Morgunblaðið - 04.12.2003, Blaðsíða 12

12 B FIMMTUDAGUR 4. DESEMBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ







































































































NHLUTAFÉLÖG
SÁ réttur minnihluta hluthafa í ís-
lenskum hlutafélögum að geta valið
sér fulltrúa í stjórn er einstakur í
samanburði við nágrannalöndin að
mati Áslaugar Björgvinsdóttur, lög-
fræðings og dósents við Háskóla Ís-
lands, en hún hefur stundað rann-
sóknir á sviði félagaréttar,
verðbréfamarkaðsréttar og kaup-
hallaréttar um árabil.
Í þessum rétti minnihlutans felst
að sögn Áslaugar að hluthafar sem
eiga samtals 20% eða meira hlutafé
geta krafist margfeldis- eða hlutfalls-
kosningar við stjórnarkjör, en í fé-
lögum þar sem eru 200 eða fleiri hlut-
hafar, nægir að handhafar 10%
hlutafjár krefjist þess. Í fimm manna
stjórn nægir að ráða yfir 16,67% at-
kvæða til að ná manni inn.
„Réttindi minnihluta við stjórnar-
kosningar í íslenskum hlutafélögum
er að þessu leyti gjörólíkur réttarst-
öðu minnihluta í hlutafélögum á hin-
um Norðurlöndunum og öðrum lönd-
um í Evrópu þar sem lagareglan er
að sá sem ræður yfir meirihluta at-
kvæða velur alla stjórnarmenn,“
sagði Áslaug í samtali við Morgun-
blaðið.
„Hér á landi á minnihlutinn kost á
að koma fulltrúa inn í stjórnina og þá
er stjórnin ekki skipuð eingöngu af
þeim sem ræður félaginu og fleiri
sjónarmið ættu þar með að vera
tryggð.“
Áslaug segir að þetta ákvæði hafi
verið sett í lög á sínum tíma í því
skyni að auka vernd minnihlutans.
„Þetta var gert með það að mark-
miði að treysta hlutafélagaformið og
auka lýðræði í hlutafélögum, m.a.
með því að bæta réttarstöðu minni-
hlutans.“
Danir féllu frá reglunni
Áslaug segir að hugmyndin hafi á sín-
um tíma komið til skoðunar í Dan-
mörku. Hún segir að danska hluta-
félaganefndin hafi lagt til árið 1964 að
veita minnihluta hluthafa eða þeim
sem færi með þriðjung hlutafjár rétt
til að velja fulltrúa í stjórn en hafi
fallið frá því árið 1969 þar sem hún
óttaðist að þvinguð minnihlutaþátt-
taka í stjórn gæti leitt til samstarfs-
örðugleika í stjórninni.
„Í Danmörku voru einnig uppi
sjónarmið um að svona reglur væru
tæpast samrýmanlegar heilbrigðri
fjármálastjórn fyrirtækja og gætu
veitt samkeppnisaðilum tækifæri til
að komast yfir félagsleyndarmál.
Með hliðsjón af ríkri trúnaðar-
skyldu þeirra manna sem gegna
stjórnunarstörfum gagnvart félaginu
verður þó almennt að ganga út frá því
að stjórnarmenn gæti þeirrar skyldu
sinnar að gæta hagsmuna félagsins
og varðveita viðskiptaleyndarmál
þess.“
Áslaug segir aðspurð að það megi
ef til vill draga þá ályktun að almenn
sátt ríki um þetta fyrirkomulag á
skipan stjórnar á Íslandi en hvorki
hafi verið gerð sérstök könnun á því í
hve miklum mæli reglunni er beitt í
íslenskum hlutafélögum né þýðingu
hennar fyrir stjórnunarhætti þeirra.
