Morgunblaðið - 29.12.2003, Blaðsíða 20
20 MÁNUDAGUR 29. DESEMBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
N
ú þegar Saddam Hussein
hefur verið handtekinn
beinist athygli heimsbyggð-
arinnar að tilhögun rétt-
arhalda yfir honum. Eiga
Írakar sjálfir að sækja hann til saka eða á
að leiða hann fyrir alþjóðlegan dómstól?
Þetta mál verður rætt í Jemen 10.–12.
janúar á ráðstefnu um lýðræði, mannrétt-
indi og hlutverk Alþjóðasakamáladóm-
stólsins.
Auðvitað er ljóst að Saddam Hussein
kemst ekki hjá saksókn fyrir aftökur án
dóms og laga, pyntingar og ofsóknir á
hendur hundruðum þúsunda Íraka, glæpi
sem einkenndu blóðuga ógnarstjórn hans.
Markmið réttarhaldanna ætti samt ekki
aðeins að vera að sækja einræðisherrann
og samverkamenn hans til saka, heldur
einnig að stuðla að sáttum í Írak með því
að halda í heiðri grundvallarreglur um
óhlutdrægni, sanngirni og gagnsæi.
Írakar hafa árum saman aðeins þekkt
grimmileg lög valdbeitingar og ógnunar.
Ef réttarhöldin yfir Saddam Hussein og
stjórn hans eiga að vera hornsteinn sátta,
frelsis og lýðræðis í Írak ætti Bandaríkja-
stjórn að gera allt sem hún gæti til nota
þetta tækifæri og gera miklar kröfur til
saksóknarinnar, þannig að fyllsta rétt-
lætis verði gætt.
George W. Bush Bandaríkjaforseti hef-
ur lýst því yfir að hann hyggist „vinna
með Írökum að því að finna leið til að
tryggja að réttarhöldin standist þær kröf-
ur sem gerðar eru á alþjóðavettvangi“.
Besta leiðin til að standast þessar kröfur
og komast hjá ásökunum um „réttlæti
sigurvegarans“ felst í því að alþjóðlegar
stofnanir taki þátt í réttarhöldunum.
Þjóðir heims stofnuðu, með þátttöku
Sameinuðu þjóðanna, alþjóðlega dómstóla
til að fjalla um stríðsglæpi og glæpi gegn
mannúð í fyrrverandi lýðveldum Júgó-
slavíu, Rúanda, Síerra Leóne og Kambód-
íu. Þessir dómstólar hafa orðið til þess að
nú er almennt litið svo á að slíkir glæpir
og alvarleg mannréttindabrot varði allt
mannkynið og að alþjóðasamfélagið eigi
að taka virkan þátt í því að tryggja að
réttlætið nái fram að ganga.
Þótt enginn efist um að íraskir dóm-
arar vilji draga fyrrverandi „þjóðhöfð-
ingja“ landsins fyrir íraskan rétt bendir
flest til þess að alþjóðlegar stofnanir
þurfi með einhverjum hætti að koma að
réttarhöldunum, fyrst og fremst til að
tryggja óhlutdrægni.
Síðustu tíu ár hefur alþjóðasamfélagið
stofnað sérstaka dómstóla í löndum þar
sem ástandið er þannig að dómstólar
heimamanna geta ekki tryggt sanngjörn
réttarhöld. Þannig er einmitt ástandið í
Írak núna. Eftir þrjátíu ára grimmilega
einræðisstjórn er réttlætishugtakið orðið
mjög bjagað í Írak. Því að réttlæti hlýtur
að snúast um meira en kröfur um að
Saddam Hussein verði tekinn af lífi, kröf-
ur sem bergmálað hafa í nokkrum ríkjum
heims.
Mikilvægt er að Bandaríkin gangi fram
fyrir skjöldu í þessum mikilvæga þætti í
því að byggja upp nýtt Írak. Bandaríkja-
stjórn ætti að leita til Sameinuðu þjóð-
anna og beita sér fyrir réttarhöldum, sem
geta ekki leitt til dauðarefsingar og svip-
ar til saksóknanna á hendur Slobodan
Milosevic og leiðtogunum sem báru
ábyrgð á fjöldamorðunum í Rúanda – og
hugsanlegra saksókna á hendur Charles
Taylor í Líberíu og tugum leiðtoga Rauðu
khmeranna í Kambódíu.
