Morgunblaðið - 09.12.2003, Blaðsíða 7
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 9. DESEMBER 2003 B 7
BÆKUR
HIÐ íslenska fornritafélag hefur sent frá sér
nýtt og margradda bindi með ýmsum sögum og
kaflabrotum frá miðöldum sem segja frá
kristniboði við lok 10. aldar, kristnitöku árið
1000 og fyrsta Hólabiskupnum, Jóni Ögmund-
arsyni – sem er jafnframt með fyrstu Jónum á
Norðurlöndum og lést í góðri elli 69 ára gamall
á dögum Calixti páfa 2. og Noregskonunganna
Eysteins og Sigurðar, það er í biskupstíð Þor-
láks Runólfssonar í Skálholti.
Í ljósi þeirra miklu hátíðarhalda sem hér
voru um nýliðin árþúsundamót vegna þúsund
ára afmælis opinberrar kristni í landinu er
ástæða til að ætla að þessum textum verði tekið
af töluverðum áhuga. Sérstaklega geta lesend-
ur lagt sig eftir að fylgjast með hvernig elstu
frásagnir í Íslendingabók Ara fróða frá 1122-
1132 voru blásnar út og auknar eftir því sem
rithöfundar stungu oftar niður fjöðurstaf um
þetta efni í Kristnisögu um miðbik 13. aldar og í
ýmsum þáttum Flateyjarbókar undir lok 14.
aldar þar sem þættir um kristnitöku á Íslandi
eru felldir inn í sögu Ólafs konungs Tryggva-
sonar – auk ýmissa millistiga. Við þessi sívax-
andi ritstörf hafa skapandi höfundar ausið af
munnlegri hefð samtíðarinnar á hverjum tíma
og stuðst við ýmsa glataða (í merkingunni
„týnda“) texta og jafnvel sameiginlegar glat-
aðar heimildir glataðra texta sem útgefendur
glíma við af mikilli íþrótt í lærðum formálum
sínum. Sú ákvörðun ritstjórnar að safna í þetta
bindi öllum textum um sama efni býður sér-
staklega upp á slíka samanburðarveislu og gef-
ur lesendum óvenju góða innsýn í þá lifandi frá-
sagnarhefð sem fóstraði og ræktaði minningar
um þessa umbrotatíma í samfélaginu.
Útgefendur textanna, Sigurgeir Steingríms-
son (Kristni saga), Ólafur Halldórsson (ýmsir
þættir um kristniboð og kristnitöku) og Peter
Foote (Jóns saga ins helga) hafa allir legið yfir
þessum verkum um langt skeið, Ólafur og Pét-
ur nánast alla sína starfs- og eftirlaunaævi, og
því er lesendum ekki boðið upp á afrakstur
neinna skyndikynna af textunum í formálum og
skýringargreinum. Segja má að hver fróðleiks-
moli neðanmáls sé gulls ígildi og beri ótrúlegri
natni og rækilegum rannsóknum vitni þar sem
ást á hverjum stafkrók allra varðveittra hand-
rita blasir við í hverju orði.
Almennur skemmtilestur
Sjálfir textarnir eru síðan einstæður gluggi
aftur til fortíðar og hægur vandi að hafa mikla
ánægju af lestri þeirra um leið og við getum
glaðst yfir því að þrátt fyrir allt hefur opinberri
umræðu aðeins þokað fram á við. Til dæmis
myndum við ekki taka á móti boðberum Evr-
ópusambands með sama hætti og landsmenn
tóku við kristniboði þeirra Friðreks biskups og
Þorvalds með því að láta yrkja níð og segja boð-
bera hins nýja siðar eiga börn saman. Eins
þætti okkur ótækt að fulltrúar kirkjunnar
tækju sér Þangbrand, síðar kristniboða á Ís-
landi, til fyrirmyndar en þegar hann hefur þeg-
ið silfur fyrir að gefa Ólafi konungi skjöld með
krossi og Kristsmynd og Ólafur síðan látið skí-
rast á Írlandi fer Þangbrandur og „kaupir mey
eina írska ok fagra með silfrinu“. (14-15) Þá er
þáttur Flateyjarbókar um Þiðranda og dísirnar
einstakur vitnisburður um óræðar og mjög
fornar hugmyndir úr heiðni eins og Ólafur
Halldórsson leyfir sér að vera með vangaveltur
um í formála.
Jóns saga ins helga má heita nær samfelld
skemmtilesning með hinum einstöku og hvers-
dagslegu lýsingum á daglegu amstri fólks í jar-
teinasögunum sem eru til vitnis um mátt hans.
