Morgunblaðið - 21.12.2003, Blaðsíða 22

22 SUNNUDAGUR 21. DESEMBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
M
agnaður draumur
dró mig til Amason.
Í þrjú ár hafði ég
verið ófær um að
skrifa staf og hald-
in þeirri óþægilegu
tilfinningu að
brunnur hinna
ósögðu sagna, sem eitt sinn hefði virst ótæm-
andi, væri þurrausinn. Og þá, eina nóttina,
dreymdi mig fjóra nakta indjána úr myrk-
viðum Suður-Ameríku sem héldu á stórum
kassa, gjöf til spænsks landvinningamanns. Á
leið þeirra gegnum skóginn, yfir fljót og fjöll
og gegnum bæi, gleypti kassinn hvers kyns
hljóð, fuglasönginn, vindinn í trjánum og sög-
ur fólksins, og skildi heiminn eftir í þögn. Ég
hrökk upp við þá fullvissu að ég yrði að halda
inn í skóginn og leita að þessum gráðuga
kassa, kannski fyndi ég um leið raddir sem
gætu vakið hugmyndaflug mitt af dvala. Það
tók mig heilt ár að vinna úr þeirri makalausu
ferð.
Stærsti skógur í heimi
Hvernig á ég að lýsa Amason-skóginum?
Hann þekur ríflega helming Brasilíu, stærra
svæði en nemur öllu Indlandi, og teygir sig
inn í Venesúela, Kólumbíu og Perú. Úr lofti
er þetta endalaus græn veröld. Á jörðu niðri
er þetta töfraríki vatnsins: eimur, rigning, ár
eins breiðar og úthöf, sviti.
Ég kom til svæðisins um Manaus, borgina
sem liggur langt inni í landi og lítur út eins
og þéttur skógur á kortinu. Ég sá fyrir mér
lítið þorp, hús á stólpum sem kúrðu undir
hinu risavaxna og heimsfræga Barrokk-
óperuhúsi sem virkaði eins og tímaskekkja.
Mér hafði verið sagt að á gullöld gúmmísins
hefðu konurnar sent fötin sín til Parísar í
hreinsun. Sennilega er það þó lygi.
Það kom mér því á óvart að lenda í líflegri
milljónaborg með tollfrjálsri höfn, hringiðu
verslunar og viðskipta, löglegra sem og vafa-
samra. Hitinn skall á mér eins og svipuhögg.
Leigubíllinn ók eftir gróðursælli og glæsilegri
breiðgötu en stakk sér síðan inn í lítil ská-
stræti þar sem hinir efnaminni borgarar áttu
heima, langt frá hverfunum þar sem hinir
ríku búa við allsnægtir og gríðarlega vernd.
Hið margrómaða óperuhús, endurreist í
upprunalegri mynd, er enn það sem ferða-
menn vilja helst sjá. Á nítjándu öld ferðuðust
helstu óperustjörnur Evrópu til Manaus til að
syngja fyrir gúmmí-barónana. Göturnar í
kringum óperuna eru úr blöndu af steini og
gúmmíi til að dempa hljóðið í vagnhjólum og
hestshófum meðan á sýningum stendur.
Eftir velheppnaða ferð í óperuna fékk ég
mér piracucú, besta ferskvatnsfisk í heimi –
óskaplega ljúffengan en forljótan – á veit-
ingahúsi sem snýr út að fljótinu mikla sem í
vexti lítur út eins og heilt úthaf.
Inn í skóginn
Ég dvaldi aðeins fáeina daga í Manaus áð-
ur en haldið var upp ána á báti búnum öfl-
ugum utanborðsmótor. Í klukkustund stímd-
um við upp ána Rio Negro á manndrápshraða
að Ariaú, óvenjulegu hóteli sem kúrir uppi í
krónum trjánna. Hótelið samanstendur af
fjölmörgum turnum sem tengdir eru saman
með göngum og brúm þar sem apar, páfa-
gaukar, hálfbirnir og öll skordýr sem þekkj-
ast í heiminum leika lausum hala. Einungis
hænsnanet kemur í veg fyrir að dýrin komist
inn í herbergin og einkum er reynt að hindra
för apanna því þeir geta á skömmum tíma
valdið álíka skaða og fíll.
