Morgunblaðið - 23.11.2003, Blaðsíða 36

SKOÐUN
36 SUNNUDAGUR 23. NÓVEMBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
ÞAÐ er skemmtilegt, að Morg-
unblaðið skuli verða vettvangur fyrir
umræður á milli lögfræðinga um
valdheimildir dóm-
stóla og réttarheim-
ildir, en með því hug-
taki er átt við þann
efnivið sem dóm-
stólar mega nota við
að komast að nið-
urstöðum í dóms-
málum. Ég hef lengi haldið því fram,
að umræður um þessi málefni eigi
brýnt erindi við almenning. Þau
varða nefnilega meðferð á þýðing-
armiklu þjóðfélagsvaldi, dómsvald-
inu, og þar með réttaröryggi borg-
aranna. Lögfræðingar hafa löngum
einungis fjallað um slík málefni í sín-
um eigin hópi, á fundum og í lög-
fræðitímaritum. Er þá eins og þeir
hafi talið umræðuefnið varða sér-
fræði þeirra sem aðrir menn fengju
lítt eða ekki skilið. Það er auðvitað
misskilningur. Langflestir eiga auð-
velt með að skilja þessi umræðuefni
og þau meginsjónarmið sem þar ber
á góma.
Páll Þórhallsson sem nú starfar
sem lögfræðingur hjá Evrópuráðinu
skrifaði í haust ritdóm um bók mína
„Um fordæmi og valdmörk dóm-
stóla“, en í henni er meðal annars
fjallað um grundvallaratriði, sem
snerta valdheimildir dómstóla og tal-
að á gagnrýninn hátt um frammi-
stöðu íslenskra dómstóla við að virða
þau. Í lok ritdómsins varpaði hann til
mín spurningum um nokkur atriði,
sem kviknað höfðu í huga hans við
lestur bókarinnar. Það gladdi mig.
Bæði vegna þess að bókinni var
hreinlega ætlað það hlutverk að
vekja lögfræðinga til umhugsunar og
til að spyrja spurninga, en líka vegna
þess að sá sem spurði er einstaklega
mætur og vandaður lögfræðingur,
sem hefur einlægan áhuga á málefn-
inu og fjallar um það af málefna-
legum heiðarleika.
Áhöld um meginatriði
Í spurningum Páls mátti greina
áhöld um þau meginatriði, sem ég
fjalla um í bók minni. Sýndist mér
Páll hallast að þeim sjónarmiðum um
dómsýsluna, sem miklu hafa ráðið
bæði hér á landi og erlendis á síðustu
árum, en ég hef gagnrýnt. Lúta þau
að því, að dómstólar fari með vald til
að setja lagareglur og að ganga megi
út frá því, að tvær eða fleiri nið-
urstöður geti verið jafnréttar í einu
og sama lögfræðilega úrlausn-
arefninu. Það var sjálfgefið að taka
Pál á orðinu og freista þess að svara
spurningum hans. Það gerði ég með
grein sem Morgunblaðið birti 19.
október. Páll hefur svo svarað henni
með grein 9. nóvember. Og nú legg
ég nokkur orð til viðbótar í belginn.
Það er grunnregla í íslenskri
stjórnskipan, að lýðræðislega kjörið
þjóðþing, Alþingi, setur lögin. Dóm-
stólar hafa ekki því hlutverki að
gegna að setja lög. Hlutverk þeirra
er að dæma í ágreiningsmálum sem
upp koma og undir þá eru borin.
Kveðið er skýrt á um þetta í stjórn-
arskránni. Þar er til dæmis berum
orðum tekið fram í 61. gr., að dóm-
endur skuli í embættisverkum sínum
fara einungis eftir lögunum. Við það
starf beita þeir settum lögum svo
langt sem þau endast. Ef ágreinings-
efni er borið undir dómstóla, sem sett
lög ná ekki til, geta þeir ekki vísað
máli frá sér á þeirri forsendu að Al-
þingi hafi ekki sett lög sem taki til
ágreiningsins. Í slíkum tilfellum þarf
því að leita til annarra (réttlægri)
heimilda. Helstar þeirra eru rétt-
arvenjur, meginreglur laga og eðli
máls. Enginn ágreiningur er uppi um
að orðið lög í 61. gr. stjórnarskrár-
innar tekur ekki bara til settra laga
heldur líka þessara réttlægri heim-
ilda réttarins.
