Morgunblaðið - 28.12.2003, Blaðsíða 20

20 SUNNUDAGUR 28. DESEMBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
Hinn 1. nóvember síðastlið-inn gengu í gildi nýbarnalög. Þau leysa afhólmi barnalög frá árinu
1992, sem komu í stað enn eldri
barnalaga frá árinu 1981. Lögin frá
1981 komu á sínum tíma í stað
tveggja mismunandi lagabálka,
annars vegar laga um afstöðu for-
eldra til skilgetinna barna frá árinu
1921 og hins vegar laga um afstöðu
foreldra til óskilgetinna barna frá
árinu 1947. Barnalögin frá 1981
voru þannig fyrsti heildstæði laga-
bálkurinn um réttarstöðu barna og
fólu í sér veigamiklar breytingar frá
fyrra réttarástandi. Eitt af mark-
miðum þeirra var að draga úr mis-
mun á réttarstöðu skilgetinna og
óskilgetinna barna, þótt skrefið
væri ekki stigið til fulls. Það var
ekki fyrr en með barnalögunum frá
1992 sem þessi flokkun barna, sem
byggð var á hjúskaparstöðu for-
eldra þeirra, var afnumin með öllu
og hugtökin skilgetið barn og óskil-
getið hurfu úr barnalögum. Gild-
istaka barnalaganna frá 1992 mark-
aði því þáttaskil og börn þurftu ekki
lengur að líða fyrir það að vera
„lausaleikskrógar“ og búa við lakari
réttarstöðu en „hjónabandsbörn“.
Þegar þróun réttarreglna sem
varða tengsl foreldra og barna er
rakin, rifjast upp hve stutt er síðan
róttækar breytingar áttu sér stað,
forneskjulegum hugmyndum varp-
að fyrir róða og viðurkennt að engin
rök stæðu til þess að mismuna
börnum eftir eðli sambands for-
eldra þeirra.
Skilgetin og óskilgetin börn
Aðgreining barna í „skilgetin“ og
„óskilgetin“ var allt fram til ársins
1992 grundvallaratriði í barnalög-
gjöf á Íslandi. Einnig var lengi vel
byggt á henni í öðrum ríkjum Evr-
ópu sem byggja á svipaðri rétt-
arhefð. Fyrir þá sem ekki eru kunn-
ugir þessum hugtökum er rétt að
útskýra þau með nokkrum orðum.
Barn var „skilgetið“ sem fæddist í
hjónabandi, eða svo skömmu eftir
skilnað foreldra að það gæti hafa
verið getið í hjúskapnum. Þá fékk
barn, sem hvorki var getið né fætt í
hjónabandi, sömuleiðis réttarstöðu
sem skilgetið ef foreldrar þess
gengu síðar að eigast. Önnur börn
voru óskilgetin. Grundvöllur þessa
mismunar var fyrst og fremst sú
kenning kirkjunnar fyrr á öldum,
að hjúskapur, sem væri órjúf-
anlegur og heilagur, væri eini við-
urkenndi vettvangur kynlífs. Kynlíf
utan hjónabands var álitið synd-
samlegt. Börn, sem getin voru í
synd, hlutu því aðra réttarstöðu en
þau sem getin voru í hjúskap.
Barnalögin frá 1992
Viðfangsefni barnalaganna frá
1992 voru aðallega þrenns konar: a)
Ákvörðun á faðerni barna, b) fram-
færsla barna og c) forsjá og um-
gengnisréttur. Lögin giltu í rúman
áratug og sættu tiltölulega litlum
breytingum. Eitt mikilvægasta ný-
mæli laganna var að hugtökin „skil-
getið“ og „óskilgetið“ barn voru lögð
niður og kveðið á um réttarstöðu
barna samfellt. Annað mikilvægt
nýmæli var svonefnd „sameiginleg
forsjá“. Með því var lögfest heimild
fyrir foreldra sem höfðu skilið, slitið
sambúð eða höfðu aldrei búið saman
til að ákveða að þau skyldu fara
sameiginlega með forsjá barna
sinna. Þessi heimild hefur mælst vel
fyrir og er algengt að foreldrar nýti
sér hana.
Í ljósi reynslunnar af barnalög-
unum frá 1992 og vegna nýrra og
breyttra áherslna í barnarétti, fól
dómsmálaráðherra sifjalaganefnd
árið 1999 að endurskoða þau. Þeirri
vinnu lauk í október 2002 þegar
dómsmálaráðherra lagði fram
frumvarp til nýrra barnalaga, sem
síðan var samþykkt á Alþingi 15.
mars síðastliðinn sem lög nr. 76/
2003.
Nýju barnalögin
Hin nýju barnalög hafa að geyma
mörg mikilvæg nýmæli og eru um
margt ítarlegri en eldri löggjöf. Þá
var við samningu þeirra höfð hlið-
sjón af þeim alþjóðlegu skuldbind-
ingum á sviði barnaréttar sem Ís-
land er aðili að. Uppbyggingu
laganna í heild sinni og kaflaskipan
var jafnframt breytt til að auðvelda
leikum jafnt sem lærðum að tileinka
sér efni þeirra. Verður nú í stuttu
máli gerð grein fyrir helstu nýmæl-
um sem felast í þessum nýju lögum.
