Morgunblaðið - 08.12.2003, Blaðsíða 23

MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 8. DESEMBER 2003 23
N
ú hafa fjárlög verið
afgreidd. Athygli
vekur að fjárþurfi
stofnanir, á borð
við opinbera há-
skóla, fá engin viðbótarframlög
þrátt fyrir að hafa herjað nokk-
uð á fjárlaganefnd. Fleiri op-
inberar stofnanir á borð við rík-
isspítalana eiga einnig í
kröggum og þar stefnir allt í
fjöldauppsagnir. Forgangsröðun
ríkisstjórnarinnar hvað varðar
menntun og heilbrigðismál er
því skýr – þessir málaflokkar
eru látnir sitja á hakanum.
Ljóst er að ríkisspítalana
skortir fé og ekki hefur gengið
að gera rekstur þeirra hag-
kvæmari. Sameining spítalanna
skilaði ekki sparnaði og virðist
einkum hafa haft þær afleið-
ingar að báknið er orðið stærra
og boðleiðir lengri. Því miður
skynja margir sjúklingar spít-
alana sem ómanneskjulegar
stofnanir þar sem persónuleg
tengsl eru orðin mjög lítil.
Heilbrigðisþjónusta á ávallt
að vera persónuleg því að það
erfiðasta sem hendir mann í líf-
inu er að missa heilsuna. Þess
vegna er óþolandi að aldrei sé
talað um heilbrigðiskerfið nema
í krónum og aurum því að það
snýst um manneskjur, fyrst og
fremst sjúklinga en vitaskuld
einnig starfsfólk sjúkrahúsanna.
Eðlilegt er að gera þær kröf-
ur að peningum sé ekki eytt í
óþarfa í heilbrigðiskerfinu,
fremur en annars staðar. Hins
vegar er ljóst að langmesti
kostnaðurinn við sjúkrahúsin er
laun starfsfólks. Þess vegna
verður fjárhagsvandinn leystur
með fjöldauppsögnum. Hvenær
ætlum við að átta okkur á því
að að gott heilbrigðiskerfi kost-
ar fé? Eða er ætlunin að koma
hinu opinbera heilbrigðiskerfi í
koll til að einkaaðilum verði
gert auðveldara að taka við
rekstrinum? Ég sé ekki eftir
krónu af þeim skattpeningum
mínum sem renna í þetta kerfi.
Hins vegar samræmist for-
gangsröðun ríkisstjórnarinnar
þegar skattpeningum er útdeilt
hreint ekki hugmyndum mínum
um opinberan rekstur. Sendiráð
og starfslokasamningar eru þar
greinilega ofar á lista en al-
mennilegt heilbrigðiskerfi.
Þá ákvað stjórnin að hunsa
Háskóla Íslands og aðra op-
inbera skóla – meira að segja
um framlög til kennslu en þau
eiga að miðast við þreyttar ein-
ingar. En fjárframlögin hafa
ekki fylgt nemendafjölgun, t.d. í
Háskóla Íslands og því virðist
kerfið þegar farið að molna.
Hvað er akademískur háskóli?
Það er háskóli sem kennir og
rannsakar ólík fræðasvið og
myndar þannig breiðan fræði-
legan grundvöll. Þetta er það
hlutverk sem Háskóli Íslands
hefur leitast við að sinna með
því að kenna og rannsaka allt
frá japönsku til eðlisfræði, allt
frá mannfræði til byggingaverk-
fræði. Breiður grundvöllur gef-
ur kost á gagnvirku fræða-
samfélagi þar sem hver getur
lært af öðrum en um leið gefst
kostur á sérhæfingu á ólíkum
fræðasviðum. Aðrir háskólar
hér á landi hafa verið fagtengd-
ir (eins og Tækniháskólinn eða
Kennaraháskólinn) eða kennt á
þrengri grundvelli (s.s. Háskól-
inn á Akureyri). En Háskóli Ís-
lands er það skólasamfélag sem
ég þekki best og því tek ég það
sem dæmi, þó að ljóst sé að op-
inberu skólarnir eigi allir við
rekstarvanda að stríða.
