Morgunblaðið - 17.12.2003, Qupperneq 29

LISTIR
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 17. DESEMBER 2003 29
Í BANDARÍKJUNUM er þekkt
hugtakið „Trailer Trash“, sem not-
að er til að lýsa fátækum Banda-
ríkjamönnum, venjulega af hvítum
uppruna, sem eiga til að búa í hjól-
hýsahverfum fyrir utan bæi og
borgir í drottins eigin landi. Þetta
ku vera menningarsnauður lýður
sem skirrist einskis við að svala
fýsnum sínum á hvern þann hátt
sem honum finnst henta hverju
sinni. Táknmynd þessa hóps er
„Trailor Trash Barbie“ en þar er
þessi líka dægilega dúkka klædd
upp í gallabuxur og skyrtubleðil
bundinn yfir magann með naflann
beran, glóðarauga og sígarettu í
munnvikinu. Frægasti vettvangur
þessa hóps er að sjálfsögðu „viðtals-
þáttaröð“ Jerry Springer í sjón-
varpi, þar sem meðlimir hópsins fá
útrás fyrir öfga sína alþýðu manna
til skemmtunar.
Og hvað ef hjónaleysi sem héldu
forðum daga áleiðis frá Nasaret til
Betlehem seint á aðventu fyrir rúm-
um tvö þúsund árum væru alls ekki
eins og við höfum gert okkur í hug-
arlund hingaðtil heldur þvert á móti
eitthvað í áttina við ofangreindar
lýsingar? Og hvað ef við væri bætt
drykkfelldum fjárhirði og ofstopa-
fullum vitringi með mikilmennsku-
komplex og áberandi erlendan
hreim sem virtist eiga mjög erfitt
með flest sem lýtur að almennum
félagslegum samskiptum sem fram
fara á rólegri nótunum? Og hvað ef
einn engillinn væri orðinn pirraður
á þessu öllu saman?
Ójólaleikritið er stuttur þáttur,
sem tekur einhvers staðar á milli
hálftíma til þrjú korter að flytja, og
gengur gersamlega út á þær grí-
nagtugu aðstæður sem skapast þeg-
ar öllum þessum persónum er
slengt saman í einu litlu fjárhúsi.
Þetta er grátt gaman, eins og það
gerist best, en til að særa engan
(eða sem allra fæsta) er sniðugur
endir á öllu saman þannig að hóp-
urinn sleppur fyrir horn frá guðlasti
og öðrum góðum siðum. Þeir sem
að eru algjörlega orðnir uppgefnir á
skinhelginni, jólalagasíbyljunni,
greni, kertaljósum og smáköku-
bakstri geta flúið á náðir þessa rusl-
aralýðs (ef aurarnir sem eftir eru í
buddunni nægja ekki fyrir jólaferð
til Ensku strandarinnar) og teygt
úr fótunum með ölkrús í vinstri
hönd og jafnvel vindling í þeirri
hægri. Það er helst að vona að
Ójólaleikritið verði kveikjan að
ójólahreyfingu sem hefji allt ójóla-
legt til þess vegs og þeirrar virð-
ingar sem ójólahugsjónin á helst
skilið.
Þórdís Elva Þorvaldsdóttir Bach-
mann er nýskriðin úr leiklistarskóla
í suðurríkjum Bandaríkjanna, eft-
irlætissvæði þesslags ruslaralýðs
sem leikritið lýsir, og hefur senni-
lega haft stykkið með sér í fartesk-
inu að vestan. Þórdís Elva þýðir það
á dægilegustu talmálsíslensku svo
hvergi sér hnökra á og leikur auk
þess sendiboða himnadrottins. Eng-
illinn sveiflast í meðförum hennar
milli sykursætrar meðvirkni og
lausbeislaðs pirrings, hvort tveggja
líklegt til að kitla hláturtaugarnar.