Þetta gæti einnig orðið til þess að
Bandaríkjastjórn áttaði sig loksins á því
að andstaða hennar við aðild landsins að
Alþjóðasa
við hagsm
þetta orð
til að legg
arstarfsin
Bandarík
Ekki e
að Írakar
réttinda.
’ Alþjóðlegur dómstóll íÍrak vegna glæpa gegn
mannúð myndi greiða fyrir
þróun írasks réttarkerfis í
þágu allra Íraka ‘
Eftir Emmu Bonino og
Gianfranco Dell’Alba
© Project Syndicate.
Kona í út
fjallað er
Saddam verði d
fyrir alþjóðlega
A
l-Qaeda hefur hingað til
tekist að kynda undir
átökum milli menning-
arheima. Þegar hryðju-
verkamennirnir gerðu
árásirnar í Bandaríkjunum 11. sept-
ember 2001 virtust þeir staðfesta við-
vörunarorð þeirra Vesturlandabúa
sem óttuðust mest íslam.
Nú hafa hryðjuverkamennirnir lát-
ið til skarar skríða gegn Tyrklandi.
Hvers vegna ættu íslamistar að drepa
múslíma í helgum mánuði þeirra,
ramadan? Til að refsa Tyrkjum vegna
stuðnings þeirra við innrásina í Írak?
Staðreyndin er hins vegar sú að
Tyrkir féllust ekki á að erlendar her-
sveitir yrðu fluttar á landsvæði þeirra
til að ráðast inn í Írak og þeir lögðu
ekki heldur til hermenn í stríðið.
Ef til vill er markmið al-Qaeda með
hryðjuverkunum í Tyrklandi að koma
í veg fyrir að landið fái aðild að Evr-
ópusambandinu? Eftir árásirnar
áréttuðu þó vestrænir leiðtogar að
brýnt væri að styrkja tengsl Tyrk-
lands og Evrópusambandsins.
Þegar menn spyrja þessara spurn-
inga sést þeim yfir mikilvæg stað-
reynd um Tyrkland. Mörgum álits-
gjöfum verður tíðrætt um einstaka
stöðu Tyrklands sem „brúar“ milli ísl-
ams og veraldarhyggju, og milli aust-
urs og vesturs. Vandamálið er hins að
Vesturlandabúar líta ekki á Tyrkland
sem hluta af Vesturlöndum og í músl-
ímaheiminum er landið ekki heldur
álitið fullgilt múslímaríki.
Tyrkland er of múslímskt fyrir
Vesturlönd og of veraldlegt fyrir
múslíma. Þetta hefur veikt Tyrkland
og margoft valdið togstreitu í landinu.
Staðreyndin er hins vegar sú að fjöl-
breytileikinn í menningu og siðum
Tyrklands er einstæður í múslíma-
heiminum.
Daginn eftir sprengjuárásina á
skrifstofu breska ræðismannsins í
Istanbúl tók ég leigubíl að bygging-
unni. Ég ræddi auðvitað þennan
hræðilega atburð við leigubílstjórann
en þótt hann væri kurteis sýndi hann
lítil viðbrögð. Ef til vill var hann bara
svona fámáll, eða djúpt hugsi yfir
ringulreiðinni sem varð í borginni eft-
ir sprengingarnar.
Ég virti leigubílinn fyrir mér dá-
góða stund. Við baksýnisspegilinn
voru tveir límmiðar og boðskapur
þeirra virtist mótsagnakenndur. Á
öðrum þeirra stóð „Hakimiyet Allah-
’indir“, sem þýðir „Allah stjórnar“
eða „valdið tilheyrir Allah“, en það er
slagorð íslamista. Við hliðina á þess-
ari áletrun var tyrkneski fáninn í tví-
riti, helsta tákn veraldlegrar þjóðern-
ishyggju í Tyrklandi. Þægileg
vestræn tónlist frá útvarpsviðtækinu
gerði þetta enn flóknara.
Hver skoðanakönnunin á fætur
annarri sýnir að Tyrkir trúa á Allah
og líta á sig sem múslíma. Hollusta
þeirra við íslam getur þó komið
mönnum spánskt fyrir sjónir og til að
lýsa henni get ég nefnt mann sem ég
sá eitt sinn biðja til Allah í rústum
Seifshofs í litlum bæ við strönd Eyja-
hafs. Þessi guðhræddi maður var
augljóslega uppnuminn af helgi þessa
forna heiðingjahofs og bað til Allah
eins og ekkert væri sjálfsagðara.
Hann sá enga mótsögn í trú sinni á
Allah og hofinu þar sem hann fór með
bænina.
