Morgunblaðið - 26.11.2003, Blaðsíða 24

LISTIR
24 MIÐVIKUDAGUR 26. NÓVEMBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
Þ
að skiptir miklu
fyrir yngri kyn-
slóðir listamanna
að gera sér grein
fyrir þeim jarðvegi
sem íslenzk mynd-
list er sprottin upp
úr og hvernig mál hafa þróast frá
því núlistir námu hér land eftir
seinni heimsstyrjöld. Einnig að
flest sem menn nefna alþjóðlega
strauma og samtímalistir eru ein-
faldlega stefnumörk runnin upp
og mótuð innan hinna voldugari
þjóðfélaga, sem eru að halda
menningu sinni fram, og sést ekki
alltaf fyrir í ákafa sínum og metn-
aði. Valta yfir uppburðarminni
menningarheima og gildi, hér
skyld lögmál á ferðinni og þá
stóru ríku þjóðirnar borga niður
vörur sínar sem þeir selja til út-
landa til að veikja og þurrka út
framleiðslu samkeppnislandanna.
Þá er til önnur landhelgi en fisk-
veiðilögsaga þ.e. menningar-
landhelgi og farið í saumana var
hún lengstum öflugust í Frakk-
landi á síð-
ustu öld en
í kjölfar
Marshall-
aðstoð-
arinnar á
sjötta ára-
tugnum hrifsuðu Bandaríkin fljót-
lega til sín keflið og herða frekar
tökin en hitt. Hér má minnast
þess að Andy Warhol setti sama-
semmerki við hámenningu og
MacDonalds-hamborgara; fyrst
þegar lostætið hefði numið land í
fjarlægum heimsborgum væri
birtingarmynd menningarinnar
jarðtengd, þær um leið inni í
myndinni, „in“. Að baki þessháttar
lágkúrubulli var og er falinn
broddur hnitmiðaðrar auglýsinga-
herferðar á neysluvöru, framslátt-
urinn rýrir þó í sjálfu sér engan
veginn gildi listar Warhols. Hins
vegar von að hann opni augu ein-
hverra á leyndardóma nútíma
markaðssetningar, í senn al-
mennrar neysluvöru og skoðana,
sem skirrist ekki við að taka
listina í þjónustu sína grafa undan
og útiloka þá sem ekki eru með í
leiknum. Einhverjir hafa kannski
tekið eftir því hve þessar þjóðir
halda listamönnum sínum stíft
fram innan lands sem utan, mylja
undir sína um leið og listamenn
annarra þjóða eiga stórum erf-
iðara uppdráttar nema þeir aðlag-
ist, til að mynda annars vegar
New York-skólanum en hins vegar
Parísar-skólanum, og nú er Berlín
að þrengja sér inn í myndina.
Fræðismiðirnir í Parísvildu á árum áðurmeina, að vagga og mið-stöð núlista væri þar
staðbundin, enginn í beinum
tengslum við alþjóðlega strauma
nema að sækja áhrif og eldsneyti í
þeirra rann. Í báðum umræddum
tilvikum er um áróðurstækni að
ræða, hefur það að markmiði að
varpa kastljósinu á staðbundna
vöru og eða/menningu, gera um
leið að fjölþjóðlegri útópíu, draum-
sýn. Aðrar þjóðir hafa komið í
kjölfarið og nefni hér helst Þjóð-
verja og Englendinga, en satt að
segja er nafli heimslistarinnar af-
ar hreyfanlegt hugtak þá svo er
komið.
Fáir draga í efa að góðir ham-
borgar kitli bragðlaukana, og
óumdeild er mikilvægi franskrar
menningar, en þótt skrifari sé
harður aðdáandi hennar og vest-
urheimskrar um leið, leyfir hann
sér að líta til fleiri hliða og falla í
stafi. Lengi dreymt að ferðast til
fjarlægra landa langt í austri og
vestri, en þrá hans eftir að litast
um í Turmenkistan í austri eða
Uruguay í Suður-Ameríku, tengist
þó með allri virðingu hvorki ham-
borgurum né franskri myndlist.