Skylda móður til að feðra barn
Í upphafsgrein nýju barnalag-
anna er lögð sérstök áhersla á rétt
barns til að þekkja báða foreldra
sína. Til að tryggja þennan rétt er
m.a. lögð sú skylda á herðar móður,
sem ekki er í hjúskap eða skráðri
sambúð með föður, að feðra barn
sitt. Þetta nýmæli er í samræmi við
samning Sameinuðu þjóðanna um
réttindi barnsins. Í eldri barnalög-
um mátti leiða þessa skyldu móður
af orðalagi ýmissa ákvæða laganna,
en hún var hvergi skráð berum orð-
um. Engum viðurlögum verður þó
beitt samkvæmt nýju lögunum til
að knýja móður til að feðra barn
sitt. Því má segja að þessi skylda sé
fyrst og fremst siðferðilegs eðlis og
hafi það að markmiði að móðir virði
rétt barns síns til að þekkja báða
foreldra sína. Hafi barn ekki verið
feðrað innan sex mánaða frá fæð-
ingu ber Þjóðskrá að tilkynna það
til sýslumanns. Hann sendir þá
móðurinni bréf og brýnir fyrir
henni rétt barnsins til að þekkja
föður sinn og skyldur hennar í því
sambandi. Öðrum beinum þving-
unarúrræðum verður móðir þó ekki
beitt vilji hún ekki feðra barn sitt.
Tæknifrjóvgun
Með tilkomu tæknifrjóvgunar og
þróunar læknisfræðilegra aðferða
til aðstoðar fólki sem ekki getur get-
ið börn með náttúrulegum hætti
hafa risið margvísleg álitamál, sem
eru í senn trúarleg, siðferðileg, fé-
lagsleg og lögfræðileg. Hin lög-
fræðilegu álitamál lúta m.a. að móð-
erni og faðerni barna sem getin hafa
verið með aðstoð slíkrar tækni. Á
hinum lögfræðilegum álitamálum
var eingöngu að litlu leyti tekið í
eldri barnalögum. Á þessu er gerð
bragarbót í hinum nýju barnalög-
um. Þannig er nú tekið fram berum
orðum að kona, sem elur barn eftir
tæknifrjóvgun, teljist móðir þess,
óháð því hvort notaðar voru gjafa-
eggfrumur við frjóvgunina eða egg-
frumur hennar sjálfrar. Ennfremur
er tekið fram að sá maður teljist
vera faðir barns sem samþykkir að
tæknifrjóvgun fari fram á eiginkonu
sinni, óháð því hvort notað er hans
eigið sæði eða gjafasæði. Sama
regla gildir um par í skráðri sam-
búð.
Þá er tekið fram að maður, sem
gefur sæði til tæknifrjóvgunar á
annarri konu en eiginkonu/
sambúðarkonu sinni, teljist ekki
vera faðir barns sem getið er með
sæði hans. Hér er það skilyrði að
tæknifrjóvgunin fari fram í sam-
ræmi við lög þar að lútandi. Ef mað-
ur aftur á móti gefur sæði í öðrum
tilgangi telst hann vera faðir barns
sem getið er með sæði hans í sam-
ræmi við almennar reglur um feðr-
un, nema sæðið hafi verið notað án
vitundar hans eða eftir andlát hans.
Hér á landi hefur eingöngu fram til
þessa verið notast við gjafasæði er-
lendis frá.
Um rétt barns til þess að fá vitn-
eskju um líffræðilegt móðerni eða
faðerni í þeim tilvikum þegar not-
aðar eru gjafakynfrumur fer eftir
lögum um tæknifrjóvgun nr. 55/
1996.
Faðernismál
Dómsmál sem varða faðerni
barna eru tvenns konar konar. Ann-
ars vegar svonefnd „vefenging-
armál“ og „mál til ógildingar á fað-
ernisviðurkenningu“, en það eru
mál sem höfðuð eru til að fá faðerni
tiltekins manns hnekkt. Mál af því
tagi geta höfðað móðir barns, barnið
sjálft og sá maður sem skráður er
faðir. Maður sem telur sig föður að
barni getur ekki höfðað slíkt mál til
að fá faðerni annars manns hnekkt.
Hins vegar er um að ræða svonefnd
„faðernismál“ (áður nefnd barnsfað-
ernismál), en það eru mál sem höfð-
uð eru til að fá dóm um að tiltekinn
maður sé faðir barns. Samkvæmt
barnalögunum frá 1992 gátu ein-
göngu móðir og barn höfðað faðern-
ismál. Karlmaður, sem taldi sig vera
föður tiltekins barns gat ekki höfðað
slíkt mál til að fá faðerni sitt við-
urkennt. Á sú regla sér langa sögu í
barnarétti.
Á árinu 2000 kom mál til kasta
Hæstaréttar Íslands sem maður
hafði höfðað til að fá dóm um að
hann væri faðir tiltekins barns.
Héraðsdómur vísaði málinu frá þar
sem maðurinn var ekki talinn geta
átt aðild að slíku máli og byggðist sú
niðurstaða á skýrum ákvæðum
barnalaganna. Hæstiréttur taldi
aftur á móti að ákvæði laga, sem
meinuðu manni að höfða slíkt mál,
væru andstæð stjórnarskránni,
einkum jafnræðisreglunni í 65. gr.
og ákvæði 70. gr. hennar, um rétt
manna til að fá skorið úr um réttindi
sín fyrir dómi. Þá var í dóminum
lögð áhersla á þann grundvallarrétt
barnsins að vera réttilega feðrað.
Vegna þessa dóms varð löggjaf-
inn að endurskoða þessi ákvæði
barnalaga sem takmörkuðu rétt
manna til að höfða dómsmál til feðr-
Réttindi barna skerpt
Morgunblaðið/Kristinn
Barnalög hafa tekið stakkaskiptum á undanförnum áratugum. Nú hafa tekið gildi ný barnalög þar sem tekið er á ýmsum grund-
vallarmálum með skýrari hætti en áður hefur verið gert. Svala Ólafsdóttir fjallar um nýju barnalögin.