Fyrir nokkrum árum, þegar
fyrst var rætt um að gera þjón-
ustusamning við Háskólann, var
talað um að loksins ætti að
tryggja rekstrargrundvöll skól-
ans. Fjárframlög til kennslu
áttu að fylgja nemendafjölda
(þreyttum einingum) og síðar
átti að gera þjónustusamning
um rannsóknir.
Rannsóknasamningurinn
dróst úr hófi fram og nú strax
er farið að svíkja kennslusamn-
inginn, með því að láta fjár-
framlög ekki fylgja
nemendaþróun.
Á sama tíma og
þetta kemur upp hef-
ur farið í gang um-
ræðan sívinsæla um
skólagjöld og nú þurfi
nemendur barasta að
fara að borga fyrir
sig.
Nýjasta gamalt,
sem lengi hefur end-
urómað en er alltaf
dregið upp úr hatti
töframannsins sem ný
sannindi er að skóla-
gjöld skapi aukna
„kostnaðarvitund“ enda sé það
sem kosti ekki neitt einskis
virði.
En það fara ekki allir í nám
til að græða peninga síðar meir.
Margir fara í nám til að verða
betri menn og lifa innihaldsrík-
ara lífi. Og þeir eiga eftir að
greiða fyrir námið síðar meir –
og eru jafnvel búnir að greiða
fyrir það – með því að standa
skilvíslega skil á sköttum og
skyldum til samfélagsins.
Leit að þekkingu, þekking-
arinnar vegna, er það sem hefur
skilað mannkyninu lengst áfram
hingað til. Á öllum tímum hafa
verið til menn sem hafa metið
allt út frá peningum en áhrif
þeirra á mannkynssöguna eru
merkilega lítil.
Það skulum við muna þegar
menn sem eingöngu meta
menntun til fjár hefja upp raust
sína.
En óháð skólagjöldum sitja
opinberir háskólar uppi með
þann vanda að ríkisvaldið veitir
þeim ekki nægt fé. Það svíkur
gerða samninga og það neitar
að horfast í augu við fjárþörf
skólanna með þeim afleiðingum
að þeir þurfa að leita annað – til
að mynda í vasa nemenda. Þá
fara stoðirnar undir jafnrétti til
náms fyrst að titra og það væri
nú reglulegt afrek hjá núver-
andi ríkisstjórn. Það væri þá
helst að námsmenn gætu hrist
stoðirnar undir ráðherrunum
svo að þeir féllu úr sætum sín-
um. Hver veit nema sjúklingar
og aðrir sem þurfa að eiga við
heilbrigðiskerfið gætu slegist í
hópinn.
Sjúkrahús
og skólar í
kuldanum
Eftir Katrínu Jakobsdóttur
’ Hins vegar samræmistforgangsröðun ríkisstjórn-
arinnar þegar skattpen-
ingum er útdeilt hreint ekki
hugmyndum mínum um op-
inberan rekstur. Sendiráð
og starfslokasamningar
eru þar greinilega ofar á
lista en almennilegt heil-
brigðiskerfi. ‘
Höfundur er varaformaður VG.
þeim vett-
gt er að
í Banda-
uga hve
kassann í
stórmarkaðnum. Í mörgum Evr-
ópulöndum ættu menn frekar að
gá að því hvað græjurnar í leigu-
bílnum eru vandaðar.
Sveigjanleikinn á vinnumarkaði í
þjónustugreinum vestra er ótrú-
lega mikill. Þegar uppsveifla er í
gangi eða efnahagurinn í öldudal
merkir maður breytinguna á því
hvað afgreiðslustúlkurnar eru
margar á veitingastöðum og hve
duglegar þær eru, á því hve margir
eru að afgreiða í verslunum, á því
hve auðvelt er að fá fólk til að taka
að sér hreingerningar. Þegar upp-
gangurinn var sem mestur á tí-
unda áratugnum var næstum úti-
lokað að fá hæfa starfskrafta á
veitingastaði. Þegar stöðnun ríkti í
tíð George Bush forseta um 1990
var nóg af slíkum starfsmönnum.
Þessi munur sést ekki í Evrópu;
þjónar, miðasalar og matsveinar
njóta allir starfsöryggis.
Hluti vandans í Evrópu er að
tímabundin störf hafa þar illt orð á
sér. Vissulega er það svo að sú litla
fjölgun starfa sem orðið hefur und-
anfarið í Evrópu á að mestu rætur
að rekja til tímabundinna starfa.