„Slík rannsókn gæti þó vafalaust
verið áhugaverð og jafnframt væri
áhugavert að athuga hvort þessar ís-
lensku reglur gætu þjónað sem fyr-
irmynd við fyrirhugaða endurskoðun
innan Evrópusambandsins á reglum
um stjórnkerfi hlutafélaga, en hún
miðar að því að bæta stjórnunarhætti
fyrirtækja innan ESB og koma á
„raunverulegu hluthafalýðræði í
Evrópusambandinu“, eins og það er
orðað,“ segir Áslaug.
Réttur til að höfða mál
Af öðrum ákvæðum sem varða vernd
hluthafa í minnihluta nefnir Áslaug
95. grein hlutafélagalaganna en þar
er um að ræða svokallaða meginreglu
um minnihlutavernd. Þar segir:
„Hluthafafundur má ekki taka
ákvörðun sem bersýnilega er fallin til
þess að afla ákveðnum hluthöfum eða
öðrum ótilhlýðilegra hagsmuna á
kostnað annarra hluthafa eða félags-
ins.“ Þá segir Áslaug að eitt dæmi um
mjög sterka minnihlutavernd sé í
96.grein laganna þar sem segir fyrst:
„Hluthafi, stjórnarmaður eða fram-
kvæmdastjóri getur höfðað mál
vegna ákvörðunar hluthafafundar
sem hefur verið tekin með ólögmæt-
um hætti eða brýtur í bága við lög
þessi eða samþykktir félagsins.“ Síð-
an segir í 3. mgr. 96. gr.: „Nú verða
úrslit í dómsmáli þau að ákvörðun
hluthafafundar telst ógild, og skal þá
ómerkja ákvörðunina eða breyta
henni. Breyting á ákvörðun hluthafa-
fundar er þó einungis unnt að gera að
þess sé krafist og það sé á færi dóms-
ins að ákveða hvers efnis ákvörðunin
hefði réttilega átt að vera. Dómur í
slíku máli bindur einnig þá hluthafa
er ekki hafa staðið að málshöfðun.“
„Þarna er löggjafinn að tryggja
ákveðið jafnvægi á milli þess að
meirihlutinn ráði og að hluthafalýð
ræði sé virkt. Þennan ofangreinda
rétt hefur hver einstakur hluthafi án
tillits til þess hve stóran hlut hann á.“
Áslaug segir að í Þýskalandi hafi
menn óttast misnotkun réttar ein-
stakra hluthafa til málsóknar. „Það
var talað um að hægt væri að þrýsta á
stjórnina að kaupa af manni hluta-
bréfin í félaginu, með hótunum um
málsóknir.
Þá má nefna að samkvæmt 97. gr.
geta hluthafar með 25% hlutafjár á
bakvið sig farið fram á rannsókn á til-
teknum málum.“
„Svo segir í 135. grein að hluthafa-
hópar sem ráða yfir 20% hlutafjár
geti krafist þess að félagið höfði
skaðabótamál, þó að almenna reglan
sé að hluthafafundur verði að sam-
þykkja lögsókn. Þarna er verið að
tryggja minnihlutanum rétt til þess
að höfða skaðabótamál í nafni félags-
ins.“
Ennfremur segir Áslaug að ákveð-
in minnihlutavernd sé í tengslum við
atkvæðagreiðslu í hlutafélagi en auk-
inn meirihluta eða þrjá fjórðu hluta
greiddra atkvæða og samþykki hlut-
hafa sem ráða yfir minnst 2⁄3 hlutum
þess hlutafjár sem farið er með at-
kvæði fyrir á hluthafafundinum þarf
til að breyta samþykktum og sam-
þykki allra ef takmarka á ákveðin
réttindi hluthafa eða auka skyldur
þeirra í félaginu.
