Morgunblaðið - 02.12.2003, Blaðsíða 8

8 B ÞRIÐJUDAGUR 2. DESEMBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
BÆKUR
Stormur nefnist
ný skáldsaga eftir
Einar Kárason.
Eyvindur Jóns-
son Stormur;
gustmikill sagna-
maður en lítill iðju-
maður, er í for-
grunni þessarar
nýju og kraftmiklu
samtímasögu. Að Eyvindi Stormi
safnast alls konar lið; drykkjumenn,
hippar, bissnessmenn, bókaútgef-
endur, landeyður og íslenskir náms-
menn erlendis. Og fyrir eina jóla-
vertíðina vantar bókaforlag litríkan
höfund og vinunum verður hugsað til
Storms.
Útgefandi er Mál og menning. Bók-
in er 333 síður og prentuð hjá Odda
hf. Guðjón Ketilsson gerði kápu.
Verð: 4.690 kr.
Skáldsaga
ÞRJÚ ár eru liðin síðan Sigurjón
Magnússon sendi frá sér aðra skáld-
sögu sína, Hér hlustar aldrei neinn,
en þar var á ferðinni bók sem skildi
ýmislegt eftir sig. Henni má lýsa sem
óhugnanlegri og myrkri frásögn af
mannvosku í vonlitlum heimi, en hóg-
vær stílbrögðin fönguðu bæði dýpt
og fágætan einmanaleik. Þegar litið
er um öxl og jólabókaflæði liðinna ára
skoðað úr öruggri fjarlægð get ég
ekki varist þeirri hugsun að þarna
hafi einmitt borið fyrir augu eina
minnisstæðustu skáldsöguna. Þriðja
verk Sigurjóns, Borgir og eyðimerk-
ur, er hins vegar afar frábrugðin
þessari sögu hvað viðfangsefni snert-
ir enda þótt rödd sögumanns megi að
nokkru leyti rekja aftur til fyrri bók-
arinnar, og skyldi vilji vera fyrir
hendi má e.t.v. sjá svip
hvað umfjöllun um lít-
ilmagna varðar, þótt
tegundaskipti verði þar
á milli sagna.
Hér er horfið aftur
um nokkra áratugi til
tímabilsins um og eftir
seinna stríð þegar lín-
urnar milli vinstri og
hægri vængs í stjórn-
málum voru hvað skýr-
astar, og listamenn með
fáum undantekningum
skipuðu sér í flokk sósí-
alista og kommúnista.
Undanfarið hefur
nokkuð borið á endur-
skoðun á þessum árum, sagnfræð-
ingar og stjórnmálafræðingar hafa
tekið til máls en ekki síst vakti skáld-
saga Hallgríms Helgasonar um höf-
und líkan Halldóri Laxness umræður
og hleypti hita í menn. Óhætt er að
segja að Sigurjón staðsetji sig innan
þessarar umræðu með bók sinni, en
söguhetja hennar er skáldið Krist-
mann Guðmundsson, einn fárra ís-
lenskra rithöfunda sem á þessum
tíma stóðu gegn meginstraumnum
og gagnrýndu sovét-kommúnis-
mann.
Bókin fjallar um árin eftir heim-
komu Kristmanns frá Noregi en
rammafrásögnin er meiðyrðamál
sem hann höfðaði gegn Thor Vil-
hjálmssyni um miðjan sjöunda ára-
tuginn, Kristmann þá orðinn roskinn
og að sumu leyti vanur því að standa
utan menningarmiðjunnar. Blaða-
grein Thors, tilefni lögsóknarinnar,
var þó dropinn sem fyllti mælinn, að
dómi Sigurjóns, og
dómsmálið í kjölfarið er
eins konar vendipunkt-
ur þeirra afla sem tek-
ist höfðu á um árabil.
Kristmann ríkisstudd-
ur gegn þjóðþekktum
og vinsælum skáldum
með Thor í fylkingar-
broddi. Sú staðreynd að
réttarhöldunum er lýst
sem hálfgerðum
skrípaleik segir sitt.
