Morgunblaðið - 02.12.2003, Blaðsíða 1

BÆKUR
SÉRRIT MORGUNBLAÐSINS UM BÆKUR þriðjudagur 2.desember 2003
Veruleiki fyrri alda
Kristín Helga
Gunnarsdóttir
segir frá nýrri
skáldsögu
sinni Stranda-
nornir.
Tyrkjaránið í Vestmanna-eyjum sumarið 1627 er sáatburður Íslandssögunnarsem hvað dýpst hefur rist í
þjóðarsálina. Ránsmennirnir fóru
reyndar víðar eins og fram hefur
komið, fóru með ránskap um Aust-
firði, Vestmannaeyjar og Grindavík
en létu Bessastaði, höfuðvígi hinnar
dönsku stjórnar, í friði og sigldu burt
með feng sinn óáreittir suður í Barb-
aríið svokallaða.
„Það var Reisubók Ólafs Egils-
sonar, prests úr Vestmannaeyjum,
sem vakti upphaflega áhuga minn,“
segir Úlfar Þormóðsson og bætir við
að hann hafi verið nokkuð lengi að
finna fram úr því með hvaða hætti
væri best að gera þessum viðburðum
skil.
„Ég fór síðan til Marokkó og lenti
þar í dálitlu ævintýri sem varð til
þess að ég ákvað að skrifa skáldsögu
um Tyrkjaránið.“
Samdi um ránskap
Hann segir að þrátt fyrir að ýmsar
heimildir séu til um atburðina sé
saga þessa atburðar í sjálfu sér lítið
rannsökuð. „Eftirleikurinn er enn
minna rannsakaður og þegar ég fór
að lesa erlendar fræðibækur áttaði
ég mig á því hversu ranglega þessi
saga hefur verið sögð.“
Úlfar segist hafa lagt áform um
skáldsögu á hilluna um nokkurra ára
skeið og skrifað þess í stað almenna
fræðibók um aðdraganda Tyrkja-
ránsins og eftirmála þess. „Þegar ég
fór á fund útgefanda með handrit að
þeirri bók vildi hann að ég skrifaði
fyrst skáldsöguna og síðan myndi
fræðibókin fylgja í kjölfarið.“
Í Hrapandi jörð segir af afdrifum
þess fólks sem flutt var suður í Barb-
aríið, en það voru löndin Marokkó,
Alsír og Túnis í Norður-Afríku kölluð
af kristnum Vestur-Evrópumönnum.
Ránskapnum sjálfum og aðdrag-
anda hans er lýst í upphafi bókar og
segir Úlfar þar farið rétt með sögu-
legar staðreyndir, en ályktað út frá
öðrum, t.a.m. að sjóræningjakaf-
teinninn Mórat reis, sem leiddi her-
förina, gerði samning við danska
prinsinn sem fór með völd í fjarveru
föður síns Kristjáns 4.
„Mórat reis tók að sér að ræna við
Noregsstrendur til að uppfylla sín
skilyrði samningsins og fékk í stað-
inn að herja óáreittur á Íslandi þetta
sumar. Það gæti einnig verið skýr-
ingin á því hvers vegna hann barðist
ekki við hirðstjórann á Bessastöðum
og lið hans en honum hefði verið í
lófa lagið að yfirbuga þá litlu mót-
stöðu sem þar var.“ Alls voru 400 Ís-
lendingar hnepptir í þrældóm og
fluttir suður og það er saga nokkurra
þeirra sem Úlfar segir.
„Ég er fyrst og fremst að skrifa
um afdrif þessa fólks en ég var hissa
á því þegar ég fór að leita heimilda
hversu lítið var til um það. Nokkur
hópur var keyptur laus af Dana-
kóngi.“ Heimför þessa hóps úr Barb-
aríinu yfir lönd Evrópu og til Dan-
merkur og þaðan til Íslands hefur
verið lýst í bók Steinunnar Jóhann-
esdóttur Reisubók Guðríðar Sím-
onardóttur. En margir urðu eftir og
komu aldrei heim aftur og það er
fólkið sem Úlfar skrifar um.
Hvorki vosbúð né gigt
„Það voru skrifuð bréf úr Barbar-
íinu heim til Íslands. Flest þeirra
bréfa enduðu á biskupsstólunum og
komust aldrei til réttra eigenda.
Ástæðan gæti verið sú að fólkinu lík-
aði vel í Barbaríinu, það hafi lýst að-
stæðum þar fjálglega og kirkjunnar
menn óttast viðbrögð fátækrar al-
þýðunnar ef hún fengi bréf með lýs-
ingum af landi og gæðum þar sem
ekki þyrfti annað en teygja út hönd
eftir ávexti á tré. Skilaboðin í bréf-
unum voru þau að þarna væri vinnu-
tíminn styttri og veðursæld án vos-
búðar og engri gigt. Á kirkjuþingi
1663 er samþykkt ályktun um skatt
til landvarna sem lýkur með þessum
orðum: „En upp á fátækan almenn-
ing höfum vér ei samvisku meiri
þyngsl að leggja en á honum liggja,
svo honum leiðist ei of mjög sín fá-
tækt og ánauðgun, og mætti falla í þá
freystni að vera til friðs að vera her-
tekinn, upp á von og æfintýr, því
mart er hér víti að varast.“
Við skulum ekki gleyma því að lífs-
kjör íslenskrar alþýðu voru nær
óbærileg á þessum tímum og landið
líklega aldrei verið nær því en á 17.
öld að falla úr byggð. Sem dæmi um
vilja fólks til að komast annað þá lét
danska stjórnin gera könnun nokkru
síðar meðal almennings um það
hvort áhugi væri fyrir því að flytjast
frá Íslandi til Grænlands. Þegar í ljós
kom að mikill meirihluti aðspurðra
vildi endilega komast til Grænlands
var þessu hætt.
Það er líka runnið undan rifjum
kirkjunnar að nefna ræningjana einu
nafni Tyrkja en þetta voru menn af
ýmsu þjóðerni, margir evrópskir,
t.a.m. var Mórat reis hollenskur og
hafði verið rænt ungum af hollensku
kaupskipi. Upprunalegt nafn hans
var Jan Jansz og hann ólst upp í
borginni Haarlem í Hollandi. Mórat
reis hafði aflað sér leyfa til sjórána
hjá bæði breskum og hollenskum yf-
irvöldum og gat því farið tiltölulega
óáreittur um höfin. Skipstjórinn á
hinu ránskipinu sem kom til Íslands
sumarið 1627 var flæmskur, Amor-
ath Fleming að nafni, frá Ostende
sem nú er í Belgíu.
Margir í liði þeirra voru hollenskir
og breskir sjóliðar úr alþýðustétt
sem flúið höfðu úr sjóher hennar há-
tígnar og töldu sér mun betur borgið
sem sjóræningjar. Þeir í hópi Íslend-
inganna sem rænt var og kunnu hrafl
í dönsku, ensku eða þýsku gátu auð-
veldlega gert sig skiljanlega við ræn-
ingjana á leiðinni suður í Barbaríið.
Sagt er að straumur ungra manna
hafi verið til Norður-Afríku norð-
„Mætti falla í þá freystni að vera
hertekinn upp á von og æfintýr“
Morgunblaðið/Jim Smart
„Kirkjan hér heima gerði hins vegar mikið úr íslamstrú ræningjanna,“
segir Úlfar Þormóðsson.
eftir Hávar
Sigurjónsson