En samt er það almenn skoðun að
tímabundin störf séu „brella“ af
hálfu ráðamanna fyrirtækja sem
reyni þannig að koma sér í þá
stöðu að geta rekið starfsmennina
þegar þeim hentar. Oft gleymist að
hindranir á vegi samninga um
tímabundin störf valda því að
margir festast í gildru langtíma-
atvinnuleysis.
Þessi tortryggni gagnvart tíma-
bundnum störfum endurspeglar
enn djúpstæðari mun. Launþegar
og stjórnendur fyrirtækja í Evrópu
halda flestir fast í margvíslegar
stéttlægar deilur sem spruttu fram
þegar iðnbyltingin skaut rótum á
19. öldinni. Enn þann dag í dag líta
þessir aðilar oft hver á annan sem
„fjendur“.
Slík viðhorf eru mun síður
inngróin í bandarískri menningu.
Atkvæðamiklir hugsuðir vestra á
19. öld - og jafnvel verkalýðs-
leiðtogar - töluðu um að launþegar
og fyrirtæki ættu „sömu hagsmuna
að gæta“ og starfsmenn og for-
stjórar hafa haldið áfram að líta
hver á annan fremur sem félaga en
andstæðinga. Þetta er enn merki-
legra en ella þegar litið er til þess
hvað launamunur er geysilega mik-
ill og vaxandi í bandarískum fyr-
irtækjum. Launamunur milli for-
stjóra og starfsmanna er miklu
meiri í Bandaríkjunum en í Evrópu
og samt virðist andúðin á forstjór-
anum vera miklu meiri í Evrópu.
En undir yfirborðinu er komin
hreyfing á hlutina í Evrópu. Yf-
irvöld samkeppnismála í fram-
kvæmdastjórn Evrópusambands-
ins eru farin að taka fastar á þeim
sem fara fyrir samtökum fag-
menntaðs fólks (sem dæmi má
nefna yfirlýsinguna Stefna í sam-
keppnismálum og faggreinar en
hana er hægt að lesa á vefsíðu
Evrópusambandsins, www.eur-
opa.eu.int.).
Þegar búið verður að koma
skikk á þægindasamtök lögfræð-
inganna og endurskoðendanna má
gera ráð fyrir að aðrir hlutar þjón-
ustugreinanna verði opnaðir fyrir
samkeppni og muni í kjölfarið ýta
kröftuglega undir sköpun nýrra
starfa. Þrátt fyrir afstöðu evr-
ópskra stéttarfélaga eru Evr-
ópumenn farnir að sætta sig við
tímabundin störf. Starfasmiðjan
mikla í þjónustugreinum í Banda-
ríkjunum er kannski á leiðinni
austur yfir Atlantshafið.
in verða til
Alberto Alesina er prófessor í hagfræði
við Harvard-háskóla. Francesco
Giavazzi er prófessor í hagfræði við
Bocconi-háskóla í Mílanó.
AP
íkjunum, fer svo að aukin spurn eftir þjónustu hefur þær afleiðingar að verðið á henni
til að aka leigubíl,“ segir greinarhöfundur m.a.
orð-
meta
gsins í
með
ve
anni
tór-
‘
verða þarf að þróa hugmynd um
sem augljóslega þjónar hags-
ólksins í þessum byggðarlögum.
gi hefðbundins landbúnaðar fer
di og sífellt fleiri afla sér lífsvið-
með þjónustu við ferðamenn.
din þekking bænda og menning-
skapa ýmsa möguleika í ferða-
eins og dæmin sanna. Æskilegt
mennta íbúa á viðkomandi svæð-
sinna landvörslu og styðja við
ingu á vistvænni og staðbundinni
nustu sem skilar hagnaði inn í
mfélög.
