Morgunblaðið - 24.11.2003, Blaðsíða 20

20 MÁNUDAGUR 24. NÓVEMBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
Á
dögunum hélt Vinstrihreyfingin - grænt
framboð landsfund sinn. Í afar skapandi um-
ræðum tóku margir nýir félagar til máls og
viðruðu skoðanir sínar. Saman rann reynsla
og ferskleiki með þeim afleiðingum að fólk
fór endurnært heim af fundinum með nýjar hug-
myndir. Mörgum finnst nú staðan á vinstri væng
stjórnmálanna orðin mun skýrari eftir landsfundi VG
annars vegar og Samfylkingarinnar hins vegar. Sam-
fylkingin leitar nú inn á miðjuna, sérstaklega með
hægrisæknum hugmyndum sínum um heilbrigð-
iskerfið en hjá Vinstri grænum er vinstristefnan mjög
skýr en um leið blönduð framsæknum hugmyndum í
umhverfismálum og nýrri hugsun í alþjóðamálum. Ég
hef verið spurð að því að undanförnu hvort ég standi
fyrir „hið nýja vinstri“ sem er um margt hressandi
orðalag því að þannig leið án efa mörgum landsfund-
armönnum: Eins og nýtt vinstri væri komið inn í
stjórnmálin. En orð geta bæði verið merking-
arþrungin og innihaldslaus. Orðið sem notað er til að
merkja nýjungar er eitt af þeim orðum sem oft kann
að virðast afskaplega innihaldsrýrt og reyndar er
spurning hvort pólitískir merkimiðar geti nokkurn
tíma orðið sérlega innihaldsríkir. Samfylkingin hefur
þannig kosið að nefna sig „nútímalega“ jafnaðarmenn
en samt er eins og orðið „nútímalegt“ merki fremur
miðsæknir eða hægrisæknir jafnaðarmenn. Fram-
sóknarflokkurinn talar um sig sem „öfgalausan“ flokk
og gefur þar með til kynna að meiri öfgar felist
hafa skoðanir til hægri eða vinstri en á miðjunn
að líklega sé hægt að saka fáa íslenska stjórn-
málamenn um öfgakenndar skoðanir og þó að m
erfitt sé að sjá af hverju það telst fremur til öfg
vilja vernda landið en að reisa þar hverja stórv
smiðjuna á fætur annarri. Sjálfstæðisflokkurin
kenndur við „nýfrjálshyggju“ og þar með gefið
kynna að frjálshyggjan, sem upprunnin er á 19
flokkurinn hefur að hluta tekið upp, þ.e. þá þæt
snúa að frelsi fjármagnsins, geti á einhvern hát
nýjung eða nútímaleg stjórnmálastefna. Og nú
inn nýr merkimiði, semsé „nýja vinstrið“. Núna
það eftir vinstrimönnum á öllum aldri hvort sá
miði mun nokkurn tíma öðlast merkingu í hugu
fólks. Ég hef þá trú að það sé hægt. Á vinstrivæ
stjórnmálanna býr pólitískur sprengikraftur se
vaxandi eftir því sem þjóðfélagið færist meir í á
markaðs- og peningahyggju. Þeim fer fjölgand
ungs fólks sem hafa efasemdir um það samféla
við búum í og telja að ýmsu sé hægt að breyta t
aðar. Þetta er ekki fólk sem hefur gengið í gegn
„uppgjör við sósíalismann“ eins og margir þeir
skipa Samfylkinguna. Þetta er ungt fólk sem er
af þeim heimi og þeirri sögu sem það þekkir. É
ekki upp við Stalín og innrásina í Tékkóslóvakí
það sem gömlum vinstrimönnum verður svo tíð
um. Ég þekki þessa sögu og vil læra af henni ei
öðru því sem gerðist á 20. öld, 19. öld og öðrum
mannkynssögunnar. Ég ólst hins vegar upp á t
þegar kalda stríðið stendur sem hæst, tíma þar
Nýtt vinstri
Eftir Katrínu Jakobsdóttur
Ö
flugt og vel rekið bankakerfi skiptir hverja
þjóð miklu máli. Séu bankarnir vel reknir
hafa þeir möguleika á að veita víðtæka, góða
þjónustu með lágmarkstilkostnaði. Banka-
kerfið getur þess vegna haft mikið að segja
um lífskjör hverrar þjóðar. Á undanförnum árum hef-
ur verið kostað kapps um að skapa íslensku fjármála-
lífi skilyrði til góðs rekstrar. Lagaumhverfið hefur tek-
ið stakkaskiptum og opnað á nýjar leiðir til þjónustu.
