Morgunblaðið - 02.12.2003, Blaðsíða 2

2 B ÞRIÐJUDAGUR 2. DESEMBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
BÆKUR
M
Á
T
T
U
R
IN
N
&
D
Ý
R
Ð
IN
1
2
0
3
an úr Evrópu á þessum tímum.
Þetta voru ungir menn úr alþýðu-
stétt í leit að betra lífi.“
Ráðherra í Alsír
Úlfar segir að heimildavinna sín
hafi jafnframt leitt í ljós að margir
Íslendinganna í Barbaríinu hafi
fengið frelsi að fimm árum liðnum
því reglur um þrælahald voru þann-
ig að engan mátti halda lengur þræl
en fimm ár. „Þetta var auðvitað und-
ir húsbændunum komið og alls ekki
allir sem nutu þessa. En staðreynd
er að margir Íslendinganna komust
vel í álnir þótt líklega hafi enginn
náð jafn langt og Jón Ásbjarnarson
sem varð ráðherra í Alsír. Jón þessi
hefur að líkindum verið seldur aust-
ur á firði af Suðurnesjum fyrir 80
álnir vaðmáls sem runnu í sveit-
arsjóð til framfærslu fjölskyldu hans
en faðir hans hafði örkumlast og fjöl-
skyldan var leyst upp í kjölfarið.“
Íslendingum var svo lýst af ræn-
ingjunum að þeir væru vinnusamir
og atorkusamir og þeir voru eft-
irsóttir til ýmissa starfa í Barbarí-
inu. „Þeir sem kunnu eitthvað fyrir
sér við smíðar, bæði á tré og járn,
voru afar hátt skrifaðir og í miklum
metum hjá húsbændum sínum.“
Úlfar segir að einangrun Íslands á
þessum tíma hafi á síðari tímum ver-
ið stórlega orðum aukin. „Það var
mikil umferð kaup- og fiskiskipa við
landið og menn suður í álfu vissu vel
um landið og staðsetningu þess.
Hingað sigldu Márar á 16. öld og Ís-
landslýsing Blefkens var mönnum í
Norður-Afríku líklega kunn. Blefken
dvaldi lengi í Marokkó og skrifaði
sennilega bókina þar. Sögur hans
voru gefnar út á 14 tungumálum og
sæmilega upplýstir menn um alla
álfu vissu af Íslandi í kjölfar þess.
Þegar Kristján 4. rís úr þunglyndi
sínu suður í Þýskalandi og tekur aft-
ur við stjórnartaumum í Danmörku
er sjálfkrafa lokað fyrir samninga
um ránskap við Ísland. En Mórat
reis fer í ránsferðir til Færeyja og
Írlands á árunum 1629–31.“
Barnalegar hugmyndir
Úlfar segir að meginvillan í allri
hugmynd Íslendinga um Tyrkjarán-
ið og hverjir fóru þar með ránum sé
sú að þar hafi trúarbrögð skipt ein-
hverju máli. „Þetta voru ekki trúaðir
menn en þeir gerðu sér hins vegar
grein fyrir að trúin væri að-
göngumiði að ýmsum hlunnindum
og áttu auðvelt með að skipta um trú
af þeim sökum. Kirkjan hér heima
gerði hins vegar mikið úr íslamstrú
ræningjanna til að hræða alþýðu
manna og undirstrika hversu miklir
villimenn þeir væru. Reynsla hins
hertekna fólks var hins vegar allt
önnur og það mátti ekki spyrjast
hingað upp. Þetta er meginástæðan
fyrir þeim röngu og oft barnalegu
hugmyndum sem þjóðin hefur um
Tyrkjaránin svokölluðu.“
 Almenna bókafélagið hefur gefið út
skáldsöguna Hrapandi jörð eftir Úlfar
Þormóðsson.
ÞESSI bók er líkast til einstæð á
meðal þeirra sem út eru gefnar á Ís-
landi nú um stundir. Hún er ekki
ævisaga í eiginlegum skilningi, ekki
heldur endurminningar eða sveitar-
saga og fæstir myndu hyllast til að
flokka hana undir þjóðsögur, þaðan
af síður bókmenntir. Samt er hún
eiginlega allt þetta, dæmi um frá-
sagnarsnilld sem lifað hefur hér á
landi um aldir og er augljóslega enn
til þótt sumir hafi ef til vill skrifað
upp á dánarvottorðið
fyrir margt löngu.