Uppeldi hans hefur verið dýrlegt því hann fær
barn að aldri að fara til útlanda með foreldrum
sínum og situr þá til borðs með Ástríði drottn-
ingu og Sveini konungi í Danmörku. Hann er
svo eitthvað handóður við borðið og móðir hans
er stressuð að reyna að siða hann til með því að
slá á hendur hans en drottning grípur inn í með
þessum orðum: „Eigi svá, eigi svá, Þorgerðr
mín. Ljóstu eigi á hendr þessar, því at þetta eru
byskups hendr.“ (179) Jón vann sér það síðar til
frægðar að breyta nöfnum vikudaganna, að
númera þá eins og nú tíðkast í stað þess að
kenna þá við hina fornu guði eins og enn er gert
í nágrannalöndum okkar. Lýsingin á baráttu
Jóns fyrir siðbót fólksins er löngu klassísk.
Þegar búið er að lýsa þeim sið að kveðast á
klám- og ástarvísum og algjöru banni Jóns við
slíkum kveðskap kemur þetta: „Þó fekk hann
því eigi með öllu af komit.“ (211) Eins er í sögu
hans óborganleg frásögn af áhugasviði hins
unga Klængs í Hólaskóla, síðar Skálholtsbisk-
ups, sem les latínurit með kvæðum sem eru lík-
leg til að ala á „líkamligri munúð ok rangri ást“
(212) og kemur ekki á óvart að Jón skuli banna
honum það sérstaklega. Þá ættu margir að
kætast yfir því að lesa að „hreinferðug jungfrú“
er Ingunn hét var sérlega vel að sér í latínu-
fræðum, kenndi „grammaticam“ og leiðrétti
latínubækur munnlega á meðan hún bróderaði
myndir úr heilagra manna sögum.
Fræðilegar skylduæfingar
Í fyrri hluta bindisins eru formálar útgef-
enda ásamt inngangsorðum ritstjórans Jónas-
ar Kristjánssonar og yfirliti Ásdísar Egilsdótt-
ur þar sem hún vekur athygli á
bókmenntalegum einkennum miðaldasagna
um biskupa og helga menn og dregur þannig
réttilega nokkuð úr þeirri áráttu að lesa þær
sem heimildir um raunverulega atburði. Guð-
rún Ása Grímsdóttir rekur sögu kristni í norð-
urálfu og kemur á óvart að hún virðist ekki
gera ráð fyrir að um trúarbrögð hafi verið að
ræða heldur miklu fremur einhvers konar
valdapólitík ráðamanna sem hafi talið hag sín-
um best komið með því að þrengja upp á lýðinn
sögum af „helgum mönnum með píslarvættis-
svip í skipulögðu rými“ í stað þess að láta hann
una við sögur af ofurhugum „með syngjandi
sverð í frjálsum leik“. (xxxii) Andstæðurnar
eru erlent vald sem höfðingjar nýttu sér gegn
íslenskri alþýðu sem gerði það til að bjarga
náttúrunni og koma í veg fyrir ofbeit á afrétt-
um að fela kirkjum „til varðveislu afrétti“ og
jafnvel hvers kyns hlunnindi önnur í trausti
þess að þannig yrði öllu réttlátlega skipt og
„þeir nytu sem þörfnuðust“ (li). Óneitanlega
frumleg kenning og verður fróðlegt að fylgjast
með viðtökum hennar.
Eftir þessi þrískiptu og nokkuð sundurleitu
aðfararorð taka formálar útgefenda við. Fróð-
leiksfús lesandi má eiga von á því að undrast
nokkuð að þar er fremur lítið fjallað um hina
útgefnu texta en þeim mun meira um glataða
frumtexta, glataðar heimildir þeirra og þegar
best lætur glataðar heimildir glataðra heim-
ilda. Þessari áherslu á frumgerðir mætti líkja
við það að rannsóknir á verkum Halldórs Lax-
ness einskorðuðust við bækur í stíl við Rætur
Íslandsklukkunnar, sannarlega ágæta rann-
sókn en nokkuð takmarkaða við heimildir og
aðföng skáldsins. Ánægjuleg frávik frá þessu
eru hugvitsamleg túlkun Sigurgeirs á táknmáli
Kristni sögu, umfjöllun Ólafs um dísirnar og
Þiðranda og ýmsar athugasemdir Péturs um
ólíkar áherslur í hinum ólíku gerðum Jóns sögu
– sem varpa ljósi á ætlun þeirra sem um text-
ana véluðu eins og þegar sagt er um Jón í yngri
gerðum sögu hans, til viðbótar við að hann hafi
átt tvær konur en börn með hvorugri: „né
nökkurri konu annarri ... ok er þat margra
manna ætlan at hann hafi með hvárigri lík-
amliga flekkazk“ (191). Í framhaldi af því vekur
það nokkra furðu að við útgáfu Jóns sögu hafi
verið farin sú leið að „ganga frá einum sam-
felldum valtexta“ (cccxix) og fela textamun
neðan- og aftanmáls í stað þess að búa les-
endum greiða leið að hinum ólíku gerðum sem
hver um sig býður upp á ólíkar leiðir við túlkun.
