Morgunblaðið - 19.12.2003, Blaðsíða 64

64 FÖSTUDAGUR 19. DESEMBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
hefðu slíka yfirburði í lofti og í véla-
hernaði að það skapaði verulega
hættu. Sovétmenn óskuðu eftir að
Bretar og Bandaríkjamenn settu það
mikið lið á land í Vestur-Evrópu að
nægði til að draga 40 þýsk herfylki
frá sovésku vígstöðvunum.“ Og for-
setinn hélt áfram: „Við gerum okkur
auðvitað ljóst, hve ástandið er alvar-
legt, og við teljum það skyldu okkar
að aðstoða Sovétmenn eftir bestu
getu …“ Einna erfiðast væri að
halda uppi flutningum á sjó, og í því
sambandi mætti nefna að það væri
meiri háttar flotaaðgerð að koma
einni skipalest til Murmansk. For-
setinn lagði til að Molotov tæki málið
til meðferðar eins og honum hentaði
best.
Í svari Molotovs kom m.a. fram að
hann teldi reginmun á ástandinu nú
og því sem verða kynni á árinu 1943.
Staða Hitlers á meginlandi Evrópu
væri svo sterk, og hann gæti aukið
það mikið herstyrk sinn, bæði að
mannafla og vopnum, að Rauði her-
inn stæðist hugsanlega ekki sóknar-
þungann … Forsetinn benti á að nú
fylgdi því margföld hætta að senda
hverja skipalest til Murmansk. Ekki
þyrfti aðeins að sjá um að verja hana
fyrir stóru þýsku orrustuskipunum
Von Tirpitz, Scharnhorst, Gneisenau
og Prinz Eugen, heldur einnig gegn
kafbátum og flugvélum.
King flotaforingi tók undir þetta.
É
g sakna þess í skrifum
Þórs Whiteheads
sagnfræðings, Vals
Ingimundarsonar og
annarra þeirra, er
fjallað hafa um Thor Thors sendi-
herra og störf hans á alþjóðavett-
vangi, að enginn þeirra minnist á
ræðu þá, er Thor flutti á allsherjar-
þingi Sameinuðu þjóðanna þegar Ís-
landi var veitt innganga í þau sam-
tök. Ég þykist þó skilja að það sé
þáttur í þeirri áætlun sagnfræðinga
að dylja sannleikann um nána sam-
vinnu Bandaríkjanna, Bretlands og
Sovétríkjanna í seinni heimsstyrjöld-
inni. Í ræðu sinni um inngöngu Ís-
lands í Sameinuðu þjóðirnar rekur
Thor Thors atburði þá sem veitt hafa
Íslendingum rétt til þátttöku í sam-
tökunum. Hann segir, skv. fréttum
sem birtar eru í blaði Vestur-Íslend-
inga, Lögbergi, er það greinir frá
ræðu Thors Thors hinn 19. nóvember
1946. Í ræðu sendiherrans leggur
hann áherslu á þessi atriði: „... Í allri
síðustu styrjöld var Ísland sam-
kvæmt frjálsum og vingjarnlegum
samningi milli ríkisstjórnar Banda-
ríkjanna og Íslands, notað sem her-
bækistöð í þágu Bandamanna. Land
okkar var mjög þýðingarmikil bæki-
stöð í stríðinu um yfirráðin yfir Atl-
antshafinu. Það var ómissandi til
varnar Ameríku og til þess að vernda
siglingaleiðirnar til Bretlands og
Rússlands. Við erum stoltir af því að
hafa unnið okkar hlutverk. Það hefir
kostað miklar fórnir, því að fyrir
árásir óvinanna voru 2 af hverju þús-
undi þjóðarinnar drepnir og 20 pró-
sent af fiskiskipum okkar var
stökkt.“
Rétt þykir, sannleikans vegna, að
geta þess að skjöl, sem varðveitt eru í
söfnum sýna án vafa að „hervernd“
Bandaríkjamanna var löngu ákveðin
með samningum Churchills og
Roosevelts áður en Alþingi sam-
þykkti tilgreindan samning, sem
Thor Thors vitnar til. Bandarísk her-
skip voru þegar lögð af stað á leið
hingað til lands áður en herverndar-
samningurinn var samþykktur.