Fjármagnsflutningar á milli landa hafa opnast. Ís-
lenskt bankakerfi hefur orðið alþjóðlegt. Menn hafa að
meirihluta til orðið um það sammála að íslenskir bank-
ar yrðu að hafa jafngott svigrúm og sambærileg fyr-
irtæki erlendis, til þess að standast þeim snúning og
leggja þannig grunninn að því að bankakerfið hér-
lendis yrði jafnhagkvæmt og best þekkist í samkeppn-
islöndunum.
Einkavæðing bankanna hefur verið liður í þessu.
Hún hefur það að markamiði að örva samkeppni, í full-
vissu þess að samkeppnin leiði til lægra verðlags og
tryggi góðan rekstur.
Hver axlaði ábyrgðina á tapinu?
Nú upp á síðkastið hafa vakið athygli, tölur um
hagnað banka sem ekki hafa sést fram til þessa. Góður
hagur banka er vitaskuld fagnaðarefni. Traustar fjár-
málastofnanir eru nauðsynlegar. Menn verða að geta
treyst því að fjármunir sem afhentir eru fjár-
málastofnunum til varðveislu og ávöxtunar séu í
öruggum höndum. Og þannig hefur það vitaskuld
mestan part verið.
Því miður eru þó til hrikaleg dæmi um annað. Ekki
síst á þeim árum sem menn óðu um og þóttust allt geta
og kunna, löðuðu til sín fjármagn frá fyrirtækjum, líf-
eyrissjóðum og almenningi og sólunduðu í tóma vit-
leysu. Eru til mörg hryggileg dæmi um slíkt, sem hér
verða þó ekki rakin. Þar tapaði margur landinn, meðal
annars eldra fólk og lífeyrissjóðir, vænum fúlgum.
Minnist ég þess þó ekki að bankastjórarnir sem stóðu
við stjórnvölinn hafi talið ástæðu til þess að tengja
kaup sitt og kjör sín við þetta tap sem fjármálakerfið
og einkanlega viðskiptavinirnir urðu að taka á sig.
Hefði það þó verið stórmannlegt og í samræmi við þá
röksemdafærslu sem nú er mjög höfð uppi að tengja
eigi laun stjórnenda við árangur bankanna.
Hagnaður íslenskra banka nú stafar einkum af
hlutabréfaeign sem hefur verið að hækka mikið í verði
á þessu ári. Einkum er þar um að ræða hagnað af ís-
lenskum hlutabréfum. Það eru út af fyrir sig góð tíð-
indi. Ætla verður að þessi hagnaður endurspegli trú
fjárfesta á möguleika þessara fyrirtækja í framtíðinni.
Réttilega hefur verið bent á að þátttaka bankanna í at-
vinnurekstri geti verið tvíbent vopn. Áhætta getur ver-
ið mikil, eins og fjölmörg nýleg dæmi sanna. Ofurgróði
dagsins í dag getur þess vegna orðið tap morgundags-
ins.
Margra kosta völ
Það hvernig til tekst um rekstur banka er ekki
einkamál daglegra stjórnenda. Þeir starfa í umboði
stjórna bankanna sem aftur eru forsvarsmenn hluthaf-
anna. Það er einnig þannig að viðskipti í bönkunum eru
líkt og önnur kaupsýsla. Líki mönnum ekki viðskiptin
þá hafa þeir sem betur fer völ á því að færa sig um set.
Þetta eru kostir markaðarins og samkeppninnar. Eins
og málum er háttað eigum við að hafa öll skilyr
samkeppni þar sem hinn frjálsi markaður gefur
um kost á að færa sig um set, líki þeim ekki við-
skiptaskilmálarnir eða framkoma stjórnenda.
Hér á landi starfa samkvæmt upplýsingum f
málaeftirlitinu fjórir viðskiptabankar og 24 spa
auk 9 lánafyrirtækja sem ekki hafa leyfi til þess
taka á móti innlánum. Almenningur, fyrirtæki o
fjármagnseigendur eiga því í ýmis hús að venda
eru ekki dæmdir til ævilangrar vistar og viðski
fyrirtæki sem þeim líkar ekki við. Þetta er það
köllum samkeppnisumhverfi..
Þess vegna þýðir ekkert fyrir forsvarmenn K
þings Búnaðarbanka að kveinka sér undan gag
eins og þeir hafa verið að gera upp á síðkastið. A
ir síðustu daga eru einmitt kristalklárt dæmi um
gerist á frjálsum markaði þegar mönnum líkar
framferði fyrirtækis á markaðnum. Hér gerist
sem sé að tveir æðstu stjórnendur stærsta bank
landsins ganga algjörlega fram af fólkinu í land
innlánseigendum bankans, viðskiptavinum og h
höfum. Og þá vill bara svo til að í frjálsu samfél
þeir sem mislíkar næsta leik. Þeir eiga mögulei
rétt á að gagnrýna eins og menn hafa gert. Þeir
hætt viðskiptum og það hafa menn gert. Þeir g
hlutabréf sín og það hafa menn gert. Með öðrum
um: Stjórnendur bankans voru þannig hirtir m
um hins frjálsa markaðar og það er undan því s
eru að barma sér.