Hugmyndin um réttarríkið
Meginviðfangsefni þeirrar fræði-
greinar sem við nefnum lögfræði er
að rannsaka og veita svör við því,
hverjar geti verið heimildir réttarins
eða með öðrum orðum, á hvaða sjón-
armiðum dómstólum sé heimilt að
byggja við dómsýsluna. Á bak við
þetta býr hugmynd, sem við stundum
kennum við réttarríki og felur það í
sér, að um samskipti manna og rétt-
arstöðu skuli gilda almennar reglur,
sem ekki fari í manngreinarálit og
séu til staðar, þegar þau atvik verða
sem ágreiningi valda. Til þeirrar hug-
myndar heyrir, að ekki verði leyst úr
réttarágreiningi manna með því að
setja afturvirkar reglur um hann eft-
ir að hann er kominn upp. Einfalt,
ekki satt?
Meginreglur og
vandasöm verkefni
Réttarheimildirnar meginreglur
laga og þó fremur eðli máls valda
mestum vanda þegar rannsakaðar
eru heimildir réttarins. Vandinn staf-
ar af því, að heimildirnar eru ekki
skráðar neins staðar; þær verður að
lesa úr efnivið sem er miklu óáþreif-
anlegri en skrifaður lagatexti. Sumir
lögfræðingar hafa dregið af þessari
aðstöðu þær ályktanir, að eftir að
settum lögum sleppir hafi dómstólar
heimildir til að setja lagareglur. Þessi
kenning hefur enga stoð í stjórn-
skipulegum reglum og hún er háska-
leg réttaröryggi ef dómarar fara að
trúa á réttmæti hennar vegna þess að
þá fara þeir auðvitað að beita því
valdi sem kenningin segir þá hafa. Ég
hef gagnrýnt þessa kenningu. Ég hef
talið, að í allri lögfræðilegri sýslan
verði að ganga út frá því, að lagaregl-
an, sem á við þann ágreining sem
uppi er, hafi verið til, þegar hin um-
deildu atvik urðu. Hlutverk dómstóla
sé að finna hana, ekki að búa hana til.
Í þessu samhengi hef ég sagt, að
menn verði ávallt að ganga út frá því,
að einungis ein regla eigi við og þess
vegna sé aðeins ein rétt niðurstaða í
hverju lögfræðilegu álitaefni.
Ég hef hins vegar ekki sagt, þó að
mér sé stundum gerð upp sú skoðun,
að leitin að viðeigandi réttarheimild
sé einföld og svarið blasi jafnan við.
Þvert á móti hef ég ekki bara lagt á
það áherslu, að leitin geti verið flókin
og erfið, heldur einnig að frómustu
menn kunni að greina á um nið-
urstöðu hennar. Af nauðsyn höfum
við komið okkur upp valdastofnun,
sem á Íslandi er Hæstiréttur, og
fengið henni valdið til að skera úr,
þegar deilt er. Niðurstaðan úr leit
þessarar valdastofnunar er því sú
„rétta“ í þeim skilningi, að henni
verðum við að una, þar til heimildir
réttarins á viðkomandi sviði breytast
eða handhafar þessa æðsta valds
sannfærast um að fyrri niðurstaða
þeirra hafi verið röng. Fyrir þessu
öllu er gerð skýr grein í bók minni.
Að mínu áliti er afar þýðing-
armikið, þegar fengist er við flókin og
erfið viðfangsefni, eins og stundum
þarf að gera í dómsýslunni, að meg-
inreglurnar sem unnið er eftir séu
skýrar. Þá þurfi menn, kannski enn
fremur en endranær, að hafa ríkt í
huga hver sé grundvöllur þess starfs
sem innt er af hendi. Þetta er reynd-
ar að mínu mati þeim mun þýðing-
armeira sem álitaefnin verða erfiðari.
