Morgunblaðið - 29.11.2003, Blaðsíða 26

Uppáhalds-
jólasveinninn minn
Morgunblaðið/Ásdís
Jón Freyr
Eyþórsson:
Gluggagægir er uppáhalds-
jólasveinninn minn af því að
hann er svo sniðugur.
26 D LAUGARDAGUR 29. NÓVEMBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
Þ
órey Ólafsdóttir fæddist
árið 1915 og átti bernskujól
sín í foreldrahúsum á Upp-
hólum, sem var torfbær
sem stóð miðja vegu milli
Gullfoss og Geysis en jörðin er
löngu farin í eyði. „Þá voru jólin
mikil hátíð rétt eins og núna þótt
með öðru sniði hafi verið. Sigríður
móðir mín lagði mikið upp úr því að
þrífa allt hátt og lágt fyrir jólin og
okkur krökkunum var skellt upp í
rúm á meðan timburfjalirnar í eld-
húsgólfinu voru skúraðar, svo við
værum ekki að þvælast fyrir eða
spora allt út. Í baðstofunni var aft-
ur á móti moldargólf og þar stóð
stórt borð sem líka var þrifið ræki-
lega fyrir jólin,“ segir Þórey og
brosir að minningunni en barn-
margt var á bænum eins og títt var
í þá daga. Hún er þriðja yngst í
hópi sjö systkina og fyrirferðin var
þó nokkur á þessum stóra hópi. Og
ekki var látið duga að þrífa aðeins
hýbýlin fyrir hátíðina, börnin
þurftu líka að fara í árlegt jólabað.
„Þá fórum við út í fjós og böðuðum
okkur upp úr vatnskagga sem var
eins konar tunna, en hversdags vor-
um við böðuð upp úr bala.“ Á æsku-
árum Þóreyjar var ekkert sjálf-
rennandi hitaveituvatn úr krana
eins og núlifandi Íslendingum þykir
sjálfsagt en aðspurð segist hún ekki
muna eftir því að jólabaðið hafi ver-
ið kalt, enda ylurinn notalegur frá
kúnum og tilhlökkunin dugði ágæt-
lega til að hita kroppinn.
Konur fengu mjöðm
en karlar læri
Þórey segir jólamatinn hafa sam-
anstaðið af hangiketi, hnoðkökum,
flatkökum úr rúgmjöli og kleinum.
Allt var þetta matreitt á hlóðum og
eldiviðurinn var skán, mór og tré
og það útheimti heilmikla vinnu að
verða sér úti um efnið. Skán þurfti
að stinga út úr fjárhúsum og heim-
ilisfaðirinn sótti tré út á Haukadals-
heiði og reiddi heim á hestum sín-
um í böggum og stundum gat verið
snjóþungt og illfært í desember.
Mórinn var ristur upp í mýrlendi að
sumri, þurrkaður og geymdur inni-
við til veturs. Þórey og systkini
hennar þurftu oft að bera mó á bak-
inu heim frá mógröfunum og þá
voru litlir barnslíkamar oft þreyttir
að kveldi. En allt var þetta
erfiðisins virði því allir
vildu jú fá góðan jólamat og
hangiketið var reykt
heimavið og til þess þurfti
líka eldivið.
Á aðfangadag var hátíð í
litla bænum þegar jólamat-
urinn var skammtaður af
húsfreyjunni. „Þá skammt-
aði mamma hverjum manni
ríflega því maturinn átti að
duga hverjum og einum allt
fram á þrettándann. Hangi-
kjötsbitunum var þannig
útdeilt að dömurnar fengu
mjaðmarstykki en karl-
arnir læri. Okkur fannst
mikil tilbreyting í klein-
unum því þær sáust ekki á
borðum hversdags.
Mömmu var mikið í mun að
sjá um að skammta jóla-
matinn og ég man að ein
jólin var hún svo veik að
hún gat ekki staðið í fæt-
urna en hún lét það ekki
stoppa sig heldur skammt-
aði matinn á hnjánum.“
Ljósið fékk að loga á
jólanótt
Þórey segir Ólaf föður sinn hafa
verið hagleiksmann og hann smíð-
aði forláta jólatré sem börnunum
fannst setja mikinn svip á heimilið
yfir jólahátíðina. „Tréð byggði hann
upp af sívalningi sem hann boraði
göt á fyrir kolur sem þar var stung-
ið í og á enda þeirra settum við svo
kerti. Þetta var mikið augnayndi og
birti heldur betur til í baðstofunni
þegar kveikt hafði verið á öllum
kertunum. Mamma bjó til litla jóla-
sveina sem stóðu undir trénu en
annars var ekki annað jólaskraut á
heimilinu. En þetta var hátíð ljóss-
ins og því var siður heima á Upp-
hólum að láta loga á einum olíu-
lampa í baðstofunni yfir jólanóttina
og það var mjög hátíðlegt.“ Vart
þarf að taka fram að ekkert raf-
magn var í mannabústöðum á þess-
um árum og hýbýlin lýst upp í
skammdeginu með olíulömpum og
hversdags var farið eins spart með
olíuna og hægt var.
