Morgunblaðið - 29.11.2003, Blaðsíða 36

LISTIR
36 LAUGARDAGUR 29. NÓVEMBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
ÁRNI Heimir Ingólfsson lauk í júní
síðastliðnum doktorsprófi í tónvís-
indum við Harvard-háskóla í Banda-
ríkjunum. Ritgerð Árna Heimis
nefnist „These are the Things You
Never Forget: The Written and Oral
Traditions of Icelandic Tvísöngur“.
Ritgerðin rekur sögu og þróun tví-
söngs á Íslandi frá fjórtándu öld og
fram til þeirrar
tuttugustu. Lengi
var talið að tví-
söngur væri sér-
íslenskt fyrirbæri
í tónlistarsögunni
og að rætur hans
mætti rekja allt
til víkingatímans.
Í ritgerðinni rek-
ur Árni Heimir
sögu þeirra tví-
söngslaga sem
varðveist hafa í handritum og munn-
legri geymd og kemst að þeirri nið-
urstöðu að þau séu að megninu til
innflutt frá meginlandi Evrópu.
Elstu varðveittu handritabrot með
tvísöng eru frá lokum 15. aldar og
þau hafa að geyma lög sem finnast
einnig í mið-evrópskum handritum
frá svipuðum tíma. Í nótnahandrit-
um sem rituð eru eftir siðaskipti eru
tæplega 30 tvísöngslög og hefur
uppruni flestra verið rakinn til er-
lendra heimilda. Yngstu íslensku tví-
söngshandritin eru rituð á síðari
hluta 18. aldar, um svipað leyti og
tónlistarmenntun á Íslandi leið tíma-
bundið undir lok. Árni Heimir rekur
áhrif þessarar þróunar á iðkun fjöl-
radda tónlistar og færir fyrir því rök
að hin munnlega tvísöngshefð sem
náði hápunkti sínum á fyrri hluta 19.
aldar hafi ekki tekið að mótast fyrr
en á 18. öld. Í síðari hluta ritgerð-
arinnar fjallar Árni Heimir um þær
heimildir sem varðveist hafa um tví-
söng á 19. og 20. öld, m.a. þjóðlaga-
safn sr. Bjarna Þorsteinssonar og
hljóðritanir Jóns Leifs á þriðja ára-
tugnum. Þá víkur hann einnig að
hinum svokölluðu tvísöngs-
stemmum, sem voru e.k. alþýðuút-
gáfa á tvísöngshefðinni og náðu
meiri útbreiðslu um allt land en hin
eiginlegu tvísöngslög. Í lokakafla rit-
gerðarinnar rekur Árni Heimir
hnignunarskeið tvísöngs á fyrri
hluta 20. aldar og vitnar m.a. í viðtöl
sem gerð voru á vegum Stofnunar
Árna Magnússonar og hafa að
geyma margvíslegan fróðleik um
flutningsmáta tvísöngs og útbreiðslu
hans upp úr aldamótunum 1900. Í
eftirmála er saga tvísöngs á síðari
hluta 20. aldar rakin í stuttu máli og
m.a. fjallað um hlut hans í íslenskri
tónsköpun. Þar vísar Árni Heimir í
ýmis tónverk þar sem áhrifa tví-
söngs gætir, m.a. eftir Jón Leifs, Jón
Nordal og Björk Guðmundsdóttur.
Leiðbeinendur voru Thomas F.
Kelly prófessor í miðaldatónlist, Kay
Kaufman Shelemay prófessor í
heimstónlist og Reinhold Brink-
mann prófessor í tónlist 19. og 20.
aldar. Meðan á smíði ritgerðarinnar
stóð naut Árni Heimir styrkja frá
Harvard-háskóla og Rannsókn-
anámssjóði.
Árni Heimir fæddist í Reykjavík
16. september 1973. Hann stundaði
nám við Tónlistarskólann í Reykja-
vík á árunum 1989–93 og hélt áfram
námi við Oberlin-tónlistarháskólann
í Ohio þaðan sem hann útskrifaðist
með B.Mus.-gráðu í píanóleik og tón-
listarsögu árið 1997. Hann lauk
meistaraprófi í tónvísindum frá Har-
vard árið 2000. Foreldrar Árna
Heimis eru Sigrún Elínborg Árna-
dóttir og Ingólfur Guðbrandsson,
ferðamálafrömuður og kórstjóri.
