Vísir - 13.12.1980, Blaðsíða 4

4
Laugardagur 13. desember 1980
VÍSIR
Mikill sagnameistari
eldar hafragraut
Sprengjuveislan, eða
Dr. Fischer i Genf
eftir Graham Greene
Björn Jónsson islensk-
aði
Almenna bókafélagið
gefur út.
Mér finnst þetta
billeg bók. Svo furðulegt sem
það nú er, þá gripur þessi mikli
sagnameistari (þvi það er hann,
þó á seinni árum hafi hann verið
hlaðinn rækilegu oflofi) til allra
ódýrustu og sjálfsögðustu ráöa
við umfjöllun sina á ágirnd
hinna riku: viðfangsefninu.
Agirnd hinna riku — hvernig
fjallar maður um það? Jú,
Greene tekur það augljósa ráð
að búa til andstæður, veit sem
er að slikt hefur löngum gefist
vel i listinni. Annars vegar
smiðar hann forrikan auökýf-
ing, Dr. Fischer, og hins vegar
heldur fátækan Alfred Jones
sem hefur ofan fyrir sér með þvi
að þýða sendibréf súkkulaði-
verksmiðju. Dr. Fischer er rflk-
ur og þvi vondur (þetta virðist
fylgjast að), Jones er þessi
klassiski enski utangarðsmaður
Greenes (nú i Genf), fátækur og
þvi hjartahreinn og góður. Allt i
lagi ennþá en nú þarf að leiða
þessa andstæðu póla saman.
Hvað gerir maður þá?
Greene deyr ekki ráðlaus en
finnur upp dóttur Dr. Fischers,
stúlkuna Mariu, sem er einsog
Alfred Jones hjartahrein og góð.
Jones er að visu helmingi eldri
en stúlkan, með gervihönd og
heldur ófélegur ektamaki en
Greene virðist reyna að snúa sig
út úr ólikindum þeirra sambúð-
ar með þvi að gefa i skyn i
fyrsta lagi að ást stúlkunnar á
Jones sé undir niðri þörf hennar
fyrir hjartahreinan og góðan
föður og i öðru lagi sýnir hann
lesara margoft að hann er ekki
einn i undrun sinni, Alfred Jones
er sem sé steini lostinn lika.
Kannski skyldi maður ekki
undrast: þau eru jú bæði undur
hjartahrein og góð...
Auðmýkingin i
hafragrautsáti
Ekki er nóg gert enn. Uppgjör
vantar. Til þess að það megi
verða leiðir Greene fram á vig-
völlinn nokkra fleiri auðkýfinga
ilikingu við Dr. Fischer. Þessir
heita Eðlurnar og eru litil-
mannleg snikjudýr. Dr. Fischer
er foringinn og af þvi að hann er
bitur maður (sennilega vegna
þess að konan hans heitin hlust-
aði á Mozart með öðrum manni
en honum) vill hann sýna fram
á lftilfjörleik svokallaðra vina
sinna, hann leggur fyrir þá
ýmsar þrautir og felast i þeim
hinar svæsnustu auðmýkingar.
Svo sem að éta kaldan hafra-
grautög saltaðan i kvöldverðar-
boði. Eftir þessa og viðlika
ógurlegar auðmýkingar klapp-
ar Dr. Fischer „vinum” sinum
á kollinn og gefur þeim gjafir,
stórar gjafir og dýrar. Það er
nefnilega plottið i sögunni, til að
fá þessar glæsilegu gjafir
(sigarettukveikjara úr gulli og
annaö i þeim dúr.) eru Eðlurnar
til i aö leggja á sig hinar hrylli-
legustu kvalir og niðurlægingar,
einsog að éta hafragraut og
sjóða lifandi humar. Maður seg-
ir humm af þvi þetta er svo
makalaust ósannfærandi hjá
Greene að þvi verður vart trúað
að svo þjálfaður penni sem hann
hafi samið þessa dellu. Eðlurn-
ar slefa af græðgi en má ég
spyrja hvers vegna? Eins og
Greene bendir sjálfur á gætu
Eðlurnar sjálfar keypt allar þær
gjafir sem Dr. Fischer býðst til
að gefa þeim,en hann sýnir ekki
fram á neina almennilega skýr-
ingu á þvi hvers vegna þær
leggja þess i stað á sig hafra-
grautsátið sem manni skilst út-
heimti mikla pinu. Hann hamr-
ar á frasanum ágimd hinna riku
aftur og aftur en ber ekkert á
borð fyrir lesara nema hafra-
graut.