Friðrik Friðriksson fjárhirðir, Guð-
mundur Ingi Þorvaldsson, fyrrver-
andi lærlingur í trésmíði, og Brynja
Valdís Gísladóttir, fyrrverandi mey,
eru öll bráðfyndin, samleikur þeirra
tveggja síðastnefndu einstakur og
öll þrjú skópu nokkuð skondna,
eftirminnilega karaktera. Óskarinn
fyrir þessa sýningu fær samt Gísli
Pétur Hinriksson sem setti fádæma
kraft og úthald í persónu „vitrings-
ins“ íklæddur hólkvíðum skósíðum
kufli og vefjarhetti, lagði á sig að
fara með allan textann með frekar
sannfærandi spænskum hreim
(hvers vegna spænskum er ekki al-
veg ljóst af samhengi textans) og
átti staðinn þegar hann sýndi sig.
Það er ótrúlegt hvernig svo fyrir-
ferðarmikill leikari kemst fyrir á
svo litlu sviði. Eftirminnilegasti
punkturinn er hinn megni daunn af
heyinu sem gýs upp þegar tjöldin
voru dregin frá – þetta er áhrifa-
mesti lyktareffekt í íslensku leik-
húsi lengi. Svo þarf varla að taka
fram að verkið er sýnt í Aðalstræti
10, elsta húsi höfuðborgarinnar,
sem nýbúið er að breyta í afslapp-
aða menningarmiðstöð. Skál fyrir
því.
Ruslaralýður
LEIKLIST
Leikhópurinn Fimbulvetur
Höfundur: Jeff Goode. Þýðandi: Þórdís
Elva Þorvaldsdóttir Bachmann. Leik-
stjórn: Leikhópurinn. Listrænn ráðu-
nautur: Egill Heiðar Anton Pálsson. Út-
setning tónlistar úr ýmsum áttum: Pétur
Einarsson. Búningar og leikmunir: Sam-
tíningur úr Þjóðleikhúsinu. Leikarar:
Brynja Valdís Gísladóttir, Friðrik Frið-
riksson, Gísli Pétur Hinriksson, Guð-
mundur Ingi Þorvaldsson og Þórdís Elva
Þorvaldsdóttir Bachmann. Miðvikudagur
10. desember.
ÓJÓLALEIKRITIÐ
Morgunblaðið/Kristinn
„Það er helst að vona að Ójólaleikritið verði kveikjan að ójólahreyfingu
sem hefji allt ójólalegt til þess vegs og þeirrar virðingar sem ójóla-
hugsjónin á helst skilið,“ segir Sveinn Haraldsson m.a í umsögn sinni.
Sveinn Haraldsson
ÞVÍ var forðum trúað að klifi mað-
ur hæstu fjöll fyrir vestan mætti í
fjarlægðinni greina hæstu tinda á
austurströnd Grænlands. Sýnt hefur
verið fram á að slíkt sé ekki gerlegt.
Vestfirðingar hafa þó alltént haft til-
finningu fyrir nálægð landsins. Öðru
máli hefur gegnt um íbúana og lífs-
hætti þjóðarinnar. Vitneskjan um þá
hlið málanna hefur jafnan verið
brotakennd. Vestfirska forlagið leit-
ast nú við að bæta úr því fyrir sitt
leyti með þýðingu og útgáfu þessarar
bókar. En hún segir frá lífinu í gamla
veiðisamfélaginu fyrir kristniboð. Og
lýsir því innan frá, með augum gam-
als Grænlendings.
Höfundurinn kynnir sjálfan sig og
sögumann sinn með svofelldum orð-
um í inngangi: »Ég var prestur í
Thule 1938–1944 og komst þá í kynni
við síðasta galdramanninn þar. Eins
hef ég fengið margar sagnir frá
Scoresbysund og Angmagssalik þar
sem ég var prestur í níu ár.« Fram
kemur á öðrum stað að sögumaður
hafi verið í heiminn borinn í Ang-
magssalik árið 1889.