Sögumaður og bók-
arhöfundur, Steinólfur
Lárusson, er bóndi í
Ytri-Fagradal á
Skarðsströnd og hefur
alið þar nánast allan
aldur sinn. Í einræðum
sínum rekur hann ævi-
feril sinn í stórum
dráttum og blandar
þáttum úr sögu sveit-
arinnar og sögum af
sveitungum og öðrum
samferðamönnum og
eru þær margar býsna
kímilegar. Í „einræð-
unum“ segir Steinólfur margt af
sjálfum sér, en aldrei svo að lesand-
inn kynnist honum náið. Margar
sögurnar eru gamansögur, en Stein-
ólfur tekur sjálfan sig mátulega há-
tíðlega og kann vel að gera grín að
sjálfum sér. Allir, sem bókina lesa,
hljóta að skynja, að hann hefur
sjaldan bundið bagga sína sömu
hnútum og samferðamenn og sjálfur
segist hann löngum hafa verið nokk-
uð „á skjön“ við samfélagið. Hann
hefur hins vegar fylgst vel með því
sem fram fór, er sögumaður góður,
vel lesinn og margfróður. Eins og
flestir almennilegir rithöfundar á
Íslandi undanfarna áratugi átti
hann ömmu sem mundi sjálf mikinn
hluta 19. aldar og þekkti fólk sem
uppi var á 18. öld. Af henni nam
hann margan fróðleik. Hann kann
að hafa lifað „á skjön“ við samfélag-
ið, en aldrei utan þess og þótt hann
hafi um margt haldið fast við fornar
venjur, var hann um leið áhugasam-
ur um nýjungar og helsti vélvirki
sveitar sinnar.
Sá sem þessar línur ritar hafði
mikið gaman af þessari bók og ekki
síst af frásagnargáfu sögumanns og
tungutaki. Það er í senn litríkt og
kjarnmikið og ólíkt því málfari sem
nú tíðkast á bókum. Margar sögur
Steinólfs eru stór-
skemmtilegar og þótt
þær kunni að vera
sagðar fyrst og fremst
til gamans, eru þær
jafnframt fróðlegar og
bregða birtu yfir sögu-
sviðið, horfna atvinnu-
hætti og mannlíf við
Breiðafjörð. Sumar
eru sjálfsagt eitthvað
ýktar, en það skiptir
ekki máli. Góð saga
lýtur eigin lögmálum.
Sem dæmi um sögu
sem er í senn fróðleg
og skemmtileg og má
kallast gott dæmi um
frásagnarmáta Steinólfs er þessi (á
bls. 106):
„Á Ballará eru örnefni mörg. Eitt
þeirra er Snorraskjól og var það
sjálfskipaður áningarstaður, þá
menn riðu fyrir Klofning áður fyrr.
Í Snorraskjólum er nokkuð um að
slegið hafi verið undir í barn og
stundum í ótíma eða til þess höfð
viðleitni, þótt ei mætti takast. Er
enn einhver mögnun eða útgeislun á
þessum áningarstað frá fyrri tíð.
Rís mönnum þar gjarnan hold að
þarflausu einum á ferð. Einnig
slaknar konum þar skaut, þótt ein-
samlar séu. Hafa orðið eftir í
Snorraskjólum einhvers konar tauf-
ur, sambærileg við reimleika þar
sem voveiflegir atburðir hafa átt sér
stað, nema þvert á móti. Getur hver
og einn farið og prufað á sjálfum
sér, beri hann brigður á að hér sé
farið með rétt mál.“
Lengri er þessi saga, þótt ekki
verði rakin frekar hér. Skrásetjar-
inn, Finnbogi Hermannsson, hefur
unnið sitt verk vel og kemur frá-
sögn sögumanns vel til skila. Öll er
þessi bók stórskemmtileg aflestrar,
hressandi lestur á þessari tíð þegar
svonefndar „vandamálabækur“ virð-
ast tröllríða hverjum rafti.
Íslendinga saga af
Skarðsströnd
FRÁSÖGN
Einræður Steinólfs í
Ytri-Fagradal
STEINÓLFUR LÁRUSSON
Finnbogi Hermannsson skráði. 187 bls.
Útgefandi: Þjóðsaga, Reykjavík 2003.