Þetta er einmitt það sem
og hreintrúarmenn á Vest
skilja ekki: Tyrkir telja si
þurfa að velja á milli þess
tímalegur og þess að vera
Tyrkir fordæmdu hryðjuv
anbúl einum rómi; mjög fá
því fram að gyðingar og B
sjálfum sér um kennt þótt
staða hefði verið við innrá
Bandaríkjamanna í Írak.
Tyrkir snerust ekki hel
íslam og töldu ekki að trú
hryðjuverkin. Þess í stað v
þeir fórnarlömbunum sam
(hvort sem þau voru gyðin
ímar eða Bretar) og lýstu
ingi við þá stefnu sem þjó
valið.
Hryðjuverkastarfsemi
aðskilnaðarsinna í Tyrkla
áður valdið mikilli togstre
inu, vegna ýmissa mistaka
stjórnvöldum urðu á þega
vandans voru metnar. Ólí
hins vegar að hryðjuverki
verði til þess að stjórnvöld
taugum og skerði lýðræði
indi.
Hafi al-Qaeda staðið fy
verkunum misreiknuðu sa
herfilega. Viðbrögð Recep
Erdogans forsætisráðher
spegla viðhorf tyrknesku
ar: „Markmiðið með þessu
Ellefti september Ty
Eftir Haldun Gülalp
© Project Syndicate. ’ Ríkisstjórn Aflokksins er rey
best til þess fa
berjast gegn al
í Tyrklandi ‘
LÖGGJÖF GEGN
HRINGAMYNDUN?
Ídesember árið 2000 runnu Lyfjahf. og Lyfjabúðir hf. saman íeitt fyrirtæki. Við þann sam-
runa setti Samkeppnisráð nokkur
skilyrði á árinu 2001. Í fyrsta lagi
var hinu sameinaða fyrirtæki gert
skylt að selja fimm lyfjabúðir á höf-
uðborgarsvæðinu. Var það gert til að
hindra fyrirtækið í að ná markaðs-
ráðandi stöðu á lyfjamarkaðnum á
höfuðborgarsvæðinu. Í öðru lagi var
fyrirtækinu óheimilt að kaupa eða
yfirtaka lyfjabúðir í rekstri á höfuð-
borgarsvæðinu eða bjóða í rekstrar-
aðstöðu í verzlunarrými, þar sem
einungis væri gert ráð fyrir einni
lyfjabúð.
Í október árið 2002 sendi Lyfja hf.,
sem er dótturfyrirtæki Baugs, er-
indi til Samkeppnisstofnunar, þar
sem óskað var eftir því, að banni við
kaupum á lyfjaverzlunum og rekstr-
araðstöðu í verzlunarmiðstöðvum
yrði aflétt. Rök Lyfju hf. voru þau,
að takmarkanir þessar væru brot á
meðalhófsreglu stjórnsýslulaga.
Ennfremur að samkeppnisstaða fyr-
irtækisins væri skert þar sem þessar
takmarkanir næðu ekki til helzta
samkeppnisaðila þess.
Í ákvörðun, sem tekin var hinn 19.
desember sl., hafnaði Samkeppnis-
ráð beiðni Lyfju hf. og í þeirri nið-
urstöðu kemur fram sú röksemd, að
taka beri tillit til efnahagslegs
styrks móðurfélags Lyfju hf., þ.e.
Baugs. Þar segir: „Að mati ráðsins
veitir þessi styrkur ásamt hárri
markaðshlutdeild Lyfju ótvírætt
forskot á markaðnum gagnvart
helzta keppinaut sínum, Lyfjum &
heilsu, sem og öðrum keppinautum á
markaðnum.“
Þessi niðurstaða sýnir, að Sam-
keppnisráð gerir sér grein fyrir, að
fákeppnin á markaðnum hér á ýms-
um sviðum er komin að hættumörk-
um. En jafnframt er það umhugsun-
arefni, að Lyfja hf. í ljósi
markaðshlutdeildar sinnar skuli yf-
irleitt gera tilraun til að fá ákvörðun
Samkeppnisráðs frá árinu 2001
hrundið. Það er vísbending um, að
sennilega er það of mikil bjartsýni
að ætla að markaðsaðilar kunni sér
sjálfir hóf í útþenslu.
Þetta er líka reynsla annarra
landa og þá ekki sízt Bandaríkja-
manna. Þar hefur í meira en hundrað
ár verið í gildi löggjöf gegn hringa-
myndun, bæði á landsvísu og í ein-
stökum ríkjum Bandaríkjanna.