Þurfa að gæta sín betur
Af einstökum málum, eins og t.d. ný-
legt mál þar sem hluthafar sem eiga
samanlagt 14% hlut í Hraðfrystistöð
Þórshafnar, HÞ, hafa höfðað mál
gegn HÞ og Samherja vegna kaupa
HÞ á fjölveiðiskipinu Þorsteini EA
ásamt aflaheimildum af Samherja,
þar sem þess er krafist að kaupin á
skipinu verði ógilt og fenginn verði
dómkvaddur matsmaður til að meta
verðgildi skipsins og aflaheimild-
anna, segir Áslaug að þar gæti orðið
um prófmál að ræða.
„Samningur eins og þarna var á
ferðinni við jafntengdan aðila og raun
ber vitni þarfnast alltaf skoðunar.
Þarna eiga aðilar að vita að viðskiptin
geta vakið grunsemdir. Því er eðli-
legt að krafist sé hlutlægs mats dóm-
kvaddra matsmanna. Það er líka eina
úrræði stefnandans í málinu þar sem
á honum hvílir sönnunarbyrðin.“
Umræða um rétt minnihlutahluthafa
í íslenskum hlutafélögum hefur kom-
ið upp að undanförnu í tengslum við
fyrrnefnt mál gegn HÞ og Samherja,
en einnig hefur Vilhjálmur Bjarna-
son, formaður félags fjárfesta, gagn-
rýnt meintan yfirgang stærri hlut-
hafa á kostnað þeirra minni. Nú
síðast í tengslum við umskiptin sem
urðu með Eimskip hf. og þá hrinu
hlutabréfaviðskipta sem varð í fram-
haldinu þar sem stórir hluthafar réðu
ferðinni að hans mati, litlu hluthaf-
arnir hafi setið hjá og lítið getað gert.
Í október fjallaði greiningardeild
Kaupþings Búnaðarbanka um vernd
minnihlutahluthafa í tengslum við
fyrrnefnd viðskipti tengd Eimskipi
hf. „Það sem hefur kannski helst
hrundið þessari umræðu af stað voru
átök valdablokka í nokkrum af
stærstu fyrirtækjum landsins sem
lauk með uppgjöri nú um miðjan
september. Nú er ekki svo að Grein-
ingardeild álíti að þessi átök hafi ver-
ið neikvæð fyrir minni hluthafa, þvert
á móti.
Fólki hefur gefist kostur á að selja
hluti sína í fjölda félaga á verði sem
er langt yfir raunvirði, að mati Grein-
ingardeildar, og eiga því þessi átök
ekkert skylt við áðurnefnd yfirtöku-
tilboð sem hafa jafnvel farið fram á
undir verði. Engu að síður vakna fjöl-
margar spurningar í kjölfar þessara
viðskipta og má segja að reynt hafi á
regluramma markaðarins með áður
óþekktum hætti,“ segir í greininni.
Og í lokin í sömu grein segir: „Eft-
irlitsaðilar verða hins vegar að gera
sig sýnilegri til að fullvissa fjárfesta
um að þeir njóti raunverulegrar
verndar.“
Yfirtaka og viðskiptahættir
Þórður Friðjónsson, forstjóri Kaup-
hallar Íslands, segir að mál varðandi
minnihlutavernd séu í stöðugri skoð-
un hjá Kauphöllinni. Hann segir að
Kauphöllin hafi margoft fengið fyr-
irspurnir og spurningar um álitaefni í
þessu sambandi. Hann segir að mál-
efni sem tengjast vernd minnihlutans
séu í skoðun í kauphallanefndinni
sem er að störfum og vonast Þórður
eftir að nefndin skili niðurstöðum síð-
ar í vetur. „Hvað varðar yfirtökuregl-
urnar, sem tengjast þessu mjög, þar
höfum við verið skýrt á þeirri skoðun,
að þrátt fyrir að reglum um yfirtöku-
skyldu í hlutafélögum hafi verið
breytt í mars sl. þá var skilið eftir
álitamál sem við töldum nauðsynlegt
að yrði kveðið á um með skýrum
hætti í lögum. Það er annars vegar
verðið í yfirtökutilboðinu og hinsveg-
ar tengslin á milli þeirra hluthafa
sem mynda þessi 40% sem kalla á yf-
irtökutilboð. Nefndin hefur m.a. skip-
að sérfræðingahóp til að vinna málið
áfram og til að skoða hvernig þessum
málum er háttað í nágrannalöndun-
um.“ Þórður segir að þar að auki séu
þessar reglur til skoðunar og vinnslu
hjá Evrópusambandinu. „Við hljót-
um eðli málsins samkvæmt að taka
mið af því hvað þar gerist. Svo er það
hinn vettvangurinn; verkefni sem við
höfum kallað stjórnarhætti fyrir-
tækja, „corporate governance“. Þar
er álitamálið þetta; hvaða reglur á
Kauphöllin sem slík að setja um við-
skiptahætti, m.a. um það að tryggja
betur hagsmuni minni hluthafa?
