Morgunblaðið - 21.12.2003, Blaðsíða 44

44 SUNNUDAGUR 21. DESEMBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
21. desember 1993: „Sam-
dráttur hefur sett svip á ís-
lenzkt atvinnulíf og vinnu-
markað okkar um árabil.
Skráð atvinnuleysi er ógn-
vekjandi. Þannig voru rúm-
lega þrjú þúsund ein-
staklingar skráðir
atvinnulausir á Ráðning-
arskrifstofu Reykjavík-
urborgar 15. desember síð-
astliðinn. Þetta þýðir að 4,5%
af borgarbúum á vinnualdri
eru án atvinnu. Þetta segir
okkur að rúmlega eitt þúsund
einstaklingar í Reykjavík eru
án vinnu á aðventu þessa árs
umfram það sem var á sama
tíma á síðastliðnu ári.
Í nóvembermánuði síðast-
liðnum voru tæplega 132 þús-
und atvinnuleysisdagar
skráðir á landinu öllu. At-
vinnuleysisdagar í nóvember
voru 29 þúsundum fleiri en í
október og 38 þúsundum
fleiri en í sama mánuði í
fyrra. Þetta þýðir að atvinnu-
leysi á landsvísu er 41%
meira í nóvember 1993 en í
sama mánuði 1992 – og hefur
ekki mælst meira í þeim mán-
uði áður. Þessar tölur jafn-
gilda því að rúmlega sex þús-
und konur og karlar hafi að
meðaltali verið á atvinnuleys-
isskrá í þessum mánuði eða
4,7% af fólki á vinnualdri.
Raunverulegt atvinnuleysi er
af ýmsum talið nokkru meira
en skráð.“
. . . . . . . . . .
21. desember 1983: „Meiri-
hluti sjálfstæðismanna í
borgarstjórn Reykjavíkur
hefur lagt það til að á árinu
1984 skuli útsvör miðast við
11% álagningu en ekki
11,88% eins og álagningin er í
ár og hefur verið síðastliðin 4
ár. Með því að fella niður
þetta 8% álag lækkar heild-
arálagningin á borgarbúa um
90 milljónir króna. Þessi
ráðagerð sjálfstæðismanna
um lækkun útsvara er í sam-
ræmi við þá stefnu sem þeir
mótuðu í upphafi ársins þeg-
ar þeir lækkuðu fast-
eignagjöldin, en álagning-
arhlutfallið á íbúðarhúsnæði
var lækkað um 15,8% gegn
háværum mótmælum vinstri
flokkanna. En á næsta ári
hefðu íbúðareigendur þurft
að greiða 36,3 milljónum
króna hærri fasteignaskatta
ef stefna vinstri flokkanna
hefði ráðið.“
21. desember 1973: „Þegar
fjárlagafrumvarpið var lagt
fram í upphafi þings, var því
lýst yfir, að ríkisstjórnin
stefndi að 2% hækkun sölu-
skatts um áramót. Í við-
ræðum við verkalýðsfélögin
fyrir nokkrum vikum, skýrðu
ráðherrarnir frá því, að þeir
hefðu í hyggju að hækka
söluskatt um 5%, þ.e. 3% um
áramót og breyta Viðlaga-
sjóðsgjaldi í söluskatt hinn 1.
marz n.k. þegar það á að falla
úr gildi. Nú er svo komið fyr-
ir ríkisstjórn Ólafs Jóhann-
essonar, að hún hefur ekki
þingstyrk til þess að koma
fram söluskattshækkun á Al-
þingi. Þess vegna hefur rík-
isstjórnin fallið frá þeirri al-
mennu söluskattshækkun,
sem hún hafði í huga, a.m.k. í
bili, en það furðulega gerist,
að ríkisstjórnin reynir nú að
knýja í gegnum þingið 1%
hækkun á söluskatti með því
að hengja ákvæði um slíka
söluskattshækkun aftan í
frumvarp um tollalækkun,
sem nýtur almenns stuðnings
í þinginu, enda í samræmi við
þau fyrirheit, er gefin voru
við inngöngu okkar í EFTA.“
Fory s tugre inar Morgunb laðs ins
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
EIGNARHALD Á FJÖLMIÐLUM
Tómas Ingi Olrich menntamála-ráðherra hefur skipað nefndtil þess að kanna hvort tilefni
sé til að setja lög um eignarhald á
fjölmiðlum. Er nefndinni ætlað að
semja frumvarp að slíkri löggjöf ef
ráðherra telur þess þörf og á hún að
ljúka störfum á næstu rúmum tveim-
ur mánuðum.
Í öðrum löndum eru margvísleg
lög og reglur um eignarhald á fjöl-
miðlum. Það á við um ESB-löndin og
Bandaríkin og einnig að einhverju
leyti um Norðurlönd. Í mörgum til-
vikum snúast þau um það, hvort
sömu aðilar megi eiga bæði prent-
miðla og ljósvakamiðla. Í öðrum til-
vikum snýst spurningin um það,
hvort útlendingar megi eiga fjöl-
miðlafyrirtæki. Þannig þurfti Rúpert
Murdoch t.d. að afsala sér ríkisfangi
í Ástralíu, þar sem hann er fæddur,
og taka upp bandarískt ríkisfang til
þess að mega kaupa blöð og sjón-
varpsstöðvar í Bandaríkjunum.
Í einstaka tilvikum er um það
fjallað, hvort við hæfi sé að tiltekinn
einstaklingur megi eignast tiltekinn
fjölmiðil. Slík umfjöllun fór fram,
þegar Murdoch keypti hið sögu-
fræga dagblað The Times í London
af kanadíska blaðakónginum Roy
Thompson. Þá var spurt, hvort það
teldist við hæfi, að maður, sem væri
þekktur fyrir að gefa út gula pressu
og götublöð eignaðist höfuðblað
Bretlands. Þessar vikurnar birtast
fréttir um að hugsanlegur kaupandi
The Daily Telegraph gæti verið mað-
ur, sem efnaðist á útgáfu klámblaða
og fer um suma Breta af því tilefni.
Það er því misskilningur, sem örl-
að hefur á í umræðum hér á und-
anförnum vikum, að það sé eitthvað
óeðlilegt eða óþekkt að til sé löggjöf
um eignarhald á fjölmiðlum. Þvert á
móti er það algengt, þótt þær reglur
séu stöðugt að breytast og ný viðhorf
að koma fram. Murdoch hefur á
seinni árum átt erfitt með að ná fót-
festu á fjölmiðlamarkaðnum á meg-
inlandi Evrópu vegna þess, að mikil
pólitísk andstaða hefur verið í mörg-
um þeirra landa gegn því að hann
komist inn á fjölmiðlamarkaðinn þar.
Í ljósi þeirrar þróunar, sem hefur
orðið á fjölmiðlamarkaðnum hér,
kemur ekki á óvart, að ríkisstjórnin
hafi ákveðið að kanna hvort tilefni sé
til að setja slíka löggjöf á Íslandi.
Það er bæði æskilegt og nauðsynlegt
að fram fari umræður um það mál,
enda má segja, að þær takmörkuðu
umræður, sem fram hafa farið ein-
kennist af því annars vegar að málið
hefur lítið verið rætt en hins vegar af
umtalsverðu þekkingarleysi á því,
sem gert hefur verið í öðrum lönd-
um.
Á rúmum áratug hefur sú breyting
orðið, að útgáfa dagblaða hefur færzt
úr höndum stjórnmálaflokka að
hluta til þess að blöðin eru eingöngu
gefin út af einkafyrirtækjum. Það er
að sjálfsögðu æskileg framvinda. En
jafnframt eru vísbendingar um enn
meiri samþjöppun á þessum markaði
á milli blaðaútgáfu og reksturs ljós-
vakamiðla. Fyrir nokkrum árum
benti ýmislegt til að sú þróun væri
hafin þá en hún gekk til baka að öllu
leyti. Ef hið sama er að gerast nú er
tilefni til umræðna um stöðu mála.
Það er því ástæða til að fagna
þessu frumkvæði menntamálaráð-
herra. Væntanlega mun nefndin gera
ráðstafanir til að afla upplýsinga um
löggjöf og reglur í nálægum löndum
þannig að umræður hér geti farið
fram á grundvelli betri og ítarlegri
upplýsinga en fyrir hendi hafa verið
fram að þessu.
H
alldór Kiljan Laxness var
einhver umdeildasti ein-
staklingur 20. aldarinn-
ar. Hann var ýmist dáð-
ur eða hataður og það
var ekki fyrr en eftir að
hann hlaut Nóbelsverð-
launin – og raunar ekki
fyrr en nokkrum árum eftir þann viðburð –
sem segja má að þjóðin öll hafi sameinast um
þá skoðun, að þar færi einn merkasti – ef ekki
merkasti – Íslendingur 20. aldarinnar. Einn
þeirra sem gnæfði upp úr í sögu þjóðarinnar
frá því að land byggðist.
Það er erfitt fyrir yngri kynslóðir að skilja
andrúmið í kringum Halldór Laxness um miðja
síðustu öld. Auðvitað mótaðist það mjög af
átökunum á milli kommúnismans og lýðræð-
issinna og af kalda stríðinu, sem þá var hafið.
Hann tók afstöðu í þeim átökum og frá margra
sjónarhóli var sú afstaða óskiljanleg. Þess
vegna þótti Skáldatími tíðindum sæta, þegar
hann gerði upp við sjálfan sig og fortíð sína.
Um miðbik 20. aldarinnar voru til heimili á
Íslandi og þau voru mörg, þar sem uppvaxandi
kynslóðum var kennt, að ekki ætti að lesa bæk-
ur Halldórs Laxness. Hins vegar ætti að lesa
bækur Gunnars Gunnarssonar. Það er langt
gengið að hvetja börn sín til að lesa ekki bæk-
ur tiltekins rithöfundar en þess voru dæmi,
sem sýnir hve umdeildur rithöfundur Halldór
Laxness var á þeim árum. Hér var auðvitað á
ferð fólk, sem leit á sig sem pólitíska andstæð-
inga rithöfundarins og var ekki tilbúið til að
láta hann njóta sannmælis sem rithöfundur
vegna afskipta hans af stjórnmálabaráttu þess
tíma. Afstaðan til Halldórs Laxness var hins
vegar svo margslungin, að í sömu fjölskyldum
var hægt að finna fólk, sem var einlægir aðdá-
endur rithöfundarins en jafnframt harðir póli-
tískir andstæðingar hans, hafði jafnvel verið
frá því að fyrstu bækur hans komu út og lét
það ekki á sig fá í hvaða farveg stjórnmála-
skoðanir hans féllu.
Það var hins vegar ekki síður athyglisvert að
sömu andstæður mátti finna í vinstri sinnuðum
fjölskyldum á Íslandi þess tíma. Þótt Halldór
Laxness ætti á tímabili mikinn þátt í að efla
hreyfingu sósíalista á Íslandi var í þeim stjórn-
málahreyfingum hægt að finna fólk, sem var
engir aðdáendur skáldsins, þótt það gengi ekki
svo langt að hvetja börn sín til að lesa ekki
bækur Halldórs! Kannski var skýringin sú, að
þeim hinum sömu hefur þótt Halldór styðja um
of aðra forystumenn vinstri manna en þeim
þótti æskilegt.
Það er erfitt fyrir ungt fólk á Íslandi í dag að
skilja þessa togstreitu um Halldór Laxness en
þær deilur, sem blossað hafa upp á undanförn-
um mánuðum um ritun ævisögu hans, verða
óskiljanlegar nema þessi bakgrunnur sé hafður
í huga. Þegar saman fer að sá einstaklingur,
sem fjallað er um í nýrri ævisögu Halldórs
Kiljans Laxness var svo umdeildur að þjóðin
skiptist í tvennt, með honum og móti, og að
höfundur ævisögunnar, Hannes Hólmsteinn
Gissurarson, er einn umdeildasti einstaklingur
á sviði íslenzkrar þjóðmálabaráttu síðustu ára-
tuga, þarf kannski engan að undra, þótt ým-
islegt hafi gengið á í kringum útgáfu bókar
hans.
Hannes Hólmsteinn gerðist ungur að árum
hugmyndafræðingur nýrrar kynslóðar í Sjálf-
stæðisflokknum. Undir lok Viðreisnaráratug-
arins fór að brydda á nýjum sjónarmiðum með-
al yngra fólks í Sjálfstæðisflokknum. Hin
svonefnda ’68 kynslóð hefur yfirleitt verið
kennd við vinstri menn en svo vill til að fulltrú-
ar sömu kynslóðar innan Sjálfstæðisflokksins
voru ekki tilbúnir til að fylgja foringjunum eft-
ir af sömu fylgispekt, hollustu og trúmennsku
og þeir, sem á undan þeim fóru. Þótt Sjálf-
stæðisflokkur þeirra ára stæði í harðri baráttu
við kommúnista og sósíalista svo og við her-
stöðvarandstæðinga var viðleitni til málamiðl-
unar samt sem áður sterkur þráður í stjórn-
málastefnu flokksins, einfaldlega af
praktískum ástæðum. Það var nauðsynlegt að
vinna með öðrum flokkum til þess að halda
stöðu í meirihluta innan Alþingis og það var
nauðsynlegt að ná málamiðlun við verkalýðs-
hreyfinguna og þá sérstaklega þau öfl innan
hennar, sem voru ekki endilega tilbúin til að
láta stjórnast af sósíalistum.
Kynslóð Hannesar Hólmsteins skar upp her-
ör gegn málamiðlunarpólitík og vildi breyta
þjóðfélaginu til samræmis við grundvallar-
stefnu Sjálfstæðisflokksins. Það sýnir svo hvað
margt er mótsagnakennt í pólitík, að segja má
að sumu leyti hafi þessi kynslóð tekið upp bar-
áttu fyrir þeim hugsjónum, sem Geir Hall-
grímsson hélt á lofti, þegar hann ungur hóf af-
skipti af stjórnmálum en hlaut eins og aðrir
forystumenn, þegar hér var komið sögu, að
leita málamiðlana til að tryggja valdastöðu
Sjálfstæðisflokksins.
Að sumu leyti má segja að Hannes Hólm-
steinn hafi gerzt á Íslandi talsmaður þeirra
sjónarmiða, sem fleyttu Ronald Reagan og
Margréti Thatcher á valdastóla. Hann gerðist
helzti hugmyndafræðingur og talsmaður þeirr-
ar frjálshyggjubylgju, sem gengið hefur yfir
Vesturlönd á síðasta aldarfjórðungi. Hann var í
fyrstu umdeildur innan Sjálfstæðisflokksins en
eftir því, sem árin liðu varð ljóst, að sjónarmið
hans höfðu orðið ofan á, ekki sízt meðal yngra
fólks, en í þeim hópum hafa skoðanir hans not-
ið mikils stuðnings. Það er fyrst nú á síðustu
misserum, sem spurningar vakna um hvort
frjálshyggjubylgjan sé að snúast upp í and-
hverfu sína, en það er önnur saga.
Þegar Hannes Hólmsteinn skýrði frá því fyr-
ir nokkrum mánuðum, að hann væri kominn
langt með að skrifa ævisögu Halldórs Kiljans
Laxness verkaði það eins og sprengja inn í ís-
lenzkt menningarlíf. Nú er það svo, að algengt
er í öðrum löndum, að skrifaðar séu margar
ævisögur um merka einstaklinga. Og það er
líka algengt að skrifaðar séu ævisögur, sem
ekki eru skrifaðar með samþykki viðkomandi
einstaklings eða fjölskyldu hans. Það hafa t.d.
nú þegar verið skrifaðar margar ævisögur Nel-
sons Mandela. Hið sama má segja um Jósep
Stalín og fjölmarga aðra. Gildi þessa er einfald-
lega, að æviferill og verk þessara einstaklinga
eru skoðuð út frá mörgum sjónarhornum.
Margir í hópi vinstri manna brugðust
ókvæða við, þegar fréttir bárust af ævisagna-
ritun Hannesar. Margir í hópi hægri manna
höfðu lúmskt gaman af. Sjálfsagt hafa margir
vinstri menn talið að ævisaga Hannesar Hólm-
steins yrði árás á Nóbelsskáldið. En aðrir líta
áreiðanlega svo á að minningu skáldsins sé
ekki greiði gerður með því að skrifa um Hall-
dór gagnrýnislausa hetjusögu.
Það var ógleymanleg stund fyrir þá ungu Ís-
lendinga, sem tóku á móti Halldóri Laxness á
hafnarbakkanum í Reykjavík fyrir tæplega
hálfri öld, þegar Gullfoss lagðist að og skáldið
sást standa í brúnni. Sumir lærðu ræðu hans
þá utan að. Sú stund varð eitt af táknum sjálf-
stæðisins, hins unga lýðveldis. Við Íslendingar
stóðum jafnfætis öðrum þjóðum, þótt fáir vær-
um. Þau ungmenni, sem höfðu alizt upp við að
ekki ætti að lesa bækur Nóbelsskáldsins tóku
til við það verkefni.
Risavaxið
verkefni
Það er vandasamt
verk að velja ritdóm-
ara til þess að skrifa
um bækur á Íslandi.
Því veldur návígið, vina- og kunningjatengsl,
skyldleiki o.fl. Til þess að ritdómar séu trú-
verðugir þurfa þeir að vera skrifaðir af mönn-
um, sem hvorki verða sakaðir um vináttu eða
óvináttu við viðkomandi höfund né einhvers
konar tengsl önnur, sem geti haft áhrif á af-
stöðu ritdómarans. Í sumum tilvikum reynist
þetta ótrúlega erfitt.
Það var augljóslega erfitt að finna ritdómara
á Morgunblaðinu, sem ekki yrði sakaður um
eitthvað af ofangreindu í sambandi við ævisögu
Halldórs Kiljans Laxness. Þegar bæði höfund-
urinn og sá, sem hann skrifar um eru jafn um-
deildir einstaklingar í samfélagi okkar og sögu
þess og hér var um að ræða var úr vöndu að
ráða. Niðurstaðan varð sú, að ungur maður,
Björn Þór Vilhjálmsson, sem hvorki er mót-
aður af viðhorfum kalda stríðs áranna til Hall-
dórs Laxness né stjórnmálaátökum samtímans
til Hannesar Hólmsteins Gissurarsonar skrif-
aði ritdóm um fyrsta bindi ævisögu Halldórs,
sem birtist hér í blaðinu sl. þriðjudag.
Björn Þór segir í upphafi ritdómsins: „Ævi-
sögu Halldórs Laxness hefur verið beðið. Fyrir
sumum blandaðist biðin hins vegar einhvers
konar ónotalegum hrolli, þegar fréttist, að
Hannes Hólmsteinn Gissurarson, prófessor í
stjórnmálafræði við Háskóla Íslands, ætlaði að
ríða á vaðið og gera lífshlaupi þessa mesta rit-
höfundar Íslands á tuttugustu öld skil…sumum
þótti Hannes óheppilegur ævisagnaritari…“
Síðan segir Björn Þór: „Halldór var maður,
sem átti vini og óvini. Stundum færðust menn
úr öðrum hópnum í hinn, líkt og var með Jónas
Jónsson frá Hriflu en algengara var að tekin
væri afstaða til Halldórs, hvort sem viðkom-
andi voru honum kunnugir eður ei og síðan
staðið við hana. Kannski breytti Nóbelsmedalí-
an þar einhverju um, en einn af kostum bókar
Hannesar er hvernig skýr mynd birtist af
þeirri blóðlínu, sem persóna Halldórs og verk