Ég brá mér í gönguferð í þéttum botn-
gróðrinum í fylgd ungs caboclo – en svo nefn-
ast skógarbúarnir. Mér fannst gönguferðin
taka óratíma en eftir á áttaði ég mig á því
hvað við höfðum farið fáránlega stutt. Þarna
skildi ég loksins lokaorð frægrar suður-amer-
ískrar skáldsögu: „Skógurinn át hann með
húð og hári.“ Hér voru áttavitar óþarfir og
hægt að ganga í hringi að eilífu.
Skógurinn er aldrei hljóður, alltaf má
heyra fugla syngja, dýr skrækja, einhvern
laumast um. Loftið ilmar af mosa, vatnsúða,
og af og til bregður fyrir sætum þef af rotn-
andi ávöxtum. Hitinn er nær óbærilegur, en
undir dökku laufþakinu er að minnsta kosti
hægt að anda. Úti á fljótinu skín sólin mis-
kunnarlaust en á meðan báturinn hreyfist er
þó örlítil gola.
Í augum gestsins er allt jafngrænt, en sá
infæddi kemur auga á það smáa í dýrð skóg-
arins. Leiðsögumaðurinn benti mér á klif-
urjurt sem safnar í sig tæru, drykkjarhæfu
vatni, börk sem lækkar sótthita, lauf sem
gagnast gegn sykursýki, trjákvoðu sem nota
má til að loka sárum, trjásafa sem linar hósta,
gúmmí sem hentar til að festa örvarodda.
Íbúar skógarins sjá aldrei hefðbundna lækna
eða hátæknisjúkrahús en apótek eiga þeir í
gróðrinum sem er að stórum hluta ókannaður
af vestrænum vísindamönnum. Hluti af afurð-
um skógarins er seldur á hótelinu, vörur með
furðulegum og framandi nöfnum: mulateiro
fyrir fagra húð, breuzinho til að skerpa minni
og einbeitingu, guaraná til að styrkja hjartað,
macaranduba gegn hósta og öndunarerfiðleik-
um.
Vatnalífið
Daginn eftir var haldið til lítils þorps þar
sem bjó í raun ein stór fjölskylda. Þetta voru
Sateré Maué-indjánar sem höfðu verið þving-
aðir til að yfirgefa heimaslóðir sínar og
hrökkluðust til borgarinnar þar sem þeir end-
uðu í favela, fátækrahverfi, matarlausir og
dauðvona. Þá bauð eigandi Ariaú-hótelsins
þeim landsvæði þar sem þeir gátu á ný lifað í
sátt við fornar hefðir ættflokksins. Við héld-
um til þorpsins þeirra síðdegis, þegar mosk-
ító-flugurnar voru í essinu sínu.
Handan við foruga hæð í skóginum blasti
við auður reitur þar sem bál logaði glatt í eld-
stæði og fáein hengirúm vögguðu letilega til
og frá. Einn indjánanna talaði dálitla portú-
gölsku og hann sagði okkur að hópurinn væri
búinn að gróðursetja manjokrunna og brátt
myndu þau eignast réttu verkfærin til að
nýta hann. Úr rótum runnans gera þau hveiti,
tapioca og brauð – jafnvel brennivín.