Skemmst er frá að segja að frá-
sagnir gamla mannsins koma manni
framandlega fyrir sjónir svo ekki sé
meira sagt. Samfélagið var fámennt,
vegalengdir miklar, lífsbaráttan erfið
og harkan í samskiptum manna á
milli á frumstæðasta máta. Svo er að
skilja að lög hafi engin verið né dóm-
stólar. Nema lögmál þau sem menn
settu sér sjálfir. Þar af leiddi að hinn
sterkari hafði einatt sigur. Samkennd
innan fjölskyldu hefur að sönnu verið
hinum veikari nokkurt skjól. Þegar í
nauðir rak varð þó hver að bjarga sér.
Hungur og kuldi vofðu alla stund yfir
konum og börnum sem nutu ekki að-
stoðar ættingja né framfæris dugandi
veiðimanns. Týndist hann í nátt-
úrunni eða félli fyrir morðingja hendi
voru börnin og konan á köldum klaka
í bókstaflegum skilningi. En sögu
þessari samkvæmt hafa manndráp
verið þarna tíðari en maður hefur
hingað til gert sér í hugarlund. Orsak-
anna hefur verið að leita í sjálfri lífs-
baráttunni. Veiðimaðurinn lifði og
hrærðist með vopn í hendi. Fæðis og
klæða aflaði hann með vopnum. Skap-
ferli hans og tilfallandi aðstæður gátu
svo freistað hans til að beita sömu
vopnum gegn næsta manni – keppi-
naut eða óvini. Þess háttar verknaður
gat síðan hrundið af stað stjórnlausri
atburðarás, hefndum og gagnhefnd-
um líkt því sem við lesum um í Íslend-
ingasögunum eða sögum frá villta
vestrinu.
Trúin – hjátrúin mundu sumir vilja
kalla það – hefur einnig verið snar
þáttur í þjóðarvitundinni. Galdratrúin
er jafnan talin frumstæðust trúar-
bragða. Nánast alls staðar beinist hún
í sömu áttina, að viðleitni mannsins til
að ná tökum á náttúrunni og létta þar
með lífsbaráttuna. Galdrakunnáttuna
varð einn að nema af öðrum. Eigi að
síður var litið svo til að sérstaka náð-
argáfu þyrfti til. Galdramaðurinn var
jafnframt töframaður, bjó yfir kunn-
áttu sem öðrum var hulin. Góðar
vættir og illar skópu mönnum örlög.
Kynjaskepnur birtust í sjó og á landi,
til dæmis þessi sem minnir á sam-
svarandi furðuverur í íslenskri
þjóðtrú: »Framlappirnar voru hunds-
lappir en afturlappirnar voru sels-
hreifar. Hann var þannig syndur eins
og selur og gat hlaupið eins og hund-
ur. Hausinn var af blöðrusel.«
Lífshættir Grænlendinga hafa
löngum talist vera sönnun þess að
maðurinn geti lagað sig að nánast
hvaða umhverfi sem er. Vafalaust
mun nokkuð til í því. Hitt er á að líta
að lífsbaráttan á norðurslóð hefur
aldrei verið og verður seint tekin út
með sældinni. Grænlendingar hafa
alltaf verið fámenn þjóð og fjölgar
hægt. Landið býr vafalaust yfir ýmiss
konar ónýttum auðlindum. Vegna ís-
aldarloftslags og erfiðra samgangna
er jafnóráðið hvort og hvenær þær
verða kannaðar og nýttar.
Talið er að Grænlendingar séu
upphaflega komnir frá Norðaustur-
Asíu. Mannanöfn, sem mörg koma
fyrir í bók þessari, minna á hve gjör-
ólík tunga þeirra er okkar tungu, svo
og öðrum tungumálum sem við þekkj-
um helst. Okkar stafróf hafa þeir tek-
ið upp en lagað það að framburði sín-
um að svo miklu leyti sem unnt er.
Íslenski textinn er þægilegur aflestr-
ar; ekki ætíð sniðinn eftir ströngustu
málfræðireglum; nálgast fremur
mælt mál og fellur þannig að hinu al-
þýðlega efni.