Slíkur lestur miðaldatexta hefur um nokkurt
skeið verið talinn eftirsóknarverður í fræðun-
um og æ minni áhersla hefur verið lögð á elt-
ingleikinn við hina glötuðu frumtexta – sem
hefur verið líkt við leitina að landinu fagra í æv-
intýrakenndum sögum og getur þegar verst
lætur snúist um texta sem hafa aldrei verið til
enda þótt sumir fræðimenn hafi verið fúsir að
trúa meira á þá en þær munnlegu sögur sem
hafa sannarlega gengið af þeim mönnum og at-
burðum sem hér er frá sagt.
Þrátt fyrir þessa hugmynda- og aðferða-
fræðilegu vankanta, sem eru byggðir inn í út-
gáfuhefð Íslenskra fornrita þannig að útgef-
endum er nauðugur einn kostur að setja sig í
þessar stellingar, líkt og í skylduæfingum á
gólfi í fimleikum fræðanna, er gríðarlegur
ávinningur að því að fá að njóta afraksturs
langrar glímu hinna þriggja útgefenda við sög-
urnar. Þeir hafa velt við öllum steinum sem á
vegi þeirra hafa orðið og lesendur geta sann-
arlega gælt við sjálfa sig um leið og þeir
smjatta á þeim fróðleiksmolum sem hér eru
matreiddir neðanmáls og á víð og dreif í for-
málunum. Sá fróðleikur hefur ekki verið dreg-
inn saman áður og löng bið er á að nokkrir aðrir
verði svo slyngir í þessum textum að þar verði
miklu aukið við.
Sögur um frumkristni
FORNRIT
Biskupa sögur i Íslensk fornrit 15
Ritstjóri: Jónas Kristjánsson
Hið íslenska fornritafélag 2003.
Morgunblaðið/Þorkell
Ritstjórar Biskupa sagna og stjórn Fornritafélagsins ásamt þremur íslenskum biskupum og fjár-
málaráðherra í hófi sem efnt var til í Ráðherrabústaðnum í tilefni af útkomu ritsins í haust.
Gísli Sigurðsson
MARGT má um Sverri Her-
mannsson segja og margt hefur verið
um hann sagt um dagana, en aldrei
að hann væri huglaus og þaðan af síð-
ur leiðinlegur. Þessi bók ber þessum
eiginleikum hans að mörgu leyti gott
vitni. Hún er að hluta til mikil
skammaræða um þá sem Sverrir tel-
ur hafa gert á hlut sinn, einkum hin
síðari ár, að nokkru leyti endurminn-
ingar úr pólitíkinni og í bókarlok eru
nokkrar tækifærisræður, sem Sverr-
ir hefur flutt við ýmis tilefni. Þær
þóttu mér satt að segja besti hluti
bókarinnar, einkum þó ræðan sem
hann flutti í stúdentsafmæli norður á
Akureyri 16. júní 1991. Þar fær húm-
orinn að njóta sín.
Varla þarf að kynna Sverri Her-
mannsson fyrir lesendum þessa
blaðs, en rétt að minna á, að hann á
að baki langan og merkan feril sem
alþingismaður, ráðherra og banka-
stjóri. Í öllum þeim störfum sópaði að
honum og margt gerði hann vel. Á
þessum árum var hann einnig stöð-
ugt í sviðsljósinu og fáir bankastjórar
munu á þeim tíma hafa tjáð sig jafn
mikið í fjölmiðlum og Sverrir. Þess-
um þætti ævistarfsins lauk er hann
og aðrir bankastjórar
Landsbankans voru
neyddir til að segja af
sér vorið 1998 vegna
þess sem þá var kallað
„Landsbankamálið“.
Sverrir undi þeim
málalokum illa, sneri
aftur í pólitíkina og
stofnaði Frjálslynda
flokkinn, sem fékk tvo
menn kjörna í alþing-
iskosningunum árið
eftir. Þar var snöfur-
mannlega að verki
verið og má segja, að
þar hafi Sverrir náð
aftur vopnum sínum.
Sverrir undi mála-
lokum í „Landsbankamálinu“ illa og
sneri í hvassyrtum greinum í Morg-
unblaðinu spjótum sínum gegn þeim,
er hann taldi hafa brotið á sér. Mun
marga enn reka minni til þeirra
greinaskrifa. Í þessari bók tekur
Sverrir aftur upp þráðinn og gerir
upp sakir við þá sem hann segir hafa
ráðið för af hálfu stjórnvalda í
„Landsbankamálinu“. Er sú saga öll
harla ljótur lestur og margur mað-
urinn fær þar harða eyrnafíkjuna.