Uppeldisfaðir Árna Heimis er Egg-
ert Atlason, viðskiptafræðingur í
Reykjavík. Árni Heimir er kennari í
tónlistarfræðum við Listaháskóla Ís-
lands.
Doktorspróf
í tónvísindum
Árni Heimir
Ingólfsson
ÞETTA leikrit Guðmundar Steins-
sonar er sennilega skrifað í upphafi
áttunda áratugarins. Það var frum-
sýnt af Leikfélagi Þorlákshafnar í
desember 1975 í leikstjórn Sigurðar
Karlssonar og hefur að sögn tvisvar
verið tekið til sýninga af áhugaleik-
félögum síðan, en þetta mun í fyrsta
skipti sem það er flutt af atvinnuleik-
urum. Leikritið samanstendur af átta
atriðum þar sem fjallað er um afar
venjulega fjölskyldu og þar sem lýst
er dæmigerðum stundum í lífi hennar
í bland við viðburði eins og skírnar-
veislu og partí eftir dansleik sem
hjónin fara á í tilefni af brúðkaups-
afmæli sínu.
Hér er Guðmundur, eins og í fleiri
verkum sínum, að fást við merking-
arleysi hversdagsleikans og þá firr-
ingu sem setur á ritunartímanum æ
meiri svip á íslenskt þjóðlíf. Í þessu
leikriti gerist ekkert markvert, en að-
ferð höfundar við að nálgast efnivið-
inn dregur fram þætti sem honum
finnast athyglisverðir. Það er greini-
legt að hann hefur lagt sig eftir því að
kynna sér eðli daglegrar orðræðu –
endurtekningin sem er svo ríkjandi í
samskiptum fólks er eitt dæmið um
að áherslan er ekki á hvað fólk segir
heldur liggur merkingin í því á hvaða
hátt það segir það – hvernig sam-
skiptum þess við annað
fólk er háttað. Þessi að-
ferð – að leggja áherslu á
samskiptamynstrið en
ekki merkingu orðanna –
afhjúpar á ákveðinn hátt
persónurnar og gefur til
kynna hvernig þeim í
raun er innanbrjósts.
Gott dæmi um þetta er
húsmóðirin Hulda og
nöldur hennar í garð
brokkgengra barna sinna
og viðmót hennar til eig-
inmannsins, sjómaður í
partíinu sem notar of-
beldi sem tilraun til að
breiða yfir minnimáttar-
kennd sína og næturgestur dóttur-
innar sem segir alltaf eitt en meinar
eitthvað allt annað í atriði sem er ein-
staklega vel samið. Sjónvarpsgláp,
sem á ritunartímanum var nokkuð
nýtt fyrirbæri í íslenskum veruleika,
er hér notað sem dæmi um firringuna
sem ríkir í verkinu og er undanfari
þeirrar sýnar sem höfundur öðlaðist á
nútímaþjóðfélag síðar og er í öðrum
leikritum m.a. táknað með síhringj-
andi símum og yfirgnæfandi glym úr
útvarpi og sjónvarpi. Á vissan hátt má
líta á Skírn sem uppkast að leikritinu
Stundarfriði, sem var frumsýnt í
Þjóðleikhúsinu í lok sama áratugar,
og að Stakkaskiptum, þar sem Guð-
mundur gekk mun lengra í þessum
tilraunum. Öll þessi leikrit sýna per-
sónurnar sem reköld í heimi þar sem
engin siðferðileg viðmið virðast ríkja,
engin haldreipi sjáanleg í sífellt flókn-
ari tæknimartröð sem virðist þurrka
út þá fáu möguleika sem fólk hefur til
að eiga raunveruleg samskipti við
aðrar mannverur. Athyglisvert hefði
verið að sjá hvað Guðmundur hefði
haft að segja um sívaxandi tölvuvæð-
ingu og samband fólks í millum gegn-
um Netið í beinu framhaldi af því
hvernig hann fjallaði um samband
tæknivæðingar og firringar í mann-
legum samskiptum í
þessum þremur ofan-
nefndu verkum.
Í útvarpsgerð þess-
ari hefur Stefán Bald-
ursson fækkað nokkuð
tilsvörum, allsennilega
til að laga flutninginn
að þeim tímatakmörk-
unum sem útvarps-
leikhúsinu eru sett ef
flytja á verk í einu lagi.