Lofsverð framganga
Skelegg framganga forsætisráðherra í þessu
lofsverð. Furðulegt er það hins vegar þegar me
eins og hann megi ekki vegna stöðu sinnar breg
við með þeim hætti sem hann gerði. Það er frál
málflutningur. Forsætisráðherra landsins hefu
skuld þann rétt að láta í sér heyra og til sín taka
Markaðurinn t
Eftir Einar K. Guðfinnsson
FALL SHEVARDNADZES
Eduard Shevardnadze, forsetiGeorgíu, sagði af sér embætti ígær eftir margra daga linnu-
laus mótmæli almennings í landinu,
sem andmælti stjórnarháttum forset-
ans og umfangsmiklum kosningasvik-
um fylgismanna hans í nýafstöðnum
þingkosningum. Georgía er ríki, sem
rambar á barmi gjaldþrots og stjórn-
leysis; árum saman hafa þjóðernisátök,
efnahagsvandamál og gífurleg spilling
hrjáð íbúana.
Ferill Shevardnadzes er merkilegur.
Hann var um þrettán ára skeið formað-
ur kommúnistaflokks sovétlýðveldisins
Georgíu, áður en hann varð utanríkis-
ráðherra Sovétríkjanna árið 1985.
Næstu sex ár var hann einn nánasti
samstarfsmaður Míkhaíls Gorbatsjovs,
forseta Sovétríkjanna, og lék lykilhlut-
verk í að breyta stefnu landsins gagn-
vart umheiminum og binda enda á
kalda stríðið. M.a. hafði hann áhrif á að
uppreisnirnar gegn kommúnistastjórn-
unum í Austur- og Mið-Evrópu voru
látnar afskiptalausar, að sameinað
Þýzkaland fékk að ganga í NATO og að
hafnar voru viðræður við Bandaríkin
um stórfellda fækkun kjarnorkuvopna.
Sjálfur sagði hann í viðtali við Morg-
unblaðið í ágúst 1991 að fyrsta skrefið í
þá átt hefði verið stigið á Reykjavík-
urfundi Gorbatsjovs og Reagans
Bandaríkjaforseta 1986; þar hefði „ís-
inn verið brotinn hugarfarslega“.
Shevardnadze sagði af sér ráðherra-
embættinu í árslok 1990, í mótmæla-
skyni við það sem hann taldi uppgang
harðlínuafla í kommúnistaflokki Sovét-
ríkjanna, og gerðist leiðtogi umbóta-
sinna.
Eftir að harðlínumennirnir biðu ósig-
ur í misheppnuðu valdaráni í ágúst 1991
liðuðust Sovétríkin í sundur og lýðveld-
in, m.a. Georgía, fengu sjálfstæði. Í
fyrstu lýðræðislegu kosningunum í
landinu var kjörinn forseti Zvíad
Gamsakhúrdía, róttækur þjóðernis-
sinni, sem egndi minnihlutaþjóðirnar
Abkhaza og Osseta upp gegn sér og
brátt ríkti borgarastyrjöld í landinu.
Shevardnadze sneri heim til Georgíu í
marz 1992 og lýsti því yfir að hann teldi
að sér bæri skylda til að reyna að
bjarga föðurlandi sínu frá glötun.
Haustið 1992 var hann kjörinn þjóðar-
leiðtogi með rúmlega 90% atkvæða.
Margir, jafnt innan Georgíu sem ut-
an, töldu að í Shevardnadze fælist síð-
asta og eina von landsins. Hann væri sá
eini, sem gæti komið í veg fyrir algert
stjórnleysi. Ef til vill var það verkefni
hins vegar vonlaust frá upphafi. Aldrei
hefur tekizt að lægja þjóðernisdeilurn-
ar að fullu og landið er í raun ekki undir
einni stjórn. Þrátt fyrir efnahagsum-
bætur Shevardnadzes framan af er
efnahagslífið í kalda koli og spilling
mikil og almenn. Öryggi hins almenna
borgara er lítið, glæpaverk tíð og sjálf-
ur hefur forsetinn lifað af tvö banatil-
ræði. Shevardnadze féll í þá gryfju að
leyfa héraðshöfðingjum að komast upp
með alls konar lögleysu, í skiptum fyrir
hollustu þeirra í viðleitni sinni til að
halda landinu saman. Stuðningsmenn
hans urðu sömuleiðis uppvísir að marg-
víslegum kosningasvikum í þingkosn-
ingunum á dögunum.
