-
legum hremmingum á undanförnum árum og
eru enn í efnahagslegum öldudal. Skýringar
er ekki endilega að leita í mikilli þátttöku
bankanna í atvinnulífinu með eignaraðild að
fyrirtækjum. Þó er ljóst af umræðum í báðum
löndunum að sú eignaraðild er talin torvelda
framsókn fyrirtækjanna á nýjan leik.
Í okkar litla umhverfi hér á Íslandi, þar sem
ekki er margra kosta völ, spyrja stjórnendur
fyrirtækja sig æ oftar þeirrar spurningar,
hvernig þeir eigi að haga viðskiptum sínum,
þegar viðskiptabanki þeirra á hugsanlega
eignarhlut í samkeppnisaðila. Geta þessi fyr-
RÉTTUR BARNA OG
VALD FORELDRA
Í Morgunblaðinu á miðvikudag vargreint frá skýrslu, sem unnin hefurverið fyrir umboðsmann barna,
þar sem lagðar eru til ýmsar lagabreyt-
ingar í því skyni að styrkja réttindi
barna, þar á meðal til sjálfsákvörðunar-
réttar og friðhelgi einkalífs.
Til að mynda kemur fram í skýrsl-
unni, sem Ragnheiður Thorlacius lög-
fræðingur skrifaði, að persónuleg gögn
barns, t.d. dagbók, minnisblöð og bréf,
njóti verndar stjórnarskrár og barna-
sáttmála Sameinuðu þjóðanna; megin-
reglan sé sú að foreldrar hafi ekki leyfi
til að opna persónuleg bréf barna sinna
eða lesa persónuleg gögn. Sama eigi við
um aðgang foreldra að hirzlum eða
geymslum barns, hvort sem þær séu
læstar eða ekki. Hins vegar verði for-
eldrar auðvitað að opna t.d. bréf barna
sem ekki kunni að lesa; sama eigi við ef
þeir séu vissir um að efnið varði málefni
sem kalli á samþykki þeirra.
Í skýrslu Ragnheiðar kemur aukin-
heldur fram að þrátt fyrir forsjá for-
eldra eigi barn rétt á að ákveða sjálft
hvaða tómstundum það taki þátt í. Frá
8–10 ára aldri sé eðlilegt að barnið fái
sjálft að taka ákvarðanir um t.d. klæða-
burð, hárgreiðslu og val á vinum og
tómstundum. Með því að veita barni
aukinn sjálfsákvörðunarrétt með
hækkandi aldri og auknum þroska leggi
foreldrar grunn að uppeldi sem miði að
því að barnið verði sjálfstæður, ábyrgur
og upplýstur einstaklingur.
Í skýrslunni er lagt til að m.a. barna-
lögum verði breytt til að tryggja þessi
réttindi barna, jafnframt að barna-
verndarlögum verði breytt þannig að
börn hafi ótvíræðan rétt til að tilkynna
barnaverndarnefndum um mál, undir
nafnleynd.
Í forsjá foreldra yfir börnum sínum
allt til 18 ára aldurs felst að sjálfsögðu
að þeir hafa síðasta orðið; mega og eiga
að beita foreldravaldinu. Hins vegar
eru notkun foreldravaldsins skorður
settar eins og notkun alls annars valds.
Flestir foreldrar kunna líkast til að
feta vandrataðan meðalveg á milli þess
að veita börnum sínum ábyrgð og sjálf-
stæði og að gefa þeim þá vernd og leið-
sögn sem þeim ber skylda til sem for-
eldrar. Lykilatriði í þessum efnum er
auðvitað aldur og þroski barnanna; með
hækkandi aldri er eðlilegt að börn hafi
meira að segja um það hvernig þau haga
lífi sínu en foreldrar geta ekki eingöngu
horft á aldurinn, það verður líka að
meta hvaða þroska börn hafa öðlazt til
að taka oft og tíðum erfiðar ákvarðanir.
Skýrsla Ragnheiðar Thorlacius er
m.a. til komin vegna þeirra mála þar
sem foreldrar hafa e.t.v. farið offari
gagnvart börnum sínum og ekki virt
nægilega rétt þeirra sem sjálfstæðra
einstaklinga. Þannig hefur Þórhildur
Líndal, umboðsmaður barna, fengið
margar fyrirspurnir frá börnum, m.a.
um rétt foreldra til að skoða dagbækur
og um það hver eigi að ráða varðandi val
á framhaldsskóla. Ætla verður að
minnihluti foreldra fari yfir strikið í
þessum efnum en engu að síður getur
verið ástæða til að gera lagabreytingar
til að setja foreldravaldinu skorður að
þessu leyti.
Á þessu máli er hlið sem komið hefur
í ljós í nágrannalöndum okkar á und-
anförnum árum með aukinni menning-
arlegri fjölbreytni; að foreldrar frá öðr-
um menningarheimum líta vald sitt yfir
börnum sínum allt öðrum augum en það
samfélag sem þeir hafa valið sér að búa
í. Þannig eru dæmi um hreina og klára
misbeitingu foreldravaldsins, ekki sízt
gagnvart ungum stúlkum, í nafni trúar
eða siðvenju. Íslenzk lög eiga að sjálf-
sögðu að hindra að slíkt líðist hér.
Eins og Bergþóra Valsdóttir, fram-
kvæmdastjóri SAMFOK, Samtaka for-
eldrafélaga og foreldraráða í Grunn-
skólum Reykjavíkur, bendir á í
Morgunblaðinu á fimmtudag, mega for-
eldrar, sem eru óöruggir í hlutverki
sínu, hins vegar ekki líta þannig á
skýrslu Ragnheiðar Thorlacius að þeim
sé óheimilt að taka af skarið gagnvart
börnunum sínum. Allar ákvarðanir,
sem varða bæði börn og foreldra, þarf
að sjálfsögðu að ræða og æskilegast er
að finna málamiðlanir sem allir geta
sætt sig við. Í ýmsum tilfellum er þó
engin spurning að foreldrar eiga óhikað
að hafa síðasta orðið. Það á t.d. við um
áfengis- og vímuefnaneyzlu, útivistar-
tíma, netnotkun og fleira. Raunar má
færa rök fyrir því að í þeim efnum
mættu margir foreldrar vera duglegri
að beita því valdi sem þeim er falið til að
beina börnum sínum á réttar brautir.