Morgunblaðið - 21.12.2003, Blaðsíða 45

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 21. DESEMBER 2003 45
hans ristu í sandinn í íslenzkum menning-
arheimi…
…Hannes tekur sér hlutlausa stöðu, sem það
framast er hægt í verki sem þessu, og gerir sér
far um að halda sig í ákveðinni fjarlægð frá
hugarheimi Halldórs, þegar heimildir skortir.
Þetta er aðferð, sem ekki verður gagnrýnd,
hún er ábyrg og örugg en vissulega ekki sú
eina, sem hægt er að fara. Bókmenntatúlkanir
Hannesar halda sig sömuleiðis á svæði, sem
ljóslega er fyrirfram afmarkað – fjallað er um
verk Halldórs stuttlega og aðallega leitast við
að finna fyrirmyndir að sviðsetningum og
söguhetjum. Þannig heldur Hannes sig nokkuð
til hlés þegar að bókmenntatúlkunum kemur
og er þar vafalaust um meðvitaða ákvörðun að
ræða. Hugsanlegt er að Hannesi hafi fundist
styrkleikar sínir liggja annars staðar og því
skynsamlegt að fylgja þeirri stefnu. Það er
reyndar í köflunum, sem fjalla um bókmennta-
verk Halldórs, sem rödd ævisagnaritarans
kemur helzt fram. Þannig bregst Hannes við
róttækum skoðunum Halldórs til dæmis í um-
fjöllun sinni um Alþýðubókina og Sölku Völku
og hreyfir nokkrum mótmælum. Kannski væri
réttara að segja, að höfundur bendi á veikleika
þar sem athugasemdir í þessum tilfellum eru
skynsamlegar. Ólíkt því, sem margir kunna að
hafa haldið er hlutleysi Hannesar e.t.v. helzti
galli bókarinnar.“
Ritdómi Björns Þórs Vilhjálmssonar um ævi-
sögu Halldórs Kiljans Laxness lýkur á þessum
orðum: „Reyndar felst ákveðin vísbending um
fræðilegt framtaksleysi í þeim augljósa skorti,
sem þjóðin enn býr við um faglegar og metn-
aðarfullar ævisögur um flest höfuðskáld ís-
lenzk á 20. öldinni. Orku fræðimanna er fyrst
og fremst beint í öruggan farveg fortíðarinnar,
þar sem bókmenntum frá Íslendingasögum til
Hallgríms er gerð skil í þaula, sumir hætta sér
alla leið inn í rómantíkina en svo er nútíminn
skilinn eftir í uppnámi en þar eru styttri grein-
argerðir oftast látnar duga. Hér var Halldór
lengi skýrasta óminnisgapið, í senn sorglegt og
furðulegt, hversu lengi þurfti að bíða eftir að
það væri fyllt. Og á því Hannes Hólmsteinn
Gissurarson ekki hrós skilið einvörðungu fyrir
ágæt vinnubrögð heldur – og reyndar í ljósi
þeirra – einnig fyrir sjálft framtakið. Að láta
vandasaman og margflókinn nútímann ekki
festa sig í bönd heldur ráðast í risavaxið verk-
efni og sinna fyrsta hluta þess afbragðsvel.“
Halldór og
Morgunblaðið
Leiðir Halldórs Lax-
ness og Morgun-
blaðsins lágu saman
með ýmsum hætti frá
upphafi. Hann birti fyrstu blaðagrein sína í
Morgunblaðinu og skrifaði um skeið mikið í
blaðið. Svo skildu leiðir. Skáldið átti í marg-
víslegum átökum við blaðið og ritstjóra þess
eins og lesa má um í ævisögu Hannesar Hólm-
steins og reyndar einnig í ævisögu Valtýs Stef-
ánssonar eftir Jakob F. Ásgeirsson.
Í miðjum hörðum átökum kalda stríðsins,
þegar nánast enginn rithöfundur á Íslandi eða
aðrir listamenn ef því er að skipta nutu sann-
mælis vegna verka sinna heldur voru dæmdir á
pólitískum forsendum leiddi Matthías Johann-
essen Nóbelsskáldið inn á síður Morgunblaðs-
ins á nýjan leik. Eftir það skrifaði hann jafnan
í blaðið ef hann vildi láta til sín heyra í um-
ræðum líðandi stundar og þá oft í Velvakanda.
Samband Halldórs við Morgunblaðið á síð-
ustu áratugum ævi hans var nánast eingöngu á
forsendum persónulegra tengsla hans og Matt-
híasar. Hann kom stöku sinnum á ritstjórnina,
sem þótti jafnan tíðindum sæta meðal starfs-
manna. Það var augljóslega talið mikils virði
fyrir blaðið, að hann skrifaði í það en ekki önn-
ur dagblöð.