Fjölbreytni í hafi og hauðri er
undirstaða framþróunar, gerir það
þess virði að lifa, allt endurnýjar
sig og er háð stöðugri framrás og
enginn getur talið mér trú um að
andstæð þróun þ.e. einsleitni, beri
í sér endurnýjun og framfarir. Til
að mynda að það hafi með framför
að gera, að yfir fimmtíu tegundir
af eplum eru endanlega horfin af
markaðnum, né að geymsluþol
ávaxta sé mikilvægara fjölbreytni,
gæðum og hollustu. Fjölbreytnina
finnum við líka í þjóðarbrotunum
og enginn verður nokkurn tíma til
að segja mér, að það teljist til
framfara að fækka þeim um níutíu
prósent, sameina í stærri einingar
og loks verði einungis um tvær til
þrjár þjóðtungur að ræða. Að vísu
munu þá miklu fleiri geta talað
saman, en um hvað?
Hvort sem hagsmunaöflineru pólitísk eða við-skiptatengd er þaðandstætt eðlisbundnum
og skapandi athöfnum að fórna
blóðríkum hugsjónum og sannfær-
ingu á altari þeirra. Listamað-
urinn verður jafnaðarlega að vera
trúr köllun sinni og uppeldi þótt
hann kunni að vera í þjónustu
annarra, og það kosti hann dýrt.
Hollt að minnast þess að fyrir nær
fimm hundruð árum rak Michael-
angelo vinnuveitanda sinn Leo
páfa II, með látum og formæl-
ingum út úr Sixtusar-kapellunni,
þá hágöfgin hugðist skipta sér af
vinnubrögðum hans, gefa góð ráð.
Um sumt annað mál ef gerandinn
er upptendraður af einhverjum
réttrúnaði í listum eða pólitík en
slíkt blindar jafnaðarlega sýn til
fleiri átta og hefur sjaldan fram-
borið annað en miðlungs lista-
menn þótt sterklega kunni þeir að
vera í sviðsljósinu um tíma. Dreg-
ið saman í hnotskurn verður lista-
maðurinn þannig alltaf að hafa þor
til að standa við sannfæringu sína
og láta hana í ljós. Hún er dýr-
mætasta eign hans og skal engum
föl, skylda hans að vera hér í
brúnni þótt það kosti hann tíma-
bundnar óvinsældir.
Þegar hugtakið sam-tímalistir tók að þróasteftir seinni heimsstyrj-öldina var eðlilegt að það
kallaði fram hörð viðbrögð hjá öll-
um þeim sem voru ekki inni í mál-
um, einnig hvað snerti ný viðhorf í
ritmennt, einkum ljóðlist. Ein-
angraðist alls ekki við svokallaða
borgaramenningu, en hér sem
ytra voru hagsmunaöfl sem vildu
beintengja skapandi listir við póli-
tísk viðhorf sem og þröngar ná-
kaldar kennisetningar. En báglega
gæti ég til að mynda skipað þeim
Michaelangelo, Leonardo, Rafael
og Dürer, eða vini hans og áhrifa-
valdi, þýðverska heimspekingnum
Willibald Pirckheimer, á bás með
slíkum fyrir að hafa verið með í að
umbylta list og lífspeki í lok fimm-
tándu og upphafi sextándu aldar.
Þeir áttu þó drjúgan þátt í að
leggja grunn að afdrifaríkustu
umbrotum og hvörfum nýliðinnar
stóraldar, hins vegar verður ekki
dregið í efa að eldsneytið var
húmanisminn, eða hin svonefnda
fornmenntastefna, sem þá ruddi
sér braut með manninn og mögu-
leika hans í fyrirrúmi, andstætt
skólaspeki miðalda. Hér í raun
réttri aftur verið að taka í höndina
á Platon, dusta ryk aldanna af
kenningum hans og fornaldar.
Hvörfin áttu sér langan aðdrag-
anda með hámarki á síðmiðöldum,
sjálfur lokahnykkurinn, end-
urreisnin, einn miklvægasti og
hrifmesti kafli menningarsög-
unnar.
Eðlilegt að menn væru sér lítt
vitandi um þessa þróun hér á út-
skerinu enda mættu flestir þættir
sjónmennta afgangi við uppbygg-
ingu menntakerfisins og gera
sumir enn. Lakara að áhangendur
núviðhorfanna virðast heldur ekki
hafa gert sér fulla grein fyrir
henni í ljósi þeirrar hörðu afneit-
unar fortíðar sem þeir boðuðu og
töldu vera í anda módernismans,
en gerðist þó helst á einangraðri
slóðum. Hinar eitilhörðu deilur
sem upp spruttu þar sem hvor-
ugur vildi víkja hænufet á nokkr-
um misskilningi byggðar í ljósi
sögunnar, fæddu af sér stæka þrá-
hyggju með afdrifaríkum afleið-
ingum, til muna afleiðingaríkari en
í stærri þjóðfélagsheildum. En
rökræður og deilur eru andanum
hins vegar jafn nauðsynlegar og
hamfarir náttúrunni, jarðskjálftar,
hvirfilbylir og skýstrókar, allt
miðar að endurnýjun þess sem er.