Þessar reglur eru til skoðunar í
mörgum kauphöllum og reglur hafa
verið settar. T.d. setti kauphöllin í
New York reglur um fjölda óháðra
stjórnarmanna í fyrirtækjum og
hvernig launaákvarðanir eiga að vera
teknar í fyrirtækjum. Svo má nefna
að verið er að vinna að miklum bálki
innan Evrópusambandsins sem heit-
ir „transparency“, eða gegnsæi, og
þar er margt sem varðar minnihluta-
vernd, t.d. hvaða upplýsingar eiga að
komast til almennings og fjárfesta.
Mér finnst að eftir þessum tveimur
meginlínum eigi menn að feta sig, þ.e.
hvað varðar yfirtöku og svo hvað
varðar bestu viðskiptahætti og regl-
ur er varða stjórnarhætti fyrir-
tækja.“ Þórður segir aðspurður að
með góðum stjórnunarháttum sé ver-
ið að tala um tengslin á milli stjórnar,
stjórnenda og hluthafa. „Þarna geta
til dæmis verið reglur um hvernig
stjórnin á að vera skipuð, ákvarðanir
um hvernig laun eru ákveðin, og
hvernig launanefnd er skipuð. Svo
geta þetta verið nánari útfærslur á
kaupréttarsamningi, hvaða viðmið-
anir á að nota við gerð samninganna
o.s.frv.“ Nánar um kaupréttarsamn-
ingana og það hvort nýlegir samning-
ar yfirmanna í Kaupþingi Búnaðar-
banka hefðu farið á annan veg ef
regluramminn hefði verið skýrari,
segir Þórður að það gæti vel verið, en
erfitt væri að sjá nákvæmlega hvern-
ig. „Mér vitanlega er það nú hvergi
þannig að kaupréttarsamningar af
þessu tagi séu birtir með einhverjum
hætti áður en gengið er frá þeim, eða
þeir ræddir á hluthafafundi áður en
þeir eru formlega frágengnir, “ sagði
Þórður að lokum í samtali við Morg-
unblaðið.
Réttur minnihlutans til
stjórnarþátttöku einstakur
Íslensku reglurnar gætu orðið fyrirmynd við endurskoðun Evrópusambandsins á reglum um stjórnkerfi hlutafélaga
Morgunblaðið/Sverrir
„Hér á landi á minnihlutinn kost á að koma fulltrúa inn í stjórnina og þá er stjórnin ekki skipuð eingöngu af þeim sem ræður félaginu og fleiri sjónarmið ættu þar með að
vera tryggð,“ að sögn Áslaugar Björgvinsdóttur, lögfræðings og dósents við Háskóla Íslands, en hún hefur stundað rannsóknir á m.a. félagarétti og kauphallarrétti.
Staða minnihluta hlut-
hafa í hlutafélögum
hefur verið til umræðu
að undanförnu. Þór-
oddur Bjarnason kann-
aði rétt minnihlutans í
íslenskum hluta-
félögum og sá að hann
hefur ýmis úrræði sér
til varnar.