Þótt Shevardnadze væri þannig rú-
inn trausti heima fyrir og álit hans hafi
beðið hnekki á á alþjóðlegum vettvangi,
fer ekki á milli mála að það er merkur
leiðtogi, sem nú hrökklast frá völdum,
og vildi landi sínu vel. Eftirmanna hans
bíður gífurlega erfitt verkefni.
BREYTTUR TÓNN
Sigurður Einarsson, stjórnarfor-maður Kaupþings Búnaðarbanka,
talaði á annan veg um kaupréttar-
samninga hans og annars forstjóra
bankans í viðtölum við sjónvarps-
stöðvarnar í gærkvöldi – og raunar
einnig í viðtali við Morgunblaðið í dag
– en hann gerði fyrst eftir að gagnrýni
kom fram á kauprétt þeirra tvímenn-
inganna. Hann lýsir nú þeirri skoðun,
að um mistök hafi verið að ræða og að
það sé ljóst að ekki sé jarðvegur fyrir
slíka samninga í okkar samfélagi.
Vonandi verður þetta mál til þess að
fleiri aðilar í viðskiptalífinu, ekki sízt í
fjármálaheiminum hér, átti sig á því,
að sumt af því, sem tíðkast í öðrum
löndum á ekki við hér. Yngri menn í
viðskiptalífinu hafa haft tilhneigingu
til að líta svo á, að íslenzkt þjóðfélag
hafi tekið svo miklum breytingum að
hægt sé að stunda viðskipti hér án
þess að taka nokkurt tillit til umhverf-
isins. Hafi þeir ekki gert sér grein
fyrir því fram að þessu, að sú skoðun
er röng hefur mál stjórnenda Kaup-
þings Búnaðarbanka væntanlega orðið
til þess að þeir hinir sömu verði raun-
særri í afstöðu sinni. Að því leyti til
má gera ráð fyrir að sú sprenging,
sem orðið hefur í kringum þetta mál
hafi jákvæð áhrif á viðskiptalífið, þeg-
ar fram í sækir.
Nú er tímabært að beina umræðum
um þetta mál í annan farveg og hefja
málefnalegar umræður um þær breyt-
ingar, sem augljóslega þarf að gera á
þeim reglum, sem gilda um kauprétt-
arsamninga og ýmislegt þeim tengt.
Gera má ráð fyrir, að víðtæk sam-
staða verði um, að slíka samninga beri
að leggja fyrir aðalfundi viðkomandi
fyrirtækja eða hluthafafundi til sam-
þykkis, þannig að allir hluthafar hafi
tækifæri til að tjá sig um samninga
sem þessa og greiða atkvæði um þá.
Mál þetta vekur líka upp spurning-
ar um stöðu starfandi stjórnarfor-
manna í fyrirtækjum. Hver er raun-
verulega fulltrúi hluthafanna í máli
sem þessu, þegar stjórnarformaður á
hlut að máli? Er það varaformaður
viðkomandi stjórnar, sem þá axlar þá
ábyrgð gagnvart hluthöfum, sem
stjórnarformaður mundi ella gera?
Þessi þáttur málsins kallar á umræð-
ur.
Þá má líka velta fyrir sér stöðu og
hlutverki annarra stjórnarmanna. Í
öðrum löndum er nú lögð vaxandi
áherzla á sjálfstæði stjórnarmanna
gagnvart helztu stjórnendum, þ.e. að
ekki sé um vini og kunningja að ræða
eða aðila, sem tengjast stjórnendum
hagsmunalega. Þetta er mjög flókið
mál í okkar litla samfélagi en þarfnast
engu að síður umræðu.
Þótt þetta tiltekna mál snúist um
launakjör tveggja stjórnenda í stærsta
banka landsins ætti það að geta haft
víðtækari áhrif á viðhorf þeirra, sem
bera ábyrgð á stærstu fjármálafyr-
irtækjum þjóðarinnar. Ákvarðanir
sem þeir hafa tekið á undanförnum ár-
um í skjóli þess að einungis hafi verið
um viðskipti að ræða hafa oft haft
mun víðtækari þjóðfélagsleg áhrif.
Eftir það uppnám, sem nú hefur orðið
í kringum Kaupþing Búnaðarbanka er
þess að vænta að stjórnendur bankans
stigi varlega til jarðar í öðrum ákvörð-
unum, sem þeir eiga eftir að taka og
geta haft djúpstæð áhrif á þróun sam-
félags okkar.