Er svo er komið þykirmörgum fáránlegt aðmenn skyldu skipast ítvo hópa sem báðir
höfðu bæði rétt og rangt fyrir sér
og hefðu allt eins getað fallist í
faðma, hvorki hægt að afneita fí-
gúrunni né huglægum viðhorfum.
Að vísu er hið hlutvakta á mynd-
fleti, rúmtak og fjarvídd andstætt
hreinum leik tvívíðra flata en hafa
þó sama genið í sér að segja má
meður því að formræn skipan,
sjálft grunnmál myndflatarins, býr
yfir skyldum lögmálum. Annað
mál er svo að hugmyndafræðin að
baki var önnur og í ljósi þess eðli-
legt að upp risu harðar deilur á
vettvanginum, og þar er fjöl-
breytni einnig gæfulegri kostur
einstefnu, ásamt útilokunaráráttu
í anda alræðis. Vitræn orðræða og
skilvirk rökfræði eiga alltaf rétt á
sér og eru undirstaða lýðræðis, og
þar sem menn leggja listir og lýð-
ræði að jöfnu má vera nokkurn
veginn ljóst að í kjarna sínum séu
skapandi kenndir ópólitískar, jafn-
vel þótt þær sæki næringu til
hræringa í samtímanum. Allar
hugmyndir eiga rétt á sér hvort
sem þær spretta upp af þjóð-
félagsumræðu eða eigi rætur í
skaphöfn mannsins og afmörk-
uðum athöfnum hans. Meinbug-
urinn er að menn hafa viljað leika
sama leikinn og í neyslusamfélag-
inu, beina skapandi kenndum í
einn og „alþjóðlegan“ farveg og
vill þá fara eins og með eplin sem
hurfu að stórum hluta af mark-
aðnum. Það sem fyrir fimmtíu ár-
um var óvíða eins, líktist helst ár-
sprænum er renna frjálst um
víðan völl og bera með sér kveikju
lífs, er að verða að einu stórfljóti.
Langt síðan menn fóru að kvarta
yfir því að núlistasöfn stórborg-
anna væru hvert öðru lík í Tókýó
og Toronto, sem allra þar á milli,
sömu stjörnur þrælskipulegs mið-
stýrðs listamarkaðar á oddinum,
ósjaldan hreinar eftirgerðir í
skúlptúrum. Fullnægjandi væri að
skoða eitt safnana einhvers staðar
í heiminum til að gera sér grein
fyrir innvolsinu í þeim öllum. Um
leið eru flestir listaskólar á leið-
inni að verða eins og eiga það
sameiginlegt að hafna fortíðinni
og er þá spurn hvort hér sé ekki á
ferð eins konar endurvakin skóla-
stefna miðalda með guð og rétt-
trúnaðinn í forgrunni, forn-
menntagildin um leið út úr
myndinni. Maðurinn, einstakling-
urinn, ekki lengur í forgrunni
heldur hópefli ásamt dagskipunum
að ofan.
Það sem um tveir tugir manna
lögðu líf sitt að veði til að auðga
listflóruna hér landi eftir stríð er
nú að verða stöðluð miðstýrð flóð-
bylgja, ekki síður en annars stað-
ar á hnettinum. Endaskipti haft á
hugtökum eins og frumkvæði og
frumleika, nýjungin helst sú að
um stund hefur tekist að bein-
tengja ferska listsköpun aldri og
samfélagspólitík.
(Framhald síðar.)
Enn í framhjáhlaupi
Farsælla að dansað sé til heiðurs uppruna og þróun menningarinnar en að jarðýtur valti þar yfir. Mynd: Nelly (Elli
Souyoultzoglou 1899–1999), dansarinn Nikolska í Parþenon, 1929.
SJÓNSPEGILL
Bragi
Ásgeirsson
bragi@internet.is