ljóst að stór, og þess vegna betri
ur umhverfis Vatnajökul, hefði
ekki einungis það markmið að vernda
dýrmæta náttúru. Hlutverk hans væri
einnig að tryggja íbúum efnahagslegan
ávinning og ferðamönnum meiri ánægju
og öryggi. Miða þarf verndarákvæði við
aðstæður á hverju svæði og tilgang frið-
unar. Í seinni tíð hafa þau sjónarmið náð
vaxandi útbreiðslu að þjóðgarðar eigi ekki
eingöngu að þjóna verndarhagsmunum
heldur einnig hefðbundnum nýting-
arhagsmunum. Alþjóða náttúruvernd-
arsamtökin (IUCN) hafa sett viðmið-
unarreglur sem nota má til að flokka og
skilgreina svæði eftir aðstæðum og mark-
miðum verndunar. Á grundvelli þessara
viðmiða má gera verndar- og þróun-
aráætlun fyrir Vatnajökulsþjóðgarð með
samkomulagi við þá hagsmunaaðila sem í
hlut eiga. Í ljósi þess hve um viðamikið
svæði og margþætt samkomulag yrði að
ræða, tel ég að það þyrfti að lokum að
hljóta samþykki Alþingis.
Það skiptir ekki bara máli hvað gert er.
Hitt er ekki síður mikilvægt hvernig það
er gert. Stofnun þingmannanefndar um
þjóðgarð norðan Vatnajökuls var skyn-
samlegt skref í þessa átt. Það er nauðsyn-
legt að hlustað sé eftir öllum sjón-
armiðum áður en endanleg tillaga er lögð
fram. Í stjórn þjóðgarðsins ætti að velja á
lýðræðislegan hátt fulltrúa sem end-
urspegla helstu hagsmuni sem í húfi eru
bæði hagsmuni sveitarfélaga og þjóð-
arinnar allrar.
Að lokum vil ég nefna fjármögnun. Ég
hef tekið eftir því í mínum mörgu heim-
sóknum til landsins að núverandi þjóð-
garða skortir fé til að geta sinnt því hlut-
verki sem þeim er ætlað. Mér sýnist að
Vatnajökulsþjóðgarður eigi að geta aflað
sér fjár með öðrum hætti. Ég þykist vita
að ýmsum umhverfisverndarsinnum muni
ekki líka tillaga mín. En ég tel að Lands-
virkjun og Alcoa eigi skuld að gjalda ef
þessi fyrirtæki vilja sýna þjóðfélagslega
ábyrgð og bæta fyrir það tjón sem Kára-
hnjúkavirkjun mun valda. Krefja ætti
þessi fyrirtæki um skuldabréf til að nýta
við stofnun og rekstur Vatnajök-
ulsþjóðgarðs. Nýleg athugun leiddi í ljós
að verðmæti svæðisins sem fyrirtækin
leggja undir sé ekki undir 2 milljörðum
króna. Hvers vegna ekki að biðja fyr-
irtækin tvö sem í hlut eiga að greiða ár-
lega um 50 milljónir króna á ári næstu 20
ár í sjóð sem yrði stýrt af aðilum sem
hvorki tengdust fyrirtækjunum né rík-
isstjórninni en hefðu að leiðarljósi að ná
settum markmiðum þjóðgarðsins?
Stór Vatnajökulsþjóðgarður er góð
lausn bæði vegna umhverfis- og sam-
félagssjónarmiða. Ísland er sífellt undir
vökulum augum erlendis frá af þeim sem
unna landinu. Oft verða þeir hinir sömu
fyrir vonbrigðum með ákvarðanir sem
teknar eru. Það kann að vera að þau von-
brigði byggist stundum á misskilningi. En
vilji Íslendingar ná þeim árangri að vera
fyrirmynd um sjálfbæra þróun og þróa
slíka ferðaþjónustu þá er stór Vatnajök-
ulsþjóðgarður skref í rétta átt.
Nái hugmyndin um stóran Vatnajök-
ulsþjóðgarð fram að ganga er ég þess
fullviss að ávinningurinn verður fjórfald-
ur: Betra umhverfi, sterkari byggðarlög,
jákvæð ímynd Íslands og landsvæði sem
skráð verður á lista yfir merkustu staði
jarðar.
ður – stærri og betri
Höfundur er fyrrv. framkvæmdastjóri Nátt-
úruverndarstofnunar Skotlands (Scottish Nat-
ural Heritage) og situr nú í stjórn Alþjóðlegu
náttúruverndarsamtakanna. Hann hefur um
langt árabil starfað sem ráðgjafi um land-
græðslu og náttúruvernd hér á landi.
Morgunblaðið/RAX