Frægust er sú löggjöf, sem kennd er
við John Sherman, öldungadeildar-
þingmann, en þau lög tóku gildi árið
1890 eða fyrir rúmlega eitt hundrað
árum. Megin tilefni þeirra var
myndun Standard Oil, olíuhringsins,
en aðaleigandi hans var John D.
Rockefeller. Áður hafði Rockefeller
reynt að kaupa John Sherman til
fylgis við sig með framlögum í kosn-
ingasjóði hans. Markmið laganna
var að koma í veg fyrir myndun við-
skiptasamsteypa og auðhringa, sem
gætu haft hamlandi áhrif á frjáls við-
skipti manna á meðal.
Á síðustu 100 árum hefur marg-
vísleg viðbótar löggjöf verið sett í
Bandaríkjunum til þess að ná þess-
um markmiðum en jafnframt hafa
önnur lönd fylgt í kjölfarið. Gera má
ráð fyrir, að um 100 ríki hafi sett lög
af þessu tagi og á seinni árum – í
kjölfar alþjóðavæðingar viðskipta-
lífsins – hefur samstarf á milli ríkja
stóraukizt á þessu sviði. Þannig er
nú t.d. mikil samvinna á milli Banda-
ríkjanna og Evrópusambandsins um
aðgerðir til þess að koma í veg fyrir
hringamyndanir á alþjóðavísu.
Samkeppnislögunum, sem í gildi
eru, er auðvitað ætla að hamla gegn
slíkri þróun en að fenginni reynslu
er ljóst að þau duga ekki til.
Þróunin í íslenzku viðskiptalífi
hefur því miður orðið á þann veg, að
færri og færri aðilar eru að verða
ráðandi á þeim vettvangi. Ekkert
bendir til að eitthvað sé að draga úr
þeirri framvindu mála. Þvert á móti
bendir flest til, að þeir, sem nú þegar
hafa mjög sterka markaðsstöðu, leiti
stíft eftir því að efla hana enn og
sjást þess t.d. augljós merki í banka-
heiminum.
Það kann því að vera orðið tilefni
til þess, að Alþingi taki til alvarlegr-
ar umræðu og meðferðar að endur-
skoða þá löggjöf, sem fyrir er og
varðar þetta svið og setji nýja og öfl-
uga löggjöf gegn hringamyndun í ís-
lenzku atvinnulífi. Eðlilegt er að
byggja slíka löggjöf á reynslu ann-
arra þjóða, bæði Bandaríkjamanna
og annarra. Ennfremur er nauðsyn-
legt að kanna stöðu þessara mála
innan Evrópusambandsins og að hve
miklu leyti tilskipanir ESB eiga eftir
að rata inn í íslenzka löggjöf á næstu
árum.
Auðvitað er æskilegast að hér
þurfi ekki að setja lög og reglur, sem
með ýmsum hætti hafa takmarkandi
áhrif á viðskiptalífið. En hér kemur
fleira til. Þetta er að verða spurning
um í hvers konar þjóðfélagi við Ís-
lendingar viljum búa. Höfum við
áhuga á að búa í þjóðfélagi, þar sem
mikill hluti viðskiptalífs landsmanna
er á höndum tveggja til þriggja að-
ila. Einhverjir munu vafalaust segja
að þannig hafi þetta alltaf verið og
vísa til sterkrar stöðu samvinnu-
hreyfingarinnar mestan hluta 20.
aldarinnar. En var það eftirsóknar-
vert samfélag, þar sem einn aðili
hafði slíka yfirburðastöðu og setti að
verulegu leyti mark sitt á stjórn-
málabaráttuna og fjármagnaði hana
að hluta til fyrir þá, sem voru henni
hliðhollir?
Því verður ekki trúað að þorri Ís-
lendinga hafi áhuga á að endurreisa
þess konar samfélag. Við eigum að
búa við frjálst viðskiptalíf, þar sem
athafnaþrá og útsjónarsemi einstak-
linga fær að njóta sín en hjá því verð-
ur ekki komizt að setja almennar
leikreglur, sem fylgzt er með að
verði í heiðri haldnar. Það eru einu
afskipti, sem stjórnmálamennirnir
eiga að hafa af viðskiptalífinu en þeir
hafa ekki verið nógu vakandi fyrir
því á síðustu árum, og þurfa að gera
á því bragarbót.