Sagnfræðingar hafa verið furðu
hljóðir um baktjaldamakk íslenskra
stjórnvalda og erlendra stjórnvalda.
Íslenskir alþingismenn, ráðherrar og
embættismenn, sem hefðu átt að
gæta íslenskra hagsmuna hafa skip-
að sér í sveit erlendra hervelda og
samið hlutdræga bæklinga um „her-
varnir“ og styrjaldarhættu. Í fram-
haldi af þessum orðum þykir við hæfi
að birta kafla úr minnisblöðum
bandarískra stjórnvalda, forseta,
herforingja og sovéskra sendimanna
og fulltrúa, er áttu í samningum við
bandarísk og bresk stjórnvöld.
Um leið og vakin er athygli á þögn
stjórnvalda, sagnfræðinga og fjöl-
miðla um gang mála ber að þakka
drengskap og fyrirgreiðslu sem
greinarhöfundur hefir notið og ómet-
anlega hjálpsemi Willard Fiske-
stofnunarinnar, sem starfar á vegum
bandaríska sendiráðsins á Íslandi.
Íslensk söfn og fræðastofnanir
gætu lært margt og mikilsvert í þágu
sagnaritunar og hverskyns fræða um
skjót viðbrögð og afgreiðslu tilmæla,
án vífilengja eða gestaþrauta og
embættishroka. Ég nefni sem dæmi
beiðni mína um útvegun ljósmynda
til birtingar með þessari grein.
Ég fór þess á leit að fá léða ljós-
mynd af fundi þeirra Franklins D.
Roosevelts Bandaríkjaforseta og V.
Molotovs, utanríkisráðherra Sovét-
ríkjanna, er fór fram í lok maí og
hinn 1. júní 1942 í Hvíta húsinu í
Washington, en Molotov var gestur
forsetans í heimsókn sinni meðan
þeir ræddu hernaðarmál og sam-
skipti ríkjanna, skipalestir sem fluttu
hergögn, matvæli og hverskyns
hjálpargögn til norðlægra hafna Sov-
étríkjanna. Skipalestirnar sem
færðu sendingar samkvæmt láns- og
leigulögum, sem báðar þingdeildir
Bandaríkjaþings höfðu samþykkt
söfnuðust saman í Hvalfirði og biðu
þar herskipaverndar. Herskip Þjóð-
verja leituðu hafnar í Noregi og biðu
þar, í Narvik, Hammerfest og fleiri
norðlægum hafnarbæjum, auk þess
sem þýskir kafbátar voru tilkvaddir
að sökkva skipum sem færðu her-
gögn og varning til sovéskra hafna.
Skjöl þau sem hér birtast eru sótt í
skýrslur bandarískra stjórnvalda,
bréfasafn forseta og hernaðaryfir-
valda. Það þykir við hæfi, nú, þegar
bandarískir gestir koma hingað til
lands, að ræða samskipti ríkjanna, að
kynna viðhorf þau sem ríktu á dögum
hernáms Breta og „herverndar“
Bandaríkjanna. Vitnum þá í viðræð-
ur á fundi þeim er Vyacheslav Molo-
tov sat í boði Roosevelts Bandaríkja-
forseta.
Úr minnisblöðum frá ráðstefnu í
Hvíta húsinu 30. maí 1942. Viðstadd-
ir voru Bandaríkjaforseti, Molotov,
King flotaforingi, Marshall herhöfð-
ingi, Hopkins og túlkarnir Pavlov og
Cross.
Forsetinn kvað Molotov nýkominn
frá London þar sem hann hefði rætt
aðrar vígstöðvar í Vestur-Evrópu við
bresk stjórnvöld. „Honum var kurt-
eislega tekið,“ bætti forsetinn við,
„en Bretar gáfu engin ákveðin loforð.