Á því leikur enginn
vafi að Sigurjón fjallar
hér um áhugaverðan
einstakling, og miðar
frásögn sína við málefni
sem vekur áhuga á sama tíma og það
er enn furðulega eldfimt, líkt og um-
ræður þær sem vísað var til hér að of-
an eru til dæmis um. Það er því ekki
síst áhugavert að fylgjast með því
hvernig hann tekur á viðfangsefninu.
Fyrri skáldsögur Sigurjóns eru
þannig gerðar að ekki þarf neinum að
koma á óvart að ekki er ráðist í alls-
herjar úttekt á mönnnum og málefn-
um, tíma og tíðaranda. Sigurjón
hneigist til frásagnaraðferðar þar
sem einstök atvik standa fyrir stærri
samfellu. Það sem kemur hins vegar
dálítið á óvart er hversu vel þessi frá-
sagnaraðferð virkar þegar tekist er á
við sögulegan veruleika – lífshlaup
Kristmanns í þessu tilviki. Það þyrfti
kannski ekki að koma á óvart, Sig-
urjón hefur áður sýnt að hann beitir
þessari aðferð fimlega og getur á
áhrifamikinn hátt kallað fram tilfinn-
ingar og þann heim sem í skáldverk-
inu býr. Og það gerir hann hér.
Við fylgjum Kristmanni um nokk-
urt skeið en atburðarásin hverfist um
dvöl hans annars vegar í Reykjavík
(borg) og hins vegar í Hveragerði
(eyðimörk) þar sem hann leitar sér
skjóls frá hugmyndafræðilegum and-
stæðingum og áreiti. Fyrst ber
Kristmann fyrir sjónir lesanda dag-
inn sem mikilvægur framburður er
gefinn í dómssal en skáldið hefur í
ákveðnum skilningi flúið fjandsam-
legt umhverfið sem skapast hefur í
kringum réttarhöldin og er staddur í
Hveragerði þar sem hans fyrrum
glæsilega heimili, Garðshorn, er í
niðurníðslu. Staður þessi var athvarf
Kristmanns áður fyrr þegar hann
sömuleiðis þurfti hvíld frá Reykjavík
(hvíld sem þá reyndar lengdist og var
að lokum talin í árum), og meðan á
stríðinu stóð byggði hann í Garðs-
horni einn mikilfenglegasta skrúð-
garð landsins. Aðeins yfirgefnar
minningar standa hins vegar eftir og
er þar sá tónn forgengileika sleginn
sem ómar í verkinu.
Kristmann horfir um öxl og þannig
kynnist lesandi ýmsum flötum á ævi
hans. Sú tilfinning ríkir einnig að
hann sé að nokkru leyti að réttlæta líf
sitt og gera upp, og réttarhöldin eru
þannig dálítið táknræn þótt fínlega
sé farið með þess háttar hliðstæður í
verkinu, en mótlætið sem hann hefur
mætt á Íslandi gegnir þannig lykil-
hlutverki í endurlitinu.
Mótlætið birtist í formi pólitískra
sviptinga og þeirrar stöðu Krist-
manns að eiga sér fáa skoðanabræð-
ur meðal annarra skálda. Jöðrun og
útlegð fylgja í kjölfarið, Kristmann
virðist hálfgert fórnarlamb í menn-
ingarátökum tímabilsins og jafnvel
að því látið liggja að ferill hans hafi
beðið skipbrot á sviptivindasömum
tímum. Sköpunarþróttur hans fer
líka þverrandi andspænis harðvítugri
gagnrýni og atlögum að höfundar-
verkinu. Líkt og þeir pörupiltar og
ósvífnu nágrannar sem í gegnum ár-
in sóttu grjót í vegghleðsluna í
Garðshorni, þar til aðeins ólögulegar
rústir stóðu eftir, nutu pólitískir og
menningarlegir andstæðingar Krist-
manns allnokkurrar velgengni í því
að grafa undan mannorði og höfund-
arorðspori hans.
