Morgunblaðið - 13.12.2003, Blaðsíða 41

anum fækkaði heimsóknum mínum
til hans, mér fannst þær ekki jafn
skemmtilegar lengur. Auk þess
hringdi hann mörgum sinnum á dag
og sagði mér sögur sem ég gat ekki
skilið, sama hvað ég reyndi. Svo var
hann fluttur á réttargeðdeildina á
Sogni, þar sem mér skildist að hann
fengi aðhlynningu vegna þess að
hann væri geðklofi. Ég fór þangað
nokkrum sinnum að heimsækja hann
en tengslin sem höfðu verið á milli
okkar voru orðin að minningu, í stað
veruleika. Ég þekkti hann tæplega
lengur og heimsótti hann til að losna
við samviskubit, en ekki vegna þess
að mig langaði til þess. Samheng-
islaust bullið jókst með hverri viku
sem leið og smám saman fann ég
hvernig ég var hættur að reyna að
skilja hann, ég var bara strákur og
ég hafði gefist upp. Minningarnar
um hann eins og hann var byrjuðu að
dofna og í stað þess festist í mér
ímyndin af manni sem ég skildi ekki
og átti ekkert sameiginlegt með. Ég
grét aldrei útaf þessu, ég hló. Við
gerðum það öll heima. Fólki fannst
við vera skrítin að hlæja að jafn
sorglegum og alvarlegum hlut, en
við gerðum það samt. Ég hló að sög-
unum hans um enduholdganir fornra
garpa og ég hló enn meira þegar
hann sagði mér frá samtölum sínum
við dýrin sem vöppuðu um á túninu í
kringum Sogn. Ég hló í hvert skipti
sem ég frétti af því að hann hefði
gert eitthvað af sér, ég hló þegar ég
áttaði mig á því að allar bækurnar á
lesstofu réttargeðdeildarinnar voru
morðsögur, ég hló að öllu. Ég gat
ekki grátið á þessum aldri og ég
hafði fullt af tilfinningum sem ég
varð að losa mig við, þannig að ég hló
og sagði vinum mínum reglulega
sögur af nýjustu ævintýrum Steins.
Á þessum tíma var ég svo reglulega
vakinn með sömu hryllilegu setning-
unni; „Bróðir þinn er kominn í ein-
angrun!“ Ég gat ekki annað en hleg-
ið, fáránleikinn var orðinn svo stór
partur af minni tilveru að hláturinn
var orðinn ósjálfráður, ég var eins og
upptrekktur trúður sem hlær móð-
ursýkislega í hvert skipti sem þrýst
er á magann á honum.
Ég hætti samt að hlæja þegar
Steini var sleppt úr haldi og hent aft-
ur út í þjóðfélagið, hann hafði af-
plánað sinn dóm og kerfið vildi hann
ekki lengur. Ég hló ekki þegar ég
vakti yfir honum í viku yfir páskana
vegna þess að hann var svo uppdóp-
aður af geðlyfjum að hann vissi ekki
hvað hann hét. Þá fyrst áttaði ég mig
almennilega á því að þetta var ekki
sami maður og hafði kennt mér að
teikna, öll sjálfsvirðingin, húmorinn,
þolinmæðin og gleðin var horfin úr
honum og í staðinn var feitur, geð-
sjúkur maður í náttslopp sitjandi
með mér, keðjureykjandi og talandi
tungumál sem ég skildi ekki. Í heila
viku sátum við saman við skrifborðið
í herberginu mínu og í stað þess að
hann væri að kenna mér að teikna
eða að púsla saman handa mér flug-
vélum þá sat ég yfir honum á meðan
hann reyndi að tjá sig um sitt líf og
sínar sorgir, án þess að takast það á
skiljanlegan hátt. Þegar við sátum
þarna saman leið mér eins og ég
væri í endursýningu á gömlum sjón-
varpsþætti, eitthvað sem hafði einu
sinni verið frábært var nú orðið súrt
og sorglegt. Vikan leið og Steinn fór
aftur að þvælast á milli geðdeilda og
meðferðarheimila, með reglulegri
viðkomu á götum Reykjavíkur, þar
sem honum tókst ítrekað að láta
lögguna hirða sig fyrir ofurölvun og
vesen.