Þá er ríkust ástæðan til að aga vinnu-
brögð sín. Nógur er vandinn samt þó
að ekki sé horfið frá þessum grunn-
viðhorfum. Kenningarnar sem ég hef
gagnrýnt ganga í þveröfuga átt við
þetta. Þeir sem þær aðhyllast virðast
telja að meginreglurnar hætti að
gilda, þegar verkefnin verða erfiðari.
Séu málin flókin, sé hlutverk dóm-
stólanna ekki lengur að finna réttinn
heldur megi þeir þá búa hann til.
Þetta er ekki bara röng kenning að
mínu mati, hún er háskaleg fyrir rétt-
aröryggi manna. Hún er líka hvort
tveggja í senn heimildarlaus og þarf-
laus.
Rökstuðningur
fyrir niðurstöðum
Það er alveg nægilega erfitt verk-
efni og margslungið að finna réttinn
eftir hefðbundnum aðferðum, þó að
það sé ekki gert erfiðara með því að
brjóta niður réttarheimildafræðina,
eins ég tel menn gera með fyrr-
greindum kenningum sínum. Þeir
sem halda þeim fram segja raunar
flestir að dómstólar þurfi að rök-
styðja niðurstöður sínar, þó að þeir
telji þá hafa hlutverki að gegna við
lagasetninguna. Þetta segir til dæmis
Páll Þórhallsson í skrifum sínum í
Morgunblaðið. Hvað merkir þetta?
Er nóg að rökstutt sé, þannig að engu
máli skipti hver rökin eru, aðeins að
rök séu færð fram? Varla. Þá hljóta
ein rök að vera öðrum betri. Það telja
raunar allir þessir höfundar. Hvaða
rökstuðningur er öðrum betri? Það
skyldi þó ekki vera sá sem lýtur að
því að finna réttarheimildina sem við
á og þar með réttarregluna, sem gilti
um ágreiningsefnið á þeim tíma sem
atvikin urðu? Í máli þeirra, sem segj-
ast aðhyllast kenningar um lagasetn-
ingarvald dómstóla, má því greina
þversögn. Þeir vilja rök og telja ein
rök öðrum betri. Þeir leita því, rétt
eins og ég, að bestu rökum og þar
með hinni einu réttu niðurstöðu.
Eina aðhaldið
Mér er stundum legið á hálsi fyrir
að gagnrýna dóma sem kveðnir eru
upp við Hæstarétt Íslands. Slíkrar
gagnrýni gætir m.a. í bók minni. Um
þetta vil ég bara segja eitt. Það er
ekki unnt að ræða að neinu viti um
þær villigötur sem íslensk dómsýsla
hefur stundum ratað á undanfarin ár,
nema nefna um það skýr dæmi úr
dómaframkvæmdinni. Að öðrum
kosti yrðu orðin innantóm. Menn
skulu hafa hér í huga, að gagnrýni í
orðum er eina aðhaldið, sem hand-
hafar dómsvaldsins fá. Hún er því
nauðsynleg og hefur mikla þýðingu
fyrir samfélagið, þegar vel tekst til.
Vel má vera, að einstakir dómarar
telji að sér vegið, þegar talað er um
einstaka dóma því þá er verið að
fjalla um frammistöðu þeirra í starf-
inu. Það verður þá svo að vera. Hags-
munir þeirra af því að fá frið fyrir
slíkri umfjöllun eru smáir miðað við
hagsmuni þjóðfélagsins af því að
fjallað sé um verk þeirra.
Erindi við almenning
Eftir Jón Steinar Gunnlaugsson
Höfundur er prófessor
við lagadeild HR.
Um er að ræða mjög glæsilegt fullinnréttað ca 340 fm skrifstofuhús-
næði á 2. hæð í þessu vel staðsetta húsi. Mikið af bílastæðum.