Það er stundum eft-
irsjá að einstaka
replikku, sérstaklega
endurtekningunum
sem setja svo mikinn
svip á texta Guðmund-
ar Steinssonar og sem gefa svo marga
túlkunarmöguleika fyrir leikarann.
Annað er að þrettán leikurum er ætl-
að að sjá um tuttugu og þrjú hlutverk,
þó að Stefán færi tilsvör nokkrum
sinnum á milli persóna í því augna-
miði að fækka smæstu hlutverkunum.
Þetta veldur því að í hópatriðunum
tveimur, skírnarveislunni og eftir-
partíinu, koma sömu raddir fyrir
þannig að útvarpshlustandinn gæti
dregið þá ályktun um eftirpartíið að
hér séu skírnarveislugestirnir mættir
aftur. Erlingur Gíslason hefur alltof
persónulegan stíl til að hægt sé að
láta hann leika afa í einu atriði út-
varpsleikrits og leikarann sem bindur
endahnútinn á partíið í sama leikriti.
Skírnarveisluatriðið var mjög vel
heppnað, sérstaklega samhljómur
raddanna er persónurnar dást að
barninu, en upplifun undirritaðs af
lokaatriðinu fór fyrir lítið vegna ofan-
greindra vandkvæða.
Til að bæta gráu ofan á svart var
stundum erfitt að greina á milli radd-
anna í stuttum tilsvörum og þá hvað
tilheyrir hverjum.
Hljóðmyndin var allajafna nokkuð
góð nema hvað í 2. atriði er það sem á
að heyrast frá sjónvarpinu allt of al-
menns eðlis til að það eigi við viðbrögð
persónanna. Þetta er mun betur unn-
ið í seinni atriðum við sjónvarpið.
Tónlistin, bæði sungin og leikin, er
vel valin og á við ritunartíma verks-
ins. Fótatak húsmóðurinnar þar sem
hún stiklar um parketið er líka
skemmtilega unnið.
Stefán hefur sem leikstjóri lagt
megináherslu á aðalpersónurnar,
meðlimi kjarnafjölskyldunnar, og
samskipti þeirra. Arnbjörg Hlíf Vals-
dóttir nær eftirminnilegum tökum á
hinni falleruðu heimasætu, Diddu,
jafnt kæruleysi hennar sem vonbrigð-
um og Gísli Pétur Hinriksson nær vel
að túlka pirringinn og ofstopann í
Sigga, bróður hennar. Ekki fer lífið
minna í taugarnar á húsmóðurinni
Huldu, sem Halldóra Björnsdóttir
tekur föstum tökum. Kjartan Guð-
jónsson á sömuleiðis létt með að skila
heimilisföðurnum Karli. Aðrir leikar-
ar fara með minni hlutverk og flestir
fleiri en eitt eins og áður getur. Eðli
samræðnanna vegna, þar sem tilsvör
hvers þeirra eru fá og mjög almenns
eðlis hafa þeir lítið tækifæri til að
setja mikið mark á flutning verksins.
Undantekningin sem stendur upp úr
er Þröstur Leó Gunnarsson enda hef-
ur hann úr meiru að moða.
Það er ánægjulegt að fá þetta fá-
gæta tækifæri til að hlýða á þetta
sjaldséða verk Guðmundar Steins-
sonar og sökkva sér niður í það. Þó að
verkið sé nokkuð sundurlaust hvað
formið varðar þá eru þarna mörg frá-
bærlega skrifuð atriði sem lifna við í
vönduðum flutningi leikaranna undir
styrkri leikstjórn Stefáns Baldurs-
sonar. Það er gaman að rifja upp
gömul samskiptamunstur með hlið-
sjón af þessari smellnu samtíðarlýs-
ingu og velta jafnframt fyrir sér hvort
ekki sé kominn tími til að snjallasta
verk Guðmundar Steinssonar af sama
meiði, Stundarfriður, verði sett upp
aftur í atvinnuleikhúsi.
Firringin í hversdagslífinu
LEIKLIST
Útvarpsleikhúsið
Höfundur: Guðmundur Steinsson. Leik-
stjórn og útvarpsleikgerð: Stefán Bald-
ursson. Hljóðvinnsla: Grétar Ævarsson.
