Morgunblaðið - 30.12.2003, Blaðsíða 26

LISTIR
26 ÞRIÐJUDAGUR 30. DESEMBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
Á SÍÐUSTU mánuðum hefur gef-
ist tækifæri til að upplifa og bera
saman helstu verk tveggja af kunn-
ustu brautryðjendum íslenskrar
ljósmyndunar, feðganna Magnúsar
Ólafsson (1862–1937) og Ólafs
Magnússonar (1889–1954). Ljós-
myndasafn Reykjavíkur reið á vaðið
með yfirlitssýningu á verkum
Magnúsar og upp á síðkastið hefur
Þjóðminjasafn Íslands, í samstarfi
við Listasafn Reykjavíkur, staðið
fyrir veglegri sýningu í Hafnarhús-
inu á verkum Ólafs. Samhliða sýn-
ingunni kom út myndarleg bók um
Ólaf, með úrvali mynda og saman-
tekt Ingu Láru Baldvinsdóttur, for-
stöðumanns myndadeildar Þjóð-
minjasafns, um feril hans.
Verk Ólafs – sem skreytti sig með
titlinum „Konunglegur hirðljós-
myndari“ – hanga í þremur sölum
Hafnarhússins. Í þeim stærsta eru
landslags- og staðamyndum hans
gerð skil, en fyrir þær varð Ólafur
hvað kunnastur á sinni tíð, ekki síst
þær handlituðu. Í minni sölum eru
síðan myndraðir úr konungsheim-
sóknum og úrval portretta frá stofu
Ólafs.
Í grein sinni „Ljósmyndun Ólafs
Magnússonar“ í bókinni, fjallar Inga
Lára í upphafi um misskilning sem
hún hefur orðið vör við á síðustu ár-
um, ekki síður en við á Morgun-
blaðinu, að Konunglega hirðljós-
myndaranum Ólafi er ruglað saman
við nafna hans, Ólaf K. Magnússon,
blaðaljósmyndara „sem um áratuga
skeið skapaði sýn Morgunblaðsins á
land og þjóð með myndum sínum.
Það sama gerðist þegar blaðaljós-
myndarinn Ólafur var að hefja störf
því þá var honum einmitt ruglað
saman við nafna sinn hirðljósmynd-
arann. Það varð til þess að hann
bætti millistaf í nafn sitt og varð
Ólafur K. Magnússon til aðgrein-
ingar frá kollega sínum, sem þá
hafði rekið ljósmyndastofu í Reykja-
vík um áratugi, Ólafi Magnússyni
hirðljósmyndara.“ Þá bætir Inga
Lára við: „Auk þess er tilhneiging
til þess að blanda saman myndum
Ólafs og föður hans, Magnúsar
Ólafssonar …“(5) Hún segir mynda-
söfn þeirra feðga hafa tvinnast sam-
an og á stundum reynist jafnvel erf-
itt fyrir safnamenn að greina hvor
hefur tekið tilteknar myndir.
Ólafur var næstelstur barna
Magnúsar og mun snemma hafa far-
ið að aðstoða föður sinn. „Sjálfur
sagðist Ólafur hafa litið starf föður
síns stórum augum og þegar hann
rakst eitt sinn á orðin „hinn mikli
myndasmiður“ í sálmabókinni var
hann ekki í nokkrum vafa um að þar
væri átt við pabba sinn.“(6) Ólafur
lærði því ljósmyndun hjá föður sín-
um og árið 1908, þegar hann var 19
ára, var opinberlega farið að titla
Ólaf ljósmyndara.
Hann hélt til Kaupmannahafnar
árið 1911, til frekara náms, og var í
tvö ár hjá kunnum ljósmyndara,
Juncker-Jensen að nafni.
Árið 1913 kom Ólafur heim og
opnaði stofu í Templarasundi 3, á
sama stað og faðir hans starfaði.
Umsvif hans urðu strax mikil, hann
hafði aðstoðarmenn og nema. Meðal
þess sem kemur fram í fróðlegri
grein Ingu Láru er að með sam-
anburði á útsvarsgreiðslum helstu
ljósmyndastofa Reykjavíkur, á
fyrstu áratugum nýliðinnar aldar,
má sjá að umsvifin voru svo sann-
arlega mest hjá Ólafi.
Hún segir að ekki sé vitað hvað
olli því að hann var valinn til að
fylgja dönsku konungsfjölskyldunni
um Ísland árið 1921, en líklega hafi
hann verið valinn úr röðum koll-
eganna af íslenskum stjórnvöldum.
Konungskoman var mikill viðburður
og myndaði Ólafur fyrirmennin á
vandaðan en um leið hversdagsleg-
an hátt. Í kjölfarið virðist Ólafur
hafa sótt um titilinn „konunglegur
hirðljósmyndari“, en samkvæmt
Ingu Láru gaf titillinn viðkomandi
„heimild til að tengja sig hinu kon-
ungborna fólki og hefur verið sterkt
í ímyndasmíð á þeim tíma enda var
greitt sérstakt gjald til hirðarinnar
fyrir hann. Eftir það voru myndir
Ólafs ekki bara merktar með titl-
inum heldur kórónu að auki. Eftir
konungskomuna 1921 varð Ólafur
fastur fylgdarmaður meðlima kon-
ungsfjölskyldunnar hér á landi.“
Þekktastur hefur Ólafur orðið
fyrir landslagsmyndir og skipa þær
öndvegi á sýningunni. Inga Lára
segir að í því efni hafi Ólafur verið
„mjög mótaður af hugmyndum föð-
ur síns um að ná myndum af öllum
fegurstu stöðum á landinu og koma
upp sem fullkomnustu myndasafni
af íslensku landslagi“.