Í skemmstu máli sagt: Ævintýra-
leg bók um fábrotna lífshætti, fjar-
læga tíma og framandi hugarheim.
Erlendur Jónsson
Á Grænlands grund
BÆKUR
Þjóðfræði
Endurminningar grænlensks galdra-
manns. 151 bls. Ingibjörg Vigdís Frið-
björnsdóttir þýddi. Vestfirska forlagið.
Prentun: Ásprent. Hrafnseyri, 2003.
QÚPERSIMAN
SKÁLDSAGA Kristínar
Ómarsdóttur Hamingjan
hjálpi mér I og II fær
ágætis dóma hjá sænska
dagblaðinu Göteborgs-
Posten, sem segir höf-
undinn vekja aðdáun fyr-
ir glæsilegan stíl þó sag-
an bæti í raun litlu við
fyrri frásagnir af við-
fangsefninu, þ.e. fjöl-
skyldunni.
Bókin nefnist Gud
hjälpe mig I og II á sænsku og
segir blaðið ekki koma á óvart að
Kristín hafi tileinkað sína fjórðu
skáldsögu íslensku sam-
félagi, enda sé þemað
þar sem gamli og nýi
tíminn mætast þekkt úr
öðrum verkum höf-
undar m.a. Elskan mín
ég dey sem var tilnefnt
til bókmenntaverðlauna
Norðurlandaráðs árið
1999. Með nýju bókinni
segir blaðið Kristínu
þannig taka á svipuðu
þema og áður en að
þessu sinni án ævintýraheimsins,
„en með ríkri lýsingu smáatriða
sem vekur aðdáun á sama tíma og
hún veldur flökurleika“. Ekki
skyldi þó líkja skrifum Kristínar
um of við verk Bergmans, Noréns
eða Kangas að mati gagnrýnand-
ans, jafnvel þó finna megi tengsl
við skrif þess síðast nefnda í
svörtum húmor bókarinnar. „Kæf-
andi innanhússlandslagið er
Kristínar sjálfrar og hvernig hún
byggir það,“ segir Göteborgs-
Posten sem telur stíl Kristínar
áhrifamikinn og þrátt fyrir
nokkra vankanta á viðfangsefninu
sjálfu þá veki bókin engu að síður
löngun með lesandanum til að
heimsækja Ísland.
Vekur löngun til Íslandsheimsóknar
Kristín
Ómarsdóttir
Stríð og kvik-
myndir eftir Paul
Virilio er komin
út í þýðingu
Bergljótar Krist-
jánsdóttur, El-
ísabetar Snorra-
dóttur, Friðriks
Rafnssonar og
Gauta Krist-
mannssonar. Ritstjóri er Bergljót S.
Kristjánsdóttir.
Í bókinni fjallar Paul Virilio um
skilgreiningar á stríðsvettvangi út
frá sjónskynjun og sýnir hvernig
herkænska nýtir sér í síauknum
mæli tækni kvikmyndalistarinnar til
að skipuleggja átök og átakasvæði.
Rætt er um einstök tækniafrek í
sögu kvikmyndagerðar, allt frá loft-
myndatækni Nadars 1858 til þeirr-
ar tæknihyggju sem einkenndi
seinna stríð og kalda stríðið, ekki
síst hvernig stórveldi hafa nýtt sér
kvikmyndatækni til njósna og hern-
aðarskipulags.
Stríð og kvikmyndir spáði fyrir um
tölvuleikjaform Flóabardaga og vek-
ur upp áleitnar spurningar um
tengsl sjóntækni, stríðs og trúar-
bragða, segir í fréttatilkynningu frá
útgefanda.
Bókin er hluti af ritröð Bók-
menntafræðistofnunar Háskóla Ís-
lands, en ritstjóri hennar er Guðni
Elísson.
Útgefendur: Bókmenntafræði-
stofnun HÍ og Háskólaútgáfan.
Bókin er 159 bls. Verð: 2.990 kr.
Herkænska