Leikarar: Arnbjörg Hlíf Valsdóttir, Baldur
Trausti Hreinsson, Erlingur Gíslason,
Gísli Pétur Hinriksson, Gunnar Hansson,
Halldóra Björnsdóttir, Hjalti Rögnvalds-
son, Inga María Valdimarsdóttir, Kjartan
Guðjónsson, Kristbjörg Kjeld, Lilja Guð-
rún Þorvaldsdóttir, Ólafía Hrönn Jóns-
dóttir og Þröstur Leó Gunnarsson.
Hljóðvinnslu annaðist Grétar Ævarsson.
Verður frumflutt á morgun, sunnudaginn
30. nóvember.
SKÍRN
Sveinn Haraldsson
Guðmundur Steinsson
Í ELDSTÓ Café & Húsi leirkera-
smiðsins á Selfossi verður opnuð
höggmyndasýning Margrétar
Hjálmarsdóttur kl. 15 á morgun,
laugardag. Höggmyndirnar eru unn-
ar í leir, steinsteypu, sandstein og
veggmyndir úr gleri. Eitt af verkum
Grétu er unnið úr vír og blaðamassa.
Gréta nam við Myndlistaskóla
Reykjavíkur í nokkur ár. Gréta
sýndi í sumar sem leið í Salatbarn-
um, Fákafeni 9 í Reykjavík og stend-
ur hluti af þeirri sýningu þar enn.
Þá mun Pjetur Hafstein Lárusson
lesa upp úr nýútkominni ljóðabók
sinni, Austan mána. Við opnunina
munu Guðlaug Helga Ingadóttir
(söngur), Sigurgeir Sigmundsson
(gítar) og Jón Ólafsson (bassaleikari)
flytja gestum írsk þjóðlög, ásamt
öðru efni með íslenskum og erlend-
um textum.
Höggmyndir og ljóð á Selfossi
Í bjarma trúar
nefnist geisla-
plata með söng
Jóns Hjörleifs
Jónssonar tenórs
við píanóundirleik
Sólveigar Jónsson. Í plötuumslagi
segir m.a.: „Jón Hjörleifur hlaut fyrst
formlega tilsögn í söng um tvítugt hjá
Einari Sturlusyni og Einari Kristjáns-
syni.Meðan hann var í guðfræðinámi í
Bandaríkjunum árin 1953-1957 naut
hann einnig tilsagnar dr. Lewis við
Catholic University of Maryland.
Samhliða kennara- og skólastjóra-
starfi við Hlíðardalsskóla í Ölfusi, auk
preststarfa fyrir Kirkju sjöunda dags
aðventista á Íslandi og í Ghana, hefur
Jón Hjörleifur víða lagt gjörva hönd á
plóg í söngmálum. “
Útgefandur eru fyrrverandi nem-
endur Jóns Hjörleifs frá Hlíðardals-
skóla ásamt vinum hans, til heiðurs
honum áttræðum þann 27. október
sl. Diskurinn fæst í Frækorninu Suð-
urhlíð 36, Kirkjuhúsinu Laugavegi 31,
hjá vinum og ættingjum. Einnig má
panta diskinn á netfanginu reyhel-
@simnet.is. Verð: 1.500 kr.
Trúarsöngvar
Andvari, rit Hins
íslenska þjóðvina-
félags fyrir árið
2003, er kominn
út. Þetta er 128.
árgangur, hinn fer-
tugasti og fimmti í
nýjum flokki. Að-
algrein ritsins að
þessu sinni er ít-
arlegt æviágrip Hannibals Valdimars-
sonar alþingismanns, ráðherra og for-
seta Alþýðusambands Íslands eftir
Sigurð Pétursson sagnfræðing. Aðrar
greinar Andvara eru: Þórir Óskarsson
skrifar um Fjölnismanninn Tómas Sæ-
mundsson, Sveinn Einarsson stutta
grein um Indriða Einarsson leikrita-
skáld. Yelena Yershova á ritgerðina
Hinn nýi „gamli“ kveðskapur, sem
fjallar um þulukveðskap að fornu og
nýju og Þorsteinn Þorsteinsson ritar
um prósaljóð Sigfúsar Daðasonar. Þá
er þýðing sem Jóhann Hjálmarsson
hefur gert á ljóði eftir Jorge Luis Borg-
es og ritstjórinn, Gunnar Stefánsson,
skrifar þjóðmálahugleiðingu.