  
Tíminn leið og vandræðin héldu
áfram, Steinn fékk inni á Gunn-
arsholti en tókst fljótlega að stinga
vaktmann í augað og fékk því annan
dóm í kjölfarið. Í þetta sinn fór hann
beina leið á Sogn og eyddi þar fjór-
um árum. Kaldlyndi mitt og tilfinn-
ingadoði gagnvart honum og vanda-
málum hans jókst jafnt og þétt, hann
hringdi mörgum sinnum á dag og ég
talaði við hann án þess að hlusta. Ég
var orðinn afskaplega fær í að túlka
hvernig bregðast ætti við samræð-
unum án þess að hlusta á þær eða
skilja þær, ég hló og jánkaði til skipt-
is eftir því hvernig raddblær hans
var. „Já, einmitt, það er aldeilis“, var
staðlað svar sem ég þróaði með mér
á þessum tíma, „akkúrat, hahaha“,
sagði ég svo þegar hann sagði eitt-
hvað sem ég bjóst við að ætti að vera
fyndið. Ég fékk samviskubit útaf
þessu einstöku sinnum, en tókst yf-
irleitt að hrista það af mér frekar
auðveldlega, enda gerði ég mér
grein fyrir að eina leiðin fyrir mig til
að skilja samræðurnar til fulls væri
að varpa mínu eigin geðheilbrigði
fyrir borð. Þessi 4 ár liðu hratt og
fyrr en varði var Steinn aftur farinn
að arka um götur Reykjavíkur, feit-
ur, blautur og alvarlega veikur á
geði. Geðdeildirnar vildu hann ekki
af því hann var svo erfiður sjúkling-
ur og því var það undir okkur komið
að sjá um að hann yrði ekki úti eða
veslaðist upp af hungri og vosbúð.
Við gátum ekki haft hann hér heima
þar sem það hefði orðið til þess að
það hefði alltaf einhver þurft að vera
heima til að fylgjast með honum.
Eldri bróðir minn var fluttur að
heiman og átti feykinóg með sitt líf,
ég og litli bróðir vorum í skóla og for-
eldrar mínir voru báðir í fullri vinnu,
þannig að við treystum okkur ekki í
sólarhrings gæslu yfir geðveikum
manni. Þar sem við vorum þess ekki
megnug að hafa hann heima, og geð-
deildirnar þorðu ekki að hafa hann
hjá sér, þá tók gatan við honum og
þar eyddi hann dágóðum tíma í slag-
togi með hinum og þessum vand-
ræðamönnum. Ég heyrði ekki mikið
í honum á þessum tíma, hann hringdi
ekki og einhvernveginn var sem ég
hefði strokað tilvist hans útúr huga
mínum. Síðasta skipti sem ég hitti
hann utan fangelsis var þegar hann
kom í heimsókn, þegar ég og yngri
bróðir minn vorum í matarhléi frá
skólanum.
Ég og litli bróðir sátum við eld-
húsborðið og vorum að fá okkur að
borða. Við vorum saman í FB á þess-
um tíma og með okkur hafði þróast
vinátta sem náði út fyrir þá stað-
reynd að við vorum bræður. Við sát-
um og spjölluðum um sameiginlega
kunningja og stelpur, grínuðumst og
vorum tiltölulega sáttir við lífið og
tilveruna. Við höfðum ekkert heyrt
af Steini í nokkra daga, og við höfð-
um vanist á þá hugsun að engar
fréttir væru góðar fréttir, þannig að
vorum sáttir og tiltölulega áhyggju-
lausir þangað til dyrabjallan hringdi.
Steinn var kominn til að hitta okkur
og þrátt fyrir að við vissum að það
skynsamlegasta í stöðunni væri að
hunsa dinglið í dyrasímanum þá gát-
um við ekki annað en hleypt honum
inn, samvisku okkar vegna. Steinn
kom upp stigann og strunsaði inn í
íbúðina, lafmóður og uppspenntur,
með poka fullan af áfengi í hendinni.
„Hæ strákar mínir, langt síðan ég
hef séð ykkur,“ sagði hann glað-
hlakkalega en þó var undarlegur
titringur í röddinni, „Þorgrímur
minn, sestu nú með mér og fáðu þér
að drekka með mér!“
Enn einu sinni vorum við tveir
sestir við borð saman, en í þetta sinn
ekki til að teikna eða ræða sorgir og
söknuð. Yngri bróðir minn stóð
álengdar og fylgdist með mér þar
sem ég neyddist til að svolgra í mig
vodka og bjór með Steini, sem var
undarlega æstur og taugatrekktur,
röflaði um fólk að elta sig og að hann
væri hvergi öruggur. Þar sem mér
leist ekki á ástandið á honum reyndi
ég að finna upp afsökun til að koma
yngri bróður mínum út úr húsinu.
„Farðu í tíma Þorsteinn“, sagði ég
við hann, „ég er búinn í skólanum og
þú átt alveg að fara að mæta!“ Þetta
var lygi og ég sá hvernig litli bróðir
minn starði stíft á mig, „nei, það er
frí í tímanum þannig að ég þarf ekki
að fara!“ Þegar við höfðum keppst í
smástund um að ljúga upp sögum til
að koma hvor öðrum út úr þessari
pínlegu aðstöðu sem við vorum
staddir í þá gáfumst við upp, og sam-
þykktum með augngotum að við yrð-
um báðir áfram, sama hvað gerðist.
Steinn var orðinn mjög æstur og
uppspenntur þegar þarna var komið
sögu og tilkynnti okkur hátt og
snjallt að hann gæti ekki verið leng-
ur hjá okkur, hann væri með bíla-
leigubíl niðri og hann þyrfti að keyra
burt og hitta vin sinn. Okkur leist
ekki á ástandið á honum þannig að
við báðum hann um að leyfa öðrum
hvorum okkar að keyra sig á staðinn,
en hann tók það ekki í mál þannig að
við enduðum á því að biðja hann um
að leyfa okkur allavega að sitja í með
sér meðan hann keyrði. Hann sam-
þykkti það og því plöntuðum við okk-
ur í bílinn, litli bróðir frammí, tilbú-
inn að grípa í stýrið, og ég í
aftursætinu með hendina á hand-
bremsunni.