Forræði, menningarlegt og póli-
tískt, er þannig eitt af viðfangsefnum
bókarinnar, og flokkadrættirnir sem
þar birtast eru jafn ljótir og þeir eru
hatrammir. En úr þessu skapar Sig-
urjón áhugaverða frásögn. Krist-
mann birtist sem forvitnileg persóna
sem á undir högg að sækja, hann hef-
ur lifað tímana tvenna þar sem ill-
deilur við samferðamenn á Íslandi
taka á óskemmtilegan máta við
frægðargöngu erlendis. Krafturinn
liggur hér í smáatriðum, t.d. þegar
Kristmann í slagviðri leitar skjóls í
fyrrverandi gróðurhúsi Garðshorns
og fellur þar saman við úrsérgengið
draslið þegar hann felur sig fyrir
börnum á leik í yfirgefnum garðin-
um: atvik sem lýsir betur en mörg
orð sálarlífi hans á erfiðum tímum.
Bókin ferðast eftir ákveðnum
kraftlínum í tíma og rúmi, milli
Reykjavíkur og Hveragerðis, frá
stríðsárunum fram til réttarhald-
anna, og frá hægri til vinstri í stjórn-
málum og menningu, og sú takmark-
aða ævisögulega og skáldlega heild
sem hér birtist er sterk og að mörgu
leyti heillandi. Prósinn er þýður en
gamaldags, og hentar það einkar vel
til að fanga rödd rithöfundarins og
ekki síður samfélagsins sem hann
stríðir við en ann einnig.
Rithöfundurinn í samfélaginu
SKÁLDSAGA
Borgir og eyðimerkur: skáldsaga
um Kristmann Guðmundsson
SIGURJÓN MAGNÚSSON
125 bls. Bjartur. Reykjavík. 2003.
Björn Þór Vilhjálmsson
Sigurjón Magnússon
Jólabókaflóðið er merkilegur tími. Rithöf-undar stressaðir, útgefendur að fara átaugum, gagnrýnendur líta varla upp úr
bókum nema til að tjá sig um þær í stuttu
máli í fjölmiðlum, starfsfólk í bókabúðum í
stuði. Væntanlegir kaupendur og lesendur láta
sér fátt um finnast en reyna kannski helst að
fylgjast með hvar bestu tilboðin eru á bókum
fyrir jólin. Öðrum stendur alveg á sama um allt
þetta brambolt því þeir hafa einfaldlega ekki
áhuga á bóklestri. En fyrir okkur hin, sem höf-
um áhuga á bókum og njótum þess að lesa, er
þetta yfirleitt skemmtilegur tími; þetta er ver-
tíðin og henni fylgir alltaf mikill sjarmi, hvað
sem mönnum kann að finnast um þessa sam-
þjöppun bókaútgáfu á Íslandi á nokkrar vikur á
ári. En vertíðinni fylgir einnig mikill titringur
sem tekur á sig ýmsar myndir. Í liðinni viku
gerði þessi titringur vart við sig meðal annars í
furðulega rætinni aðsendri grein eftir Björgúlf
Ólafsson rithöfund, sem birtist í sunnudags-
blaði Morgunblaðsins. Þar er vegið að nokkr-
um einstaklingum úr stétt bókagagnrýnenda
og bókafólks og það sakað um óheiðarleg
vinnubrögð vegna óeðlilegra hagmunatengsla
við bókaforlög. Það að þrír þessara ein-
staklinga komi úr sömu fjölskyldunni (eins og
rækilega er ítrekað í greininni) vekur strax
grun um að greinarhöfundur hafi sjálfur eitt-
hvað óhreint í pokahorninu.
Björgúlfur Ólafsson
gagnrýnir að Silja Að-
alsteinsdóttir sé fengin til
að tjá sig um verðlaunaverk
í samkeppni Vöku-
Helgafells um barna-
bókaverðlaun, þar sem hún
hafi í gegnum árin þegið
laun frá Eddu-útgáfu fyrir
bókaskrif og þýðingar. Þeg-
ar við bætist að dóttir Silju
er ritstjóri barnabóka hjá
Máli og menningu þarf ekki fleiri vitnanna við
til að „sanna“ óheiðarleika Silju. Til að kóróna
þetta bendir Björgúlfur hróðugur á að Jón
Yngvi Jóhannsson, tengdasonur Silju, hafi
skrifað lofsamlega dóma um bækur frá Eddu-
útgáfu – ja, þvílíkt svínarí og samsæri!