Síðan heldur Sverrir áfram, stiklar á
stóru í pólitískri sögu sinni og greinir
þar ekki síst frá því er hann telur sig
hafa ráðið úrslitum um
að Davíð Oddsson var
kosinn formaður Sjálf-
stæðisflokksins á sínum
tíma. Undir niðri virðist
hann vera heldur stoltur
af framgöngu sinni í því
máli og þeim mun sárara
er honum, að hann telur
Davíð hafa komið í bak
sér í „Landsbankamál-
inu“. Síðasti hluti bókar-
innar, að tækisfærisræð-
unum undanskildum,
fjallar um stofnun
Frjálslynda flokksins og
sitthvað af þeim vett-
vangi.
Þess var getið í upp-
hafi þessa máls, að Sverrir Her-
mannsson hefur aldrei haft orð á sér
fyrir að vera leiðinlegur maður, þvert
á móti. Frásögnin í þessari bók, sem
Pálmi Jónasson hefur skráð, ber
mörg þau merki sem einkennt hafa
blaðagreinar Sverris og ræður. Hann
sparar hvergi stóru orðin eða orða-
leppana, en segir mönnum miskunn-
arlaust til syndanna, höggur á báðar
hendur, blóðugur upp að öxlum rétt
eins og í Olísmálinu á fyrstu dögum
sínum í Landsbankanum. Oft er
gaman að lesa frásögn Sverris, hann
kemst víða vel að orði, en heldur
verður nú reiðilesturinn langdreginn
og þreytandi og palladómarnir um
einstaka menn ekki síður.
Rétt er að taka skýrt fram, að sá
sem þessar línur ritar hefur engar
forsendur til að dæma um hvað er
rétt eða rangt í málflutningi Sverris
Hermannssonar eða dómum hans
um einstaka samferðamenn. Ég
þekki þá fæsta nema af afspurn, en
get þó staðfest að Haraldur Bessason
er ágætis maður. Hvað „Lands-
bankamálið“ varðar get ég engan
veginn andmælt því að Sverrir hafi
þar farið að „reglum“ og venjum
varðandi laxveiðar og annað „kruð-
erí“ snertir og ekki get ég með
nokkrum hætti borið brigður á þær
fullyrðingar hans, að hann hafi þar
ekki verið verri en aðrir. Á þessum
tíma var bankinn hins vegar ríkisfyr-
irtæki, verslaði með almannafé og
þegar upp er staðið hlýtur að skipta
mestu hvort allur þessi fjáraustur í
að skemmta fullorðnum mönnum
sem höfðu mest gaman af að sulla í
pollum hafi verið réttlætanlegur. Við
þeirri spurningu gefst ekki svar í
þessari bók.
Varnarræða Vestfirðings
Sverrir Hermannsson
ENDURMINNINGAR
Sverrir – Skuldaskil
PÁLMI JÓNASSON
Útgefandi: Almenna bókafélagið, Reykja-
vík 2003. 211 bls., myndir.
Jón Þ. Þór
Átta gata Buick
er eftir Stephen
King. Þýtt hefur
Helgi Már Barða-
son. Ríkislög-
reglumennirnir í
sveit D í dreifbýli
Pennsylv-
aníufylkis hafa
átt sér leynd-
armál, falið í skúr B að baki lög-
reglustöðinni, alveg frá 1979 þegar
Ennis Rafferty og Curtis Wilcox
hlýddu útkalli frá bensínstöð á
sveitaveginum og sneru aftur með
yfirgefinn Buick Roadmaster.
Haustið 2001, fáeinum mán-
uðum eftir að Curtis lést í hræði-
legu bílslysi, tók átján ára sonur
hans, Ned, að venja komur sínar á
lögreglustöðina. Dag nokkurn varð
piltinum litið í skúr B og uppgötvaði
leyndardóminn. Ned krafðist svara,
líkt og faðir hans og Buickinn fer að
bæra á sér, ekki einungis í huga
hinna reyndu lögregluþjóna sem
sátu með honum – heldur líka í
skúr B ...
Stephen King er löngu kunnur
sem meistari spennusagnanna og
mörg verka hans hafa áður verið
þýdd á íslensku. King dvelst á víxl í
Maine og Flórída og á þjóðvegunum
þar á milli.
Útgefandi er Iðunn. Bókin er 372
síður og prentuð í Prentsmiðjuni
Odda hf. Verð: 4.690 kr.
Spenna