Enginn vafi léki á að Þjóðverjar
Mjög erfitt væri að koma skipum til
Murmansk og Arkhangelsk vegna
mikils liðsafla Þjóðverja í Narvik og
Þrándheimi og flugstöðva þeirra í
Norður-Noregi. Þýskar könnunar-
vélar fylgdust með skipalestum frá
Íslandi til Murmansk, og skipin yrðu
bæði fyrir árásum kafbáta og her-
skipa. Af þessum sökum væri líka
nauðsynlegt að binda mikinn hluta
breska heimaflotans á hafi úti til að
verja skipalestirnar árásum stórra
þýskra herskipa sem héldu sig í ná-
munda við þær. Einnig hefði Banda-
ríkjafloti þurft að styrkja flota Breta
með öflugum skipum, svo hægt væri
að halda uppi nægu eftirliti. Nú færu
tvær skipalestir samtímis í gagn-
stæðar áttir, þannig að önnur færi
frá Murmansk um leið og hin legði
upp frá Íslandi til að hægt væri að
vernda þær báðar.
King flotaforingi bætti því við að
mikil hjálp væri í að sovéski flugher-
inn reyndi að verja skipalestirnar
betur, einkum með loftrárásum á
flug- og kafbátastöðvar Þjóðverja í
Narvik og Kirkenes …
Úr minnisgrein frá Roosevelt for-
seta, dags. 23. júlí 1942:
„Ég sagði Bradley hershöfðingja1
kvöldið fyrir brottför hans að mestu
skipti að fullvissa Rússa um raunsæ
viðhorf okkar til birgðasendinga …
Aðalatriðið er, hvernig hægt er að
koma hergögnum til Rússlands. Við
verðum að nota allar þær leiðir sem
færar eru til flutninga.
Gerum Rússum ljóst að við getum
útvegað þeim næstum hvað sem þeir
þarfnast, en þeir verða að útbúa for-
gangslista, svo við getum afgreitt
sendingarnar í þeirri röð sem þeir
kjósa …“
Úr skeyti frá Winant sendiherra í
Bretlandi til bandaríska utanríkis-
ráðherrans, 29. júlí 1942:
„Vegna þeirrar ákvörðunar að
fresta um sinn að senda skipalestir til
Norður-Rússlands, gerði ég eftirfar-
andi tillögur …“ Meðal þessara til-
lagna var sú að birgðasendingar frá
Bretlandi skyldu framvegis hafa for-
gang þegar skipalestir fara til Norð-
ur-Rússlands.
Síðan segir: „Að beiðni minni var
samþykkt að gera áætlun um fjölda
þeirra bandarísku skipa sem hugs-
anlega yrðu send til Norður-Rúss-
lands, svo Bandaríkjamenn geti
skipulagt framleiðslu þess herbúnað-
ar sem Rússar eiga að fá.“
Um þær mundir sem samvinna
Bandaríkjanna og Sovétríkjanna var
hvað nánust hafði herstjórn Banda-
ríkjamanna uppi áform um að setja
herlög á Íslandi. Það gæti hugsan-
lega orðið. Í skeyti frá MacVeagh
sendiherra á Íslandi til utanríkisráð-
herra Bandaríkjanna, dags. 21. apríl
1942, segir m.a.:
„Bonesteel hershöfðingi hefur
beðið mig að upplýsa ríkisstjórn Ís-
lands leynilega um það að verði gerð
árás á eyjuna, nægilega öflug til að
réttlæta hörðustu neyðarráðstafanir,
muni hann þegar í stað koma á fót
stjórn hersins yfir landinu. Það verði
gert án nokkurs samráðs við borg-
araleg yfirvöld. Í þessu skyni og rík-
isstjórninni til frekari glöggvunar
hefur hann látið mér í té afrit af
áformaðri yfirlýsingu sinni, ásamt
löngum lista yfir hegningarlög og
refsingar sem tekinn er upp úr reglu-
gerð um ráðstafanir á stríðstímum.