Jón Þ. Þór
Steinólfur Lárusson
Rannsóknarlögreglumaðurinn
Árni, sem er ein helsta söguhetja nýj-
ustu skáldsögu Ævars Arnar Jóseps-
sonar, Svartir englar, er fyrrverandi
eilífðarstúdent sem nýhættur er
brölti milli deilda í Háskólanum og
verður að teljast afar sérkennilegur
leikmaður í sögufléttu sem gerir inn-
viðum flókinnar lögreglurannsóknar
skil, og skartar að öðru leyti hefð-
bundnum löggutýpum í helstu hlut-
verkum. Það er hins vegar hann sem á
drjúgan þátt í að lyfta sögunni í þær
hæðir sem hún jafnan nær enda for-
vitnilegt sköpunarverk þarna á ferð-
inni, ólögguleg lögga sem þjáist af efa-
semdum um allt í sínu lífi og þar með
talinn nýjan starfsvettvang. Árni
virkar þannig að nokkru leyti sem
samferðamaður lesanda í sögunni því
þótt hann hafi rúmt ár að baki í deild-
inni er hann enn að kynnast sam-
starfsmönnum sínum og þeim verk-
háttum sem líðast við rannsókn
viðamikilla sakamála. En það er ein-
mitt eitt slíkt sem markar viðfang
bókarinnar – mál sem reynist reyndar
viðameira en lesanda grunar í byrjun
– og óhætt er að telja framgöngu höf-
undar við að spinna þræði saman við
persónusköpun og samfélagsmynd til
fyrirmyndar. Skáldverk Ævars er
reyndar að öllum líkindum skýrasta
dæmið sem ég þekki um títtnefndan
uppgang íslensku sakamálasögunnar
og með bók þessa í huga er óhætt að
segja að eitthvað meira sé þar á ferð-
inni en einföld þýðing
erlends sagnaforms í ís-
lenskt samhengi.
Atvikið sem drífur
frásögnina er hvarf
ungrar konu, kerfis-
fræðings, og sú undar-
lega staðreynd að áður
en víst er einu sinni að
glæpur hafi verið fram-
in eru ákveðin öfl í rík-
isbákninu farin að
knýja rannsókn á hvarf-
inu áfram, og þeir sem
um hana sjá neyðast til
að feta sig áfram í
myrkri og óvissu um
grundvallarstaðreynd-
ir. Inn í söguna fléttast íslenskur
veruleiki líkt og flestir þekkja hann í
kjölfar „dot-com“-blöðrunnar, þar
sem ríkidæmi og viðskiptaveldi
reyndust standa á brauðfótum, en sjó-
ræningjagóss féll engu að síður
nokkrum útvöldum í skaut ásamt ný-
legum hræringum í alþjóðastjórnmál-
um. Hvarf kerfisfræðingsins er því
aðeins toppurinn á ísjakanum, ein-
kenni sem bíður sjúkdómsgreiningar,
og þeir sem taka að sér könnun máls-
ins eru sannarlega misjafn hópur, að
hluta til staðalímyndir sakamálasög-
unnar sem höfundur nær þó engu að
síður að blása í lífi. Þannig verður
fléttan strax að grunninum til tvíþætt,
annars vegar fylgist lesandinn með
margfætlunni sem sakamálið virðist
vera en hins vegar með samskiptum
hópsins sem rannsakar málið, bak-
sögu þeirra og einkalífi. Dæmi um
styrkleika höfundar og skáldsögunn-
ar er að hvorugur þátturinn skyggir á
hinn, þræðirnir reynast jafn áhuga-
verðir en vitanlega er það lykillinn að
velheppnuðu verki. Þeg-
ar samkennd hefur
skapast með persónun-
um verður velgengni
markmiða þeirra að
brýnu hagsmunamáli
lesandans, en sömuleiðis
skerpir áhugaverð at-
burðarás persónusköp-
unina. Þannig verður til
samnýting frásagnar-
legra orkugjafa og bókin
nýtir það til fulls.
Mér er í raun meinilla
við að lýsa söguþræðin-
um nánar – um miðja
bók á sér stað merkileg
vending og mannshvarf-
ið sem í upphafi knýr frásögnina tek-
ur á sig óhugnanlega mynd. Þetta er
hins vegar uppgötvun sem hver les-
andi ætti að gera fyrir sig. Nægir að
segja að höfundur gefur verkinu
margs konar tilvísunargildi, og sam-
tímalegan merkingarþunga, með því
að sýna metnað og hugmyndaauðgi í
sköpun og úrvinnslu fléttunnar.
Óhætt er hins vegar að fjalla um
persónuflóru verksins. Líkt og áður
segir er nokkuð um staðaltýpur,
gamli fanturinn og yfirvegaði yfir-
maðurinn, aðalstjórinn sem meiri
áhuga hefur á almannatengslum og
umsýslu en á skítaverkum dagsins, en
höfundur leggur sig eftir að vinna úr
þessum týpum og gefa þeim dýpt,
sem tekst afar vel. Mesta hættan
sýndist mér framan af vera að Guðni
yrði hálfgerð skopmynd, en þar er á
ferðinni eins konar blanda af fótbolta-
bullu og úrsérgengnum og úreltum
karlfauski sem níðist jafnt á sam-
starfsmönnum sínum og þeim sem
fyrir hann bera í rannsókn málsins.
Hann er fastur í fortíðinni og ein-
feldningslegur í hugsun, eins konar
erfðagripur innan deildarinnar frá því
um miðja öld þegar kylfan fékk að tala
og hvítflibba- og tækniglæpir voru
nær óþekktir. Það sem bjargar hon-
um hins vegar er hversu langt höf-
undur gengur í að gera hann ókræsi-
legan, alls engin viðkvæmni læðist inn
né heldur er reynt að gera hann að-
gengilegan. Guðni er það sem hann
er, fantur og bulla, og það segir sitt að
hann gerir samt heilmikið gagn. Sér-
staklega tekst höfundi þó vel upp þeg-
ar hann lýsir Árna, hæglátum og dá-
lítið heimspekilega sinnuðum ungum
manni sem í fyrstu virðist eiga tak-
markað erindi í starfsstétt sem hefur
það að lifibrauði að horfa inn í myrk-
ustu, ljótustu og afkáralegustu kima
mannssálarinnar. Hvernig hann
smám saman finnur sig í starfinu er
hins vegar einn af þráðunum sem
gaman er að fylgjast með í bókinni, og
atriðið þar sem hann telur sig í bráðri
lífshættu í dópgreni en fyrir honum
liggur aðeins fundur við hámenntaðan
fjölskyldumeðlim er bráðfyndinn, og
gott dæmi um kímnina sem leynist
víða í annars alvörukenndri frásögn-
inni.
En með öðrum orðum er hér á ferð-
inni framúrskarandi sakamálasaga og
í raun sýnidæmi um hvernig heilmikil
orkulína virðist um þessar mundir
liggja inn í íslenskan skáldskap úr
óvæntri átt. Ævar skapar ekki aðeins
áhugaverðar persónur heldur hleypir
líka óvæntu lífi í staðalímyndir og
spinnur jafnframt grípandi fléttu sem
að lestri loknum ætti alls ekki að vera
léttvæg fundin.
Framúrskarandi sakamálasaga
SKÁLDSAGA
Svartir englar
ÆVAR ÖRN JÓSEPSSON
364 bls. Almenna bókafélagið 2003.
Björn Þór Vilhjálmsson
Ævar Örn Jósepsson
Framtíð handan hafs.
Vesturfarar frá Ís-
landi 1870–1914 er
17. bindið í ritröðinni
Sagnfræðirannsóknir.
Höfundar eru sagn-
fræðingarnir Helgi
Skúli Kjartansson og
Steinþór Heiðarsson.
Saga íslensku vest-
urferðanna er rakin og borin saman við
vesturfarasögur annarra Evrópuþjóða.
Lýst er störfum umboðsmanna skipa-
félaganna, sem unnu við að hvetja fólk
til vesturferða, kannaður ferðakostur
vesturfara, sagt frá deilum um ferð-
irnar á Íslandi og lög sem voru sett um
þær. Fjöldi íslenskra vesturfara er
áætlaður nákvæmlega út frá heim-
ildum, bæði af landinu í heild og úr ein-
stökum héruðum, einnig fjöldi þeirra
sem komu til baka. Rætt er um hvers
konar fólk fór einkum vestur, hvers
vegna það kaus að leggja upp í svo
langa ferð og hvaða afleiðingar ferð-
irnar höfðu á samfélag Íslendinga.
Útgefandi er Sagnfræðistofnun Há-
skóla Íslands í samvinnu við Háskóla-
útgáfuna. Verð: 3.900 kr.
Vesturfarar
Fjall í hvítri skyrtu
nefnist fimmtánda
ljóðabók Birgis
Svan Símonarsonar.
Í bókinni eru ljóð,
örsögur og þriggja
línu ljóð.
Á bókarkápu segir
Þór Stefánsson: „Birgir Svan (1951)
er eitt þekktasta skáld sinnar kyn-
slóðar. Hann hefur frá fyrstu bók
(1975) hrifið lesendur með hár-
beittri gagnrýni ásamt sjaldgæfri
orðsnilld og leiftrandi húmor. Á síð-
ari árum hefur Birgir aukið hörpu
sína hnitmiðuðum smáljóðum og ör-
sögum þar sem óþrjótandi hug-
myndaflug og hjartahlýja skáldsins
njóta sín sérstaklega vel.“
Útgefandi er Fótmál, Neðanjarð-
arútgáfa. Bókin er 62 bls., prentuð í
Margmiðlun Sigurjóns & Jóhann-
esar. Kápu hannaði Sigurður Þórir.
Bókina er aðeins hægt að kaupa frá
höfundi. Þeir sem vilja eignast bók-
ina geta sent rafpóst; bsvan@sim-
net.is.
Ljóð