Andstæðurnar i
asnalegum endi.
Ekki væri nú mikið varið i
Graham Greene — er honum
fariö að förlast?
þetta ef ekkert gerðist nema til-
raunir Dr. Fischers með ágirnd
kollega sinna. Gleymum ekki
Alfred Jones. Hann býr i glað-
legu hjónabandi með dóttur Dr.
Fischers og þó tengdafaðirinn
reyni að spilla honum tekst það
ekki þvi hann er svo hjarta-
hreinn og góður að honum finnst
ekkert fyndið við að sjá Eðlurn-
ar éta kaldan hafragraut. Ekki
dugir aðgerðarleysið til lengdar
svo Greene myrðir konu hans
snaggaralega, bætir inn i klaus-
um um tilvonandi barn þeirra
hjóna og ankannalegar sjálfs-
morðstilraunir Alfred Jones, en
leiðir svo andstæðurnar saman.
Jones fer i lokahóf hjá Dr.
Fischer, að manni skilst vegna
þess hann hafi misst alla lifs-
löngun, og uppgjörið fer fram.
Eðlurnar bregðast ekki fremur
en fyrri daginn, eru tilbúnar til
að hætta á bráðan dauða til að
hreppa rausnarlegar ávisanir
frá Dr. Fischer og á endanum
tekst þessum útsendara Satans
meira að segja að auðmýkja
Alfred Jones dálitið. Þá hlær
hann en svo kemur annað smd-
menni fram i dagsljósið, til við-
bótar við Alfred Jones, og eftir
talsverðar vangaveltur um guð
(nema hvað) og sitthvað fleira
hlýtur Dr. Fischer að játa sig
sigraöan. Vondi, riki maðurinn
megnaði ekki að brjóta fátæku,
hjartahreinu og góðu mennina á
bak aftur: hann hlaut allan tim-
ann að tapa. Fátæku mennirnir
misstu að visu konur sinar en
héldu stolti sinu nokkurn veginn
óskertu, áfram eru þeir hjarta-
hreinir, góðir og trúir i sinu
smáa.
Vissulega er Graham Greene
lipur með penna og þessi saga
er sosum nógu vel og skemmti-
lega skrifuð. Hugmyndafræðina
gæti smábarn hafa smiðað. Og
af þvi þessi saga byggist á hug-
myndafræðinni er hún mis-
heppnuð i meira lagi.
—IJ.
Viðskipti hvítra
manna og indíána
Brown, Dee: Heygöu mitt
hjarta við Undað Hné.
Reykjavík, Mál og menn-
ing, 1980.
Undirtitill þessarar bókar er:
„Saga ameriska vestursins frá
sjónarhóli indiána”. Flestar
frásagnir af sögu Bandarikj-
anna byggja á heföbundnum
viðhorfum gagnvart frum-
byggjum Ameriku, indiánum.
Þær grundvallast á þeirri hug-
mynd aö indlánar hafi verið óal-
andi skrælingjalýöur sem best
væri að vera án. Saga banda-
risku þjóðarinnar hefur oftast
nær verið skráö af rikjandi
þjóðfélagshóp, afkomendum
hvitu landnemanna. Reynt hef-
ur verið eftir bestu getu að láta
kyrra liggja ýmsa neikvæöa
þætti sögunnar, til þess að bæta
málstað rikjandi valdhafa. Þar
á meðal er saga indiána — hún
hefur veriö lituð áróöri þeirra
sem þurft hafa að hreinsa hend-
ur sinar af ýmsum ódæðum og
jafnvel réttlæta þau ef ekki er
annars kostur.
Bókin Heygöu mitt hjarta viö
Undað Hné er tilraun til að
koma á framfæri sjónarmiöum
indiána i sambandi við viðskipti
þeirra við hvita menn á árabil-
inu 1860-1890. Þar er lýst á opin-
skáan hátt viðskiptum hvitra
manna og indiána og sú lýsing
er færð i listrænan búning.