Hershöfðinginn segir að yfirlýs-
ingin hafi verið lögð fyrir hermála-
ráðuneytið sem hafi veitt honum
fulla heimild. Hann heldur því fram
að sér hafi beinlínis verið falið að
koma á herstjórn, en ekki aðeins her-
lögum eins og Bretar settu. Vegna
þess hve tillögurnar eru stórtækar
og í gildi er ákveðið loforð af okkar
hálfu um að blanda okkur ekki í mál
stjórnvalda á Íslandi meðan her okk-
ar er þar, tel ég ekki rétt að verða við
beiðni hershöfðingjans án frekari
fyrirmæla. Æskilegt er þó að þessu
máli sé hraðað. Hershöfðinginn hef-
ur tjáð mér að afrit af yfirlýsingu
hans sé í hermálaráðuneytinu og ég
geti sent símleiðis afrit af skjali
Breta, sem er styttra, ef þess verði
óskað. Ég komst að því í samtali við
forsætisráðherrann í dag að hann sér
ekkert því til fyrirstöðu að við veljum
mann úr okkar röðum í hans stað,
enda þótt það veiti herliði okkar
stjórn á svo að segja öllu í landinu.
En ég held að tillaga frá herstjórn
okkar um að taka sér heiti íslenskrar
ríkisstjórnar, án þess farið sé fram á
slíkt, geti aðeins leitt til óvildar og
andstöðu.“
Frá utanríkisráðherra Bandaríkj-
anna til MacVeagh sendiherra, 7.
maí 1942:
Bréf yðar frá 21. apríl hefur verið
lagt efnislega fyrir forsetann, ásamt
því áliti ráðuneytisins að stofnun
bandarískrar herstjórnar – jafnvel
þó um árás Þjóðverja sé að ræða – sé
gagnstæð því loforði sem forsetinn
gaf um að skipta sér ekki af stjórn Ís-
lands. Ennfremur að slík aðgerð
mundi leiða til óvildar íslensku þjóð-
arinnar og færa Þjóðverjum ágætt
áróðursefni upp í hendurnar, ekki
síst á Norðurlöndum; allt þetta yrði
síst léttara á metunum en hugsanleg-
ur hernaðarávinningur.
Síðan segir: „Ríkisstjóri Íslands
eða annar fullgildur aðili í hans stað
skal gefa út yfirlýsingu, hvenær sem
stjórnandi bandaríska hersins fer
fram á það, þar sem ríkisstjórn Ís-
lands setur herlög og felur banda-
rískum hernaðaryfirvöldum að fram-
fylgja þeim …
Einnig má gefa út einfaldari til-
kynningu um herlög, svipaða þeirri
sem Bretar eru með í huga og sem
forsætisráðherrann2 hefur þegar lýst
sig samþykkan, eins og nefnt er í
skeyti yðar.“
Ísland í valdatafli stórveldanna
Roosevelt og Churchill um borð í bandaríska beitiskipinu „Augusta“ á hinum sögulega fundi úti fyrir Nýfundna-
landi 9.–14. ágúst 1941. Að baki þeim lengst til hægri hershöfðingi Bandaríkjanna, Marshall, við hlið flotaforingja
Bandaríkjanna, Kings.
Í seinni heimsstyrjöldinni gerðu ríkisstjórnir Bandaríkjanna og Íslands samning um að Ísland yrði notað sem
herbækistöð. Í frásögn Péturs Péturssonar er fjallað um það að í skjölum kemur fram að leiðtogar Bandaríkj-
anna og Bretlands, Roosevelt og Churchill, höfðu ákveðið hervernd löngu áður en þingið samþykkti samninginn.
Höfundur er þulur.
1 Follett Bradley undirhershöfðingi var for-
maður sendinefndar sem flaug til Sovétríkj-
anna. Hann hafði sendiherratign og kom til
Moskvu 4. ágúst 1942.
2 Hermann Jónasson.
Ljósmynd/George Skadding
Franklin D. Roosevelt og Vyacheslav Molotov ræddu hernaðarmál og sam-
skipti Bandaríkjamanna og Sovétmanna í Hvíta húsinu í lok maí árið 1942.