Ég gekk yfir að eldstæðinu til að sjá hvað
verið væri að steikja og sá að það var krókó-
díll, um metri á lengd, hlutaður í fernt eins og
kjúklingur, með klær, tennur, augu og skinn
á sínum stað. Tveir píranafiskar héngu þar
líka á önglum ásamt einhverju sem líktist bís-
amrottu. Þegar ég skoðaði dýrið nánar sá ég
að þetta var broddasvín. Ég smakkaði þetta
allt. Krókódíllinn var á bragðið eins og eld-
aður harðfiskur, píranafiskarnir eins og reyk-
ur og broddasvínið eins og steinrunnið svína-
kjöt. Indjánarnir höfðu til sölu þær vörur sem
þeir unnu úr fræjum, greinum og fjöðrum –
auk langs og illa verkaðs slönguskinns sem
leit afskaplega illa út.
Caboclo-fólkið eru indjánar sem blönduðust
við Evrópu- eða Afríkumenn á 16. öld. Sumir
eru svo fátækir að þeir hafa aldrei séð pen-
inga en lifa af fiskveiðum og fátæklegum
landbúnaði og skipta á afurðum sínum og
eldsneyti, kaffi, sykri, hveiti, vélbúnaði og
öðru sem þeir þurfa á að halda. Þeir hafa
reist nokkur þorp á landi en þar sem vatns-
yfirborðið getur hækkað um allt að 14 metra í
mestu flóðum og vatnið dreifst yfir stór land-
svæði kjósa þeir fremur að reisa hús sín á
stöplum eða búa í kofum sem fljóta á ánni.
Kofunum er ekki skipt upp í herbergi, cab-
oclo-fólkið hefur ekki sömu þörf og hvíti mað-
urinn fyrir að vera í einrúmi. Eigur þess eru
fáar, einungis það sem nauðsynlegt er til að
komast af. Söfnunarþörfin er óþekkt, hóp-
urinn veiðir fisk eða villibráð til hvers dags
fyrir sig, allar umframbirgðir myndu skemm-
ast. Ef of mikið veiðist er fiskurinn stundum
geymdur lifandi í vatnsfylltum bambuskerum.
Græðgi hvíta mannsins og þörf hans fyrir að
vera ævinlega að flýta sér er þessu fólki
óskiljanleg.
Öll samskipti og samgöngur fara fram um
ána. Það getur tekið margar vikur fyrir frétt
að ganga frá manni til manns að næstu fjar-
skiptastöð þar sem hægt er að senda skeyti.
Þess vegna getur frétt um mannslát
borist fjarlægum ættingjum og vin-
um heilu ári síðar og frétt af barns-
fæðingu þegar barnið er farið að
ganga. Caboclo-fólkið mælir tímann
í dögum á bátum, lífið í regntímum.
Hvers vegna ætti það þá að flýta
sér? Lífið fer ekki neitt frekar en
fljótið. Það eina sem skiptir máli er
að halda sér á floti innan um
óbreytanlegt landslagið.
Eiturörvar
Fyrir fáeinum mánuðum fannst
indjána-þjóðflokkur við Alto Yavarí-
ána á landamærum Perú og Bras-
ilíu sem aldrei hafði komist í snert-
ingu við menningu hvíta mannsins.
Fjölmiðlar heimsins kepptust um að
vera fyrstir með fréttirnar, loftið
fylltist af flugvélum og þyrlum það-
an sem myndavélum og kvikmynda-
vélum var beint að indjánunum aft-
an úr steinöld, sem drógu furðu
lostnir upp eiturörvar sínar.
Ég viðurkenni, með vott af
skömm þó, að ég keypti mér örv-
apípu, örvar og slettu af kröftugu
eitursmyrsli sem upprunnin eru frá
þessu fólki. Örvapípan er nærri
þriggja metra löng og ég fékk ekki
að taka hana með mér í flugvélina.
Ég vona að hún berist mér með
póstinum fyrr eða síðar. Örvarnar
og eitrið standa fyrir framan mig á
skrifborðinu mínu en sennilega ætti
ég að finna þeim öruggari stað. Það
yrði ekki gaman að útskýra málið ef
einhver styngi sig óafvitandi í fing-
urinn á eiturör.
Nýjustu gestir skógarins eru
skemmtilega ólíkir þessum frum-
byggjum, því Avon-konurnar, þær
sem ganga hús úr húsi og selja
snyrtivörur, eru víst farnar að herja á skóg-
arbúa. Ein þeirra var nýlega étin af pírena-
fiskum – sem stangast fullkomlega á við ró-
andi orð leiðsögumanns okkar sem hvatti
okkur eindregið til að fá okkur sundsprett í
ánni.
Rio Negro-áin er kyrr eins og dökkur
spegill þegar lygnt er, en skelfileg þegar
stormur geisar. Í glasi er vatnið úr henni á
litinn eins og raf, eða sterkt te, og næstum
sætt á bragðið. Einn daginn fórum við
snemma á fætur og horfðum á sólina rísa á
rauðum sjóndeildarhringnum þar sem bleik-
leitir höfrungarnir léku sér. Höfrungarnir eru
ekki étnir, kjötið af þeim er óætt og skinnið
kemur heldur ekki að notum. Þó veiða indján-
arnir þá og hirða af þeim augun og kynfærin
til að nota í verndargripi sem styrkja karl-
mennsku og frjósemi. Í þessari á, sem var
heit eins og súpa, þar sem höfrungarnir ærsl-
uðust og við höfðum horft á þýska ferðamenn
veiða tugi píranafiska, hafði ég synt nakin!
Eina nóttina fórum við út á kanó með gríð-
armikið vasaljós til að skoða krókódílana.
Ljósið blindaði fiskana og í tómri skelfingu
stukku sumir þeirra upp í bátinn til okkar.
Við komum auga á leðurblökur og risastór
fiðrildi sem flugu um í myrkrinu. Ræðarinn,
caboclo á unglingsaldri sem talaði dálitla
ensku og hló hátt að því hvað við vorum
hrædd, beindi ljósgeislanum að rótum trjánna
og þegar hann sá tvö rauð augu stökk hann
út í vatnið. Við heyrðum heilmikinn gusugang
í vatninu en brátt sneri hann aftur með
krókódíl, þeim litlu hélt hann með berum
höndunum en um kjaft þeirra stóru batt hann
reipi. Okkur var sýnd ljósmynd af krókódíl
sem náðst hafði með þessum hætti viku fyrr.
Sá var lengri en báturinn. Í ánni voru einnig
meira en 30 tegundir af djöflaskötum sem all-
ar voru mjög hættulegar. Og hugsið ykkur,
ég synti þarna!
Eftir tíu daga ferðalag þurftum við, því
miður, að halda heim. Ég fann ekki indjánana
fjóra með galdrakassann en þegar heim var
komið fann ég að ég bar í mér dálítið af allri
þessari grænu veröld, eins og fjársjóð. Af
dugnaði, og líka dálítilli hjátrú (af því að ég
hef byrjað að skrifa allar bækurnar mínar 8.
janúar) lauk þriggja ára ritstíflunni hinn 8.
janúar 1997 og ég gat skrifað á ný. Draum-
urinn um frumskóginn hafði gert sitt gagn.
Nýlega kom út hjá Máli og menningu bókin Á slóð skepnunnar eftir Isabel Allende. Þar segir frá ferð bandarísks unglings, Alex-
anders Cold, og ömmu hans, sem er heimsfrægur vísindablaðamaður, inn í frumskóga Amason. Þar kynnist hann skógarstúlkunni
Nadiu og saman lenda þau í ævintýrum sem aðeins geta gerst inni í þessum stærstu skógum veraldar. Á slóð skepnunnar á rætur
að rekja til ferðar sem Allende fór til Amason, ferðar sem átti eftir að reynast henni ógleymanleg og hún lýsir í eftirfarandi grein.
Draumurinn um Amason
Höfundur er rithöfundur. Sigþrúður
Gunnarsdóttir þýddi.
Isabel Allende