Andvari er 168 blaðsíður. Oddi
prentaði, en Sögufélag, Fischers-
sundi 3, annast dreifingu.
Tímarit
anna og eiga
áheyrendur þess
enn fremur kost
að taka undir í
tveimur lögum.
Þetta er í fyrsta
sinn sem Hulda
Björk syngur á
aðventutónleik-
um Söngsveitar-
innar Fílharmón-
íu, en hún hefur
sungið einsöng með Söngsveitinni í
þremur kórverkum á síðustu miss-
erum, í Sesseljumessu eftir Haydn, í
Messíasi eftir Händel og í Requiem
eftir Mozart sem bæði var flutt hér
heima og í St. Pétursborg. Óliver
Kentish, tónskáld og hljómsveitar-
stjóri, stjórnar Söngsveitinni í vetur
á meðan Bernharður Wilkinson, sem
hefur verið stjórnandi hennar síðan
1996, er í leyfi. Píanóleikari er Guð-
ríður St. Sigurðardóttir og radd-
þjálfari Xu Wen. Lilja bendir á að
sala aðgöngumiða sé í Tólf tónum,
hjá kórfélögum og við innganginn.
Einnig er hægt að panta miða á
heimasíðu kórsins sem er á slóðinni:
http://www.filharmonia.mi.is.
Aðventutónleikar
Söngsveitarinnar
Fílharmóníu,
Hirðarar sjá og
heyrðu, verða
haldnir í Lang-
holtskirkju
mánudaginn 1.
desember og mið-
vikudaginn 3.
desember kl. 20.
Einsöngvari er
Hulda Björk Garðarsdóttir og
stjórnandi Óliver Kentish. „Kórinn
mun halda áfram að kynna fyrir ís-
lenskum áheyrendum perlur úr því
mikla safni kórverka sem henta til
flutnings á jólaföstu,“ segir Lilja
Árnadóttir, formaður kórsins. „Á
tónleikunum verður einnig að
nokkru leyti haldið í hefðir og sungin
lög sem eru áheyrendum vel kunn og
ómissandi á tónleikum sem þessum.
Efnið verður sótt m.a. í smiðju ís-
lenskra, danskra, enskra og þýskra
tónskálda. Þannig er elsta verkið frá
14. öld en það yngsta er glænýtt eftir
kórstjórann Óliver Kentish.“
Þá nýtur kórinn liðsinnis kamm-
ersveitar við flutning stærri verk-
Söngsveitin Fílharmónía
Hefðbundin og ný verk
á aðventutónleikum
Óliver
Kentish
Hulda Björk
Garðarsdóttir
Byssur og skot-
fimi er eftir Egil
Jónasson Stardal.
Bókin er nú aukin
og endurbætt en
hún kom upp-
haflega út árið
1969. Í bókinni er
fjallað um notkun
bæði haglabyssa
og riffla. Einnig er fjallað um þróun og
nýjungar í byssuheiminum á und-
anförnum áratugum.
Egill Jónasson Stardal er kunnur
fyrir ritstörf um menn og málefni.
Hann er einnig vel þekktur meðal
skotveiðimanna og fyrir stöf sín og
keppni á sviði skotíþróttanna.
Útgefandi er Stöng. Verð: 4.480 kr.
Handbók
Edda Snorra
Sturlusonar er
komin út í mynd-
skreyttri útgáfu.
Bókin geymir úrval
evrópskrar mynd-
listar sem sprottin
er af lestri Eddu á
liðnum öldum.
Áhrif Eddu fylgja
engum landamærum, listamennirnir
eru frá Danmörku, Færeyjum, Íslandi,
Ítalíu, Noregi, Stóra-Bretlandi, Sviss,
Svíþjóð og Þýskalandi. Í bókinni er að
finna 130 listaverk. Elsta myndin er
úr íslensku handriti frá 17. öld og þær
nýjustu eru eftir unga „snillinga“ úr
samtímanum en yngsta myndin er frá
1985.
Útgefandi er Iðunn. Bókin er 351
bls. og prentuð í Odda hf. Kápuna
prýðir hluti af myndinni Valkyrjureiðin
eftir James Ensor. Verð: 8.990 kr.
Fornrit