Við tók svo bíltúr sem við tveir
bjuggumst fastlega við að yrði okkar
síðasti. Steinn keyrði um á ofsahraða
og á meðan bíltúrnum stóð talaði
hann við mömmu okkar, sem var
ekki í bílnum. Eins og nærri má geta
hamaðist hjartað í okkur ansi mikið
þann tíma sem við vorum í bílnum og
lengi eftir að Steinn hafði gefist upp
á rúntinum með okkur og keyrt okk-
ur heim aftur. Ég hringdi í lögregl-
una um leið og ég kom aftur inn í hús
og gaf henni upp bílnúmerið og benti
þeim á hver væri að keyra, hvert
ástand hans væri og hvert hann væri
líklega að fara. Lögreglumaðurinn
kannaðist við bróður minn, eins og
búast mátti við, og sagðist ætla að
skoða þetta mál. Það gerðu þeir
samt aldrei enda skilaði bróðir minn
bílaleigubílnum seinna um daginn,
án þess að lögreglan hefði haft nein
afskipti af honum.
  
Þremur dögum seinna var Steinn
handtekinn fyrir morð á gömlum
krimma á Klapparstígnum. Við fjöl-
skyldan urðum ekkert sérlega hissa,
enda margbúin að vara við þessu, en
þjóðfélagið tók andköf. Allt í einu
virtist sem fjölmiðlar, og almenn-
ingur í kjölfarið, hefðu áttað sig á að
hér byggi ekki illska að baki, heldur
veikindi. Upphófst þá umræða um
nefndir og geðheilbrigðiskerfið og
hinir ýmsu ráðamenn bentu hver á
annan þegar innt var eftir hver bæri
ábyrð á því að geðsjúkum manni
væri sífellt hent á götuna í stað þess
að fá vistun á viðunandi stofnun. Allt
í einu þóttust einhverjir hafa fengið
áhuga á þessum málaflokki og lofuðu
því að þetta kæmist í betra horf,
nefnd var stofnuð og átti hún að
finna út hvernig væri best að leysa
þetta mál. Síðan þá hefur ekkert
breyst, annað en það að bróðir minn
er á stofnun, þó hún teljist tæplega
viðunandi. Hann hefur nú verið í
gæsluvarðhaldi á Litla Hrauni í
u.þ.b. 15 mánuði og á þeim tíma hef-
ur hann eytt stórum hluta í ein-
angrun, í lítilli kompu með stól og
rúmi, engu útvarpi og ekki neinu.
Hann er veikur en það eina sem
kerfinu dettur í hug að gera er að
loka hann inni í pínulítilli kompu,
banna honum að hringja, taka af
honum útvarpið og vona að vanda-
málið hverfi.
Fyrir nokkru síðan hringdi hann í
mig og talaði við mig, og það var í
fyrsta skipti í mörg ár sem ég hlust-
aði á það sem hann sagði. Í gegnum
allt þvaðrið og ruglið sem ég skildi
ekki tókst mér þó að greina eina
setningu frá honum; „mér þykir
ofsalega vænt um þig Þorgrímur“.
Við að heyra þessa setningu frá
manni sem er gjörsamlega ótengdur
við veruleikann og læstur inni í klefa
sem er ekki hannaður fyrir hans líka,
þá fór ég að gráta. Það var í fyrsta
skipti í öll þessi ár sem ég grét vegna
hans, síðan hann fór upprunalega í
fangelsið, og þó mér þætti það sárt
þá var það eitthvað sem hann átti
inni hjá mér þrátt fyrir allt.
Ég er hættur að hlæja, löngu
hættur, og í stað móðusýkislega hlát-
ursins og innantómu brandaranna
sem ég sagði áður stendur sársauk-
inn eftir, hreinn og nístandi. Og um
leið og ég hætti að hlæja þá byrjaði
ég að muna eftir honum aftur.
Ég man eftir honum þegar hann
kenndi mér að teikna og hengdi
myndirnar mínar upp á vegg hjá sér.
Ég man eftir því þegar hann púslaði
saman flugvélum fyrir mig og leyfði
mér að trúa því að ég hefði gert það.
Ég man eftir veiðiferðunum, sund-
ferðinni, bröndurunum, reiðikastinu,
löggunum, mótorhjólinu, National
Geographic blöðunum og öllu saman.
Ég man að hann var góður við mig.
Fyrir örfáum dögum vaknaði ég,
eins og svo oft áður, við setninguna;
„bróðir þinn er kominn í einangrun“.
Þegar maður venst því þá heyrir
maður ekki í vekjaraklukkum leng-
ur.
VEFDAGBÓK
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 13. DESEMBER 2003 41
Komdu þeim sem þér þykir vænt um
skemmtilega á óvart með nýstárlegri gjöf
frá Íslandsbanka.
F
í
t
o
n
F
I
0
0
8
1
6
3