Ólafur fór í sérstakar ferðir til að
mynda landslag, kjarna þeirra tók
hann í hefðbundum landslags-
myndastærðum en um 1925 eign-
aðist hann panórama-myndavél,
sem opnaði honum nýja möguleika.
Myndir Ólafs voru prentaðar á póst-
kort, birtust í árbókum Ferðafélags
Íslands eftir stofnun þess árið 1927,
og í fjölda annarra bóka og blaða.
Einn vettvangur fyrir þessar
landslagsmyndir var að stækka þær
upp og ramma inn, en það gerði
Ólafur allar götur frá 1914 og jók þá
iðju eftir því sem leið á starfsferil
hans. Fyrst voru myndirnar brún-
tónaðar en síðan sérhæfði Ólafur sig
í að litsetja landslagsmyndir eða
handmála yfir þær. Notaði hann
ýmsa liti við málun þessa, jafnvel ol-
íuliti. Síðar fann hann upp sérstaka
aðferð við að lita myndir með bláum
blæ og var sú aðferð ríkjandi hjá
honum upp frá því. Samkvæmt
rannsóknum Ingu Láru voru þessar
landslagsmyndir Ólafs alls ekki
ódýrar, ef miðað er við verðlag á
ljósmyndum. Þær voru í milliverð-
flokki málverka og ekki á allra færi
að eignast þær.
Hversdagslegt landslag
og listlíki
Í stærsta sal sýningarinnar hefur
verið safnað saman á fimmta tug
frumprenta Ólafs af þessu tagi,
landslags- og staðamyndum og eru
flestar þeirra handlitaðar. Þá eru í
miðjum sal 16 ný og stór tölvuút-
prent eftir panorama-filmum Ólafs,
en hann mun ekki hafa haft aðstöðu
til að prenta þær í fullri breidd á
sínum tíma.
Það er sérkennilegt að skoða
handlituðu myndirnar – tíminn hef-
ur ekki gert þeim gagn. Víst eru
margar glæsilegar. Ein af Dettifossi
er með mikilfenglegustu myndum
sem sést hafa af fossinum; þarna er
tignarleg stór mynd af Tindum í
Öxnadal, í blátónum, og önnur í
brúnum og þrungin rómantík sýnir
Flosagjá. Ólafur hefur vissulega
haft ágætt auga fyrir landinu, en
það vekur furðu þegar svona marg-
ar landslagsmynda hans eru sýndar
saman, hversu einhæf nálgun hans
er, til dæmis í myndbyggingunni.
Þar hefur hann staðið föður sínum
talsvert að baki. Tæknilega er frá-
ganginum líka stundum ábótavant,
prentin loðin og óskörp. Sú spurn-
ing kemur upp í hugann hvort hann
hafi ekki treyst miðlinum – ljós-
myndinni – til að standa á eigin fót-
um. Með handlituninni verða mynd-
irnar að furðulegu listlíki – kits – og
verstar eru þær sem litaðar eru með
olíulitum. Þessar myndir voru vin-
sælar á sínum tíma, en í dag eru
þær fyrst og fremst söguleg fyr-
irbæri. Handavinna litarans er einn
þeirra þátta sem koma í veg fyrir að
myndirnar lifi. Önnur ástæða er sú,
að svo margar myndanna sýna
landslag þar sem ekkert vitnar um
ljósmyndarann og samtíma hans;
fólkið í kringum hann eða samfélag-
ið. Landslagið hefur lítið breyst og í
dag geta menn ennþá tekið svona
myndir, oft á sömu stöðum – og
leyst verkið betur af hólmi tækni-
lega.
Áhugaverðu myndirnar, og þær
sem helst lifa, eru myndir sem sýna
tímann þegar verkin urðu til: eft-
irminnileg mynd af börnum sem
mynda hringi við Austurbæjarskól-
ann, stílhreinar ljósmyndir þar sem
horft er yfir Reykjavík, og svo
frægasta mynd Ólafs, þar sem fjár-
safn rennur niður Þjórsárdal árið
1938.
Í heildina eru sterkustu lands-
lagsmyndir Ólafs, og þær sem koma
á óvart, nýprentuðu panorama-
myndirnar. Víst saknar maður þess
að sjá þær ekki prentaðar á ljós-
myndapappír, þá hefði dýptin í þeim
orðið meiri. Farin er sú leið að hafa
myndirnar frekar kontrastlitlar, lík-
lega til að smáatriði komi sem best
fram, en þarna eru fágætar perlur.
Rómantísk nálgun Ólafs skilar sér
vel, en um leið eru þessar myndir
oft skemmtilega hversdagslegar. Og
laus við handlitunina er betra að
velta fyrir sér sýn ljósmyndarans,
hvernig hann vinnur með rýmið.
Það má minnast á áhrifaríkar
myndir úr Húsafelli og frá Löð-
mundarvatni, áhugavert er að geta
skoðað bæinn að Svínafelli í Öræf-
um, með grjóturðina alveg uppað
heimatúninu og góðar myndir sýna
ferðafélaga Ólafs í landslagi. Eft-
irminnilegust í þessum hópi er
mynd af fjársafni Gnúpverja að
renna niður Þjórsárdal – og sú slær
við þeirri frægu sem var á Heims-
sýningunni 1939 og hundraðkallin-
um. Féð rennur suður með Þjórsá,
það er dempuð kvöldbirta og stemn-
ingin töfrandi – það er afar falleg
ljósmynd.