Eins og allir áhugamenn um bækur vita er
Silja Aðalsteinsdóttir einn helsti sérfræðingur
landsins í barnabókum, hún hefur rannsakað
þær sérstaklega og gefið út bók um þær rann-
sóknir sínar. Það skyldi því ekki koma neinum
á óvart að hún sé kölluð til þegar ræða á um
verðlaunaverk á því sviði bókmennta. Jón
Yngvi Jóhannsson hefur verið gagnrýnandi um
nokkurra ára skeið. Hann hefur skrifað um
bækur frá flestum forlögum landsins, hann hef-
ur gefið þeim alls konar dóma. Hann hefur
skrifað jákvæða dóma um bækur frá Eddu-
útgáfu og hann hefur skrifað neikvæða dóma
um bækur frá Eddu-útgáfu. Björgúlfur tiltekur
aðeins dæmi um það fyrrnefnda því það þjónar
tilgangi hans.
Það er einnig næsta hjákátlegt að sjá því
haldið fram að þau Kolbrún Bergþórsdóttir,
Súsanna Svavarsdóttir, Illugi Jökulsson og Páll
Baldvin Baldvinsson séu til sölu, eins og túlka
má orð Björgúlfs. Þessir gagnrýnendur eru
ekki þekktir fyrir að vera leiðitamir og hafa lík-
lega fleiri kveinkað sér undan gagnrýni þeirra
en öfugt. Á það minnist Björgúlfur Ólafsson
ekki því það þjónar ekki tilgangi hans.
Það er undarlegt hlutskipti að vera gagnrýn-
andi í svo litlu samfélagi eins og á Íslandi þar
sem ekki verður hjá því komist að gagnrýnand-
inn þekki a.m.k. eitthvað til flestra þeirra höf-
unda þeirra verka sem hann ritdæmir. Og þeg-
ar haft er í huga hvernig þróun í forlagsmálum
hefur verið á undanförnum árum á Íslandi
verður starf gagnrýnandans kannski enn flókn-
ara ef hann má ekki tjá sig um verk sem gefið
er út hjá forlagi sem einhver honum kunnugur
hefur einhvern tímann starfað hjá. En ég held
að Björgúlfi Ólafssyni yfirsjáist tvö mikilvæg
atriði. Í fyrsta lagi sú einfalda staðreynd að
gagnrýnendur starfa flestir af heilindum enda
er auðvelt að sjá í gegn þegar það er ekki gert.
Í öðru lagi ofmetur hann stórlega vald gagn-
rýnandans. Það er firra að ritdómar „geti ráðið
örlögum einstakra bóka“, það gerir ekkert
nema verkið sjálft (sbr. dæmi Björgúlfs sjálfs
um Don Kíkóta og slæman dóm Lope de Vega).
Hitt er svo annað mál að það er illbærilegt
fyrir gagnrýnendur sem vinna af heilindum
hvernig útgefendur klippa og skera jákvæð lýs-
ingarorð út úr umsögnum þeirra til að skreyta
með auglýsingar sínar. Oft á tíðum er útkoman
mikil bjögun á áliti gagnrýnandans og væri vel
ef útgefendur létu af þessum leik. Kannski eru
það þessi vinnubrögð, þessar auglýsingar með
upphrópunarmerkjum sem leiddu til þess að
vinur minn einn skrifaði í tölvupósti til mín í
síðustu viku: „Las dóminn þinn [um Þegar
stjarna hrapar eftir Vigdísi Grímsdóttur], gat
ekki séð að þú værir mjög hrifin“. Mig rak í
rogastans því ég var einmitt „mjög hrifin“ af
bókinni og hélt að á því léki enginn vafi. Er lýs-
ingarorðarunan orðin nauðsyn í ritdómum í
dag?