FJÁRFESTING
FASTEIGNASALA ehf.
Sími 562 4250 • Borgartúni 31 • www.fjarfest.is
Hilmar Óskarsson, Guðjón Sigurjónsson, Rósa Guðmundsdóttir.
Lögfr.: Pétur Þ. Sigurðsson hrl.
Til leigu í Mörkinni 4
í Reykjavík á 2. hæð
Upplýsingar gefur Gunnar í síma 693 7310 og sölu-
menn Fjárfestingar fasteignasölu í síma 562 4250.
FASTEIGNA
MARKAÐURINN
ÓÐINSGÖTU 4 - SÍMI 570 4500, FAX 570 4505 - OPIÐ VIRKA DAGA KL. 9–17
Netfang: fastmark@fastmark.is - Heimasíða: http://www.fastmark.is/
Jón Guðmundsson, sölustjóri, lögg. fasteigna- og skipasali.
Vesturhlíð
Skrifstofu- og þjónustuhúsnæði
til sölu eða leigu
Til sölu eða leigu skrifstofu-, þjónustu- og lagerhúsnæði í þessu
nýlega og glæsilega húsi við Vesturhlíð. Um er að ræða samtals
976 fm húsnæði sem er innréttað á afar vandaðan og smekkleg-
an hátt. Eignin býður upp á fjölbreytta nýtingarmöguleika og
gæti því hýst fleiri en eitt fyrirtæki sem gætu samnýtt ýmsa að-
stöðu. Fullkomnar tölvu- og símalagnir. Frábær staðsetning í
fögru umhverfi. Fjöldi bílastæða.
Allar nánari upplýsingar veittar á skrifstofu.
Ingólfur G. Gissurarson, logg. fast. - www.valholl.is - Opið virka daga frá kl. 9-17.30.
s. 588 4477
Í einkasölu mjög góð 4ra herb. íb. ca
100 fm á efstu hæð í fallegu fjölb. á
fínum stað á Holtinu í Hafnarfirði.
Glæsilegt útsýni til suðurs, vesturs og
norðurs. Stórar suðvsvalir. Mjög gott
skipulag. Sérinngangur af svölum.
Áhv. ca 5 m. hagst. lán. V. 13,5 m.
Opið hús í dag, sunnudag, frá kl. 15-
17 (efsta bjalla). Ragnheiður tekur á
móti áhugasömum.
OPIÐ HÚS Í DAG
Álfholt 56c Hf. - Einstakt útsýni
FASTEIGNASALA
HÁTÚNI 6a
SÍMI 512 1212 FAX 512 1213
Opið hús í dag frá kl 15-17
Glæsileg 3ja herbergja tæplega 80 fm íbúð á jarðhæð í nýlegu húsi byggt 1999 á
frábærum stað í miðbæ Reykjavíkur. Sérverönd út frá eldhúsi. Vandað parket og
flísar á gólfum. Eldhús er opið með fallegum innréttingum. Góðir skápar í svefnher-
bergjum.
Ragnhildur tekur vel á móti væntanlegum kaupendum
í dag frá kl. 15-17. Bjalla 104.
OPIÐ HÚS - KLAPPARSTÍGUR 7
Lynghálsi 4
110 Reykjavík
Sími 594 5050
Fax 594 5059
Halla Unnur Helgadóttir löggiltur fasteignasali
Bæjartún 3 - 200 Kóp.
Opið hús í dag milli kl. 14-16
FALLEGT 210 FM EINBÝLIS-
HÚS MEÐ TVEIMUR SAM-
ÞYKKTUM ÍBÚÐUM ÁSAMT 32
FM BÍLSKÚR.
Efri hæð er með þremur stórum
svefnherbergjum, fallegu og opnu eld-
húsi, stóru baðherbergi og bjartri
stofu. Á neðri hæð er 76,7 fm íbúð
með sérinngangi og ca 50 fm ósam-
þykktu rými.
Brunabótamat 26,6 millj.
Verð 26,5 millj.
Elísabet Agnarsdóttir, sími 824-5009