Það leið ekki á löngu frá þvi
aö menn komu til Ameriku úr
austri aö þeir töldu sig hafa þörf
fyrir landssvæöi þau sem frum-
byggjarnir höfðu byggt um
margra alda skeið. Landnem-
arnir sóttu alltaf I sig veörið og
réöust inn á landsvæði sem indi-
ánar töldu sig hafa hefðbundinn
eignarrétt yfir. Alltaf urðu indi-
ánar aö gefa eftir. Samningar
voru geröir um viðkomandi
landsvæöi, en það var vart orðið
þurrt blekið á undirskriftunum
þegar byrjað var að brjóta
þessa samninga.
s Slfk samningsbrot töldu indi-
áhar óverjandi. Þeir gerðu til-
raunir til að ná fram réttÞ'sin-
um, en viðbrögðin voru ofbeldi.
Menn töldu dráp á indlána ekki
ósvipað þvi að koma dýri fyrir
kattarnef. Fjöldi mikils met-
inna manna i Bndarikjunum
áleit að þeim mun fleiri indián-
ar sem væru drepnir þeim mun
betra yrði ástandið i landinu.
Siguröur
Helgason
skrifar
um bækur
Þjóöin sem reisti grundvöll sinn
á frelsi og réttlæti braut þessi
grundvallarsjónarmið sin eins
og að drekka vatn.
Ýmsar aðferðir voru notaðar
til að sannfæra menn um aö ekki
væri annaö fært en að útrýma
indiánum — helst með sem allra
minnstum tilkostnaði. Þeir
héldu þvi fram að þeir væru
villimenn og sem rökstuðning
nefndu þeir t.d. aö indiánar
beittu svo grimmdarlegum að-
ferðum við þá sem þeir dræpu
og nefndu i þvi sambandi sér-
staklega að þeir flettu höfuðleð-
ur af óvinum sinum. En þaö var
ekki veriö aö segja frá þvi hvaö-
an þeir lærðu slikar aöferöir.
Svarið var nefnilega, að þær að-
farir lærðu þeir af hvitum
mönnum — sem vildu eðlilega
gleyma þeim staðreyndum.
Sagan Heygöu mitt hjarta viö
Undaö Hné er harmsaga indl-
ána. Hún er lýsing á svikum, of-
beldi og græðgi. Hún er ósvikin
lýsing á þvi hversu mjög menn
geta stikaö út fyrir mörk al-
menns siðgæðis ef auður i einni
eöa annari mynd stendur til
boða.
Bókin á erindi við allar þær
þjóöir sem unna réttlæti og
sannleika. Hún dregur fram i
dagsljósið heimildir sem legið
hafa i þagnargildi þar til nú.
Hún er tilraun til að breyta
heföbundnum viðhorfum sem
byggst hafa á röngum upplýs-
ingum. Með henni er reynt að
sýna fram á mannlega eigin-
leika þessa vanmetna þjóð-
flokks.
Astæðan fyrir þvi hversu iila
hefur gengið aö snúa blaöinu við
er meðal annars sú, að indiánar
hafa ekki haft til að bera þá
samstöðu sem heföi verið nauð-
synleg til að styrkja stöðu
þeirra. Ættbálkar voru margir
og ósamstæöir. Margir þeirra
áttu i innbyrðis striöi sem gerði
það að verkum aö erfitt reyndist
að mynda þá samstöðu sem þeir
þurftu á að halda.
Magnús Rafnsson þýddi bók-
ina. Þaöhefur áreiðanlega verið
vandaverk. Mikið er af örnefn-
um og mannanöfnum sem hafa
valdið þýðanda erfiðleikum.
Frá þeim vanda sleppur hann
vel og er bókin á hljómmiklu Is-
lensku máli og svo virðist sem
stillinn njóti sín nokkuö vel.
Siguröur Heigason
Litli Risi var einn hinna herskáu Súa-striösmanna sem einna lengst
bffröust gegn ofurvaidi hvita mannsins. Saga Litla Risa er gott
dæmi um markvissa stefnu yfirdrottnaranna til aö brjóta niöur
þjóöarvitund og stoit Indiáananna en hann geröist á endanum ieigu-
þý hvita mannsins og átti hlut aö moröinu á Æra Fáki, einum merk-
asta og snjallasta foringja þjóöar Indiána. Myndin er ein þeirra
fjölmörgu sem prýöa bókina „Heygöu mitt hjarta viö Undað hné”.