Útilegumaður og
prúðbúnar trébrúður
Jólagjafirnar voru fábrotnar en
vöktu engu að síður mikla gleði því
gjafir voru sjaldséðar á uppvaxt-
arárum Þóreyjar. „Við systkinin
fengum öll kerti og spil í jólagjöf og
það var mikið spilað á heimilinu yfir
jólin. Litlar hillur voru fyrir ofan
rúmin í baðstofunni og þar brædd-
um við kertin okkar föst og létum
loga á þeim skamma stund í einu.“
Ein jólin tók Ólafur faðir Þóreyjar
sig til og skar fallegar brúður út í
tré handa tveimur yngstu systr-
unum. „Þær voru í útskornum
skautbúningi og okkur þótti þær
miklar gersemar. Ég gat ekki sofn-
að um kvöldið, því ég gat ekki hætt
að horfa á trébrúðuna mína, þar
sem hún stóð upplýst af ljósi jóla-
næturinnar. Pabbi skar líka út stór-
an trékarl handa bræðrum mínum
og ég man að við fórum með hann
langt út fyrir bæ og settum hann
ofan í holu, því hann átti að vera
útilegumaður í leik okkar,“ segir
Þórey og bætir við að börnunum
hafi leyfst ýmislegt á jólunum sem
annars var ekki liðið. „Ef nægur
snjór var úti, þá tókum við krakk-
arnir rúmfjalirnar okkar og lögðum
á okkur langan gang með þær til að
finna nógu bratta brekku til að
renna okkur á þeim. Þá var nú mik-
ill handagangur í öskjunni.“
Enginn fór í jólaköttinn
Þórey segir að húslestur hafi ver-
ið í hávegum hafður í baðstofunni á
Upphólum og hjónin Ólafur og Sig-
ríður skipst á að lesa upp. Jóla-
guðspjallið var lesið fyrir heim-
ilisfólkið á aðfangadag.
Þórey minnist þess ekki að hafa
verið hrædd við jólaköttinn eða
jólasveinana en þó var ævinlega séð
til þess að „enginn færi í jólakött-
inn“ og allir fengu nýja flík.
„Mamma prjónaði eitthvað handa
hverju okkar svo við hefðum eitt-
hvað nýtt til að fara í á jólunum.
Eyja gamla prjónaði ófáar flíkurnar
á okkur systkinin en hún var vin-
kona mömmu og bjó alla tíð hjá
okkur. Hún hét Þórey og ég er
skírð í höfuðið á henni. Þótt hún
væri stundum mikið veik var hún
mjög dugleg við að hjálpa til. Ég á
enn til barnakjól eða klukku sem
Eyja gamla prjónaði og einkadóttir
mín klæddist honum þegar hún var
lítil stúlka,“ segir Þórey að lokum
sem ævinlega tekur að sér það jóla-
verk að gera hnoðkökur, rétt eins
og voru á borðum bernskunnar á
Upphólum, því barnabörnin líta
ekki við jólahangiketinu nema
„hvítu kökurnar hennar ömmu“
finnist í meðlætinu.
Hvítu hnoðkökurnar
með hangikjötinu
6 bollar (stórir) hveiti
½ bolli sykur
100 gr smjörlíki
1 tsk lyftiduft
1 egg,
1 tsk salt
Bleytt í með mjólk, hnoðað og
deigið mótað í kringlótt form og
flatt út. Bakað á pönnu.
Kökurnar eru smurðar með
smjöri áður en í er bitið.
Morgunblaðið/Þorkell
Þórey Ólafsdóttir með brúðuna Eyju sem
klædd er í klukkuna sem Eyja gamla prjónaði.
Systkinin sjö ásamt foreldrum sínum fyrir utan gamla torfbæinn á Upphólum. Þórey stendur þriðja til vinstri. Erlendur ferðamaður stendur lengst til hægri en al-
gengt var að fólk á leið yfir Kjöl kæmi við í Upphólum og gisti jafnvel yfir nótt. Myndin er tekin árið 1922 af félaga ferðalangsins.
Þó rey Ó la fsdót t i r
fædd is t snemma á
s íðustu ö ld og man
þv í bernsku jó l sem
eru mjög svo f rá -
b rugð in a l lsnægta -
jó lum tu t tugustu og
fy rs tu a ldar innar.
Kr ist ín He iða Kr ist -
insdótt i r fe rðað is t
með Þórey ju t i l
gamla t ímans.
khk@mbl.is
JÓL Í TORFBÆ
Full búð af
jólavörum
Klapparstíg 44, sími 562 3614
Jólahnífur/
skeið/gaffall
Verð kr. 995 stk.
Jóladúkkur
Verð frá kr. 3.500
w
w
w
.f
o
rv
al
.is