Í grunninn er grein Björgúlfs Ólafssonar í
síðasta sunnudagsblaði Morgunblaðsins tilraun
til samsæriskenningar og ófrægingar á störf-
um gagnrýnenda. Á einum stað segir hann: „Ef
eitthvað sambærilegt gerðist í öðrum kimum
þjóðfélagsins mundu eflaust sumir hlaupa upp
á hæsta hól og gala: Spilling, spilling.“ Það er
eitthvað svo hjákátlegt við þessa sýn á íslenska
bókaumræðu: Samsæri um verðlag á olíu,
bensíni og matvöru, vaxtakjörum í bönkum og
tryggingariðgjöldum, fákeppni á markaði …
allt þetta bliknar hjá hinni ógurlegu bók-
menntamafíu, sem er samt (samkvæmt Björg-
úlfi) ekki merkilegri en „ein lítil mennta-
skólaklíka“. Er ekki eitthvað bogið við þessa
sýn?
Bókmenntamafía eða menntaskólaklíka?
Soffía Auður Birgisdóttir
Soffía Auður
Birgisdóttir
BÆKURNAR Hvar sem ég
verð eftir Ingibjörgu Har-
aldsdóttur og Ýmislegt um
risafurur og tímann eftir Jón
Kalman Stefánsson eru til-
nefndar af Íslands hálfu til
bókmenntaverðlauna Norður-
landaráðs árið 2004. Tilnefn-
ingar voru kynntar í Kaup-
mannahöfn í gær en úrslit
verða kunngjörð í lok febrúar
næstkomandi.
Báðar bækurnar komu út á
síðasta ári. Bók Ingibjargar
hjá Máli og menningu og bók
Jóns hjá Bjarti.
Danir tilnefna skáldsöguna
Det nye eftir Vibeke Grøn-
feldt og ljóðabókina Livet
foreslår eftir Peter Nielsen.
Finnar tilnefna skáldsög-
urnar Juoksuhaudantie eftir
Kari Hotakainen og Eriks
bok eftir Lars Sund.
Norðmenn tilnefna skáld-
söguna Frost eftir Roy Jacob-
sen og ljóðasafnið Trask eftir
Inger Elisabeth Hansen.
Svíar tilnefna ljóðabókina
Hej då, ha det så bra! eftir
Kristinu Lugn og skáldsög-
una Ravensbrück eftir Steve
Sem-Sandberg.
Færeyingar tilnefna ljóða-
safn Jóanesar Nielsens,
Brúgvar av svongum orðum,
og Grænlendingar ljóðasafnið
Oqaatsit Nunaat – Ordenes
Land eftir Kristian Olsen
aaju.
Loks tilnefna Samar ljóða-
safnið Máilmmis dása (Fra
verden og hit) eftir Inger
Mari Aikio-Arianaick.
Ingibjörg
Haraldsdóttir
Jón Kalman
Stefánsson
Bækur
Ingibjarg-
ar og Jóns
Kalmans
tilnefndar
Skáldaval er gefið út til stuðnings
Neistanum, styrktarfélagi hjartveikra
barna. Í bókinni er að finna efni eft-
ir fjölda núlifandi skálda en höfund-
arnir allir leggja til efni án greiðslu
til styrktar málefninu og eiga eft-
irtaldir höfundar efni í bókinni: Að-
alsteinn Ásberg Sigurðsson, Andrés
Indriðason, Böðvar Guðmundsson,
Einar Már Guðmundsson, Guðjón
Sveinsson, Guðrún Helgadóttir,
Hannes Pétursson, Iðunn Steins-
dóttir, Ingibjörg Haraldsdóttir, Matt-
hías Johannessen, Ólafur Haukur
Símonarson, Pétur Gunnarsson,
Ragnar Ingi Aðalsteinsson, Sig-
urbjörg Þrastardóttir, Vilborg Davíðs-
dóttir, Þorvaldur Þorsteinsson og
Þórarinn Eldjárn.
Útgefandi er góðgerðarfélagið
Stoð og styrkur, s. 864-7104.
Sögur
Karl Helgason afhendir, fyrir hönd Stoðar og
styrks, Sigþóri Samúelssyni, fyrir hönd Neist-
ans, bókina Skáldaval í salarkynnum Lands-
samtaka hjartasjúklinga í Síðumúla 6.