Dag einn bárust Jóhönnu Kristjónsdóttur,
sem þá var blaðamaður á Morgunblaðinu, vís-
bendingar um að reiði ríkti á Gljúfrasteini
vegna greinar, sem birzt hafði í blaðinu um At-
ómstöðina, eftir ungan mann, Jakob F. Ás-
geirsson (höfund ævisögu Valtýs Stefánsson-
ar). Á þessum tíma var Matthías Johannessen
staddur í útlöndum og sú hugsun greip sam-
starfsmenn hans, að þeim hefði nú tekizt að
gera að engu margra áratuga starf hans við að
efla og styrkja tengsl Morgunblaðsins og Nób-
elsskáldsins.
Samstarfsmaður Matthíasar á ritstjórastóli
Morgunblaðsins óskaði þá eftir leyfi til að
koma í heimsókn að Gljúfrasteini. Það leyfi var
veitt og gestinum boðið til sætis í vinnustofu
skáldsins. Á næstu tveimur klukkutímum var
sá ritstjóri Morgunblaðsins tekinn til bæna
með þeim hætti að sú lífsreynsla gleymist ekki
og gat enda engum vörnum við komið og sá
fram á að hafa unnið það afrek að hafa hrakið
Nóbelsskáldið af síðum blaðsins.
Þá nefndi Halldór Laxness nafn Magnúsar
Ásgeirssonar, skálds og ljóðaþýðanda. Þegar
gesturinn gat komið því að, að hann hefði
þekkt Magnús urðu straumhvörf í samtalinu.
Eftir það talaði húsbóndinn á Gljúfrasteini í
aðra tvo tíma við viðmælanda sinn með elsku-
legum og ljúfum hætti og kvaddi hann með
þessum orðum á hlaðinu á Gljúfrasteini: „Ég
hélt að Morgunblaðið væri að snúast gegn
mér.“
Saga Halldórs Laxness er mikil saga. Hann
lifir með þjóðinni í verkum sínum. Umræður,
deilur og átök um verk hans og æviferil eru
ekki skaðleg. Slíkar sviptingar eru þvert á móti
til þess fallnar að vekja og auka áhuga nýrra
kynslóða Íslendinga á verkum hans.
Á næstu árum eigum við áreiðanlega eftir að
upplifa einhvers konar endurmat á verkum
hans og afskiptum af þjóðmálabaráttu 20. ald-
arinnar. Nú eru t.d. að koma fram nýjar og
stórmerkar upplýsingar um valdatíma Stalíns í
Sovétríkjunum, sem eiga eftir að vekja upp
enn áleitnari spurningar um hvers vegna Hall-
dór Laxness lét blekkjast af því, sem gerðist
þar á fjórða áratugnum – ef þá hægt er að
halda því fram að hann hafi látið blekkjast.
Það sem máli skiptir er að þessar umræður
fari fram af þeirri virðingu fyrir skáldinu og
verkum hans, sem honum ber. En það er ekki
við hæfi að dregið sé úr því, að slíkar umræður
fari fram. Að hluta til eru þær umræður upp-
gjör núlifandi Íslendinga við sjálfa sig.
Það er engum til framdráttar að halda því
fram, að einhverjir tilteknir einstaklingar megi
ekki láta til sín taka í þeim umræðum. Með
fyrsta bindi ævisögu sinnar hefur Hannes
Hólmsteinn sýnt, að hann er ekki að skrifa
árásarrit á Halldór Laxness, sem sumir and-
stæðingar höfundarins óttuðust bersýnilega.
Hann hefur þvert á móti safnað saman gíf-
urlegu magni upplýsinga og í mörgum tilvikum
nýjum upplýsingum, sem munu auðvelda
landsmönnum að skilja skáldið, verk hans og
þátttöku hans í átakamálum síns samtíma.
Höfundur ævisögu Halldórs Laxness á kröfu
á því, að hann verði dæmdur af verkinu sjálfu
en ekki hvort menn eru sammála stjórnmála-
skoðunum hans eða ósammála. Það á ekki við
að taka upp á ný í upphafi 21. aldarinnar
vinnubrögð og afstöðu kalda stríðsins til
þeirra, sem leggja orð í belg, hvort sem það er
gert með því að rita ævisögu Nóbelsskáldsins
eða með öðrum hætti.
Morgunblaðið/Ólafur K. Magnússon
Halldór Kiljan Laxness á Morgunblaðinu árið 1980 ásamt Matthíasi Johannessen þáverandi ritstjóra blaðsins.
Um miðbik 20. ald-
arinnar voru til
heimili á Íslandi og
þau voru mörg, þar
sem uppvaxandi
kynslóðum var
kennt, að ekki ætti
að lesa bækur Hall-
dórs Laxness. Hins
vegar ætti að lesa
bækur Gunnars
Gunnarssonar. Það
er langt gengið að
hvetja börn sín til að
lesa ekki bækur til-
tekins rithöfundar
en þess voru dæmi,
sem sýnir hve um-
deildur rithöfundur
Halldór Laxness var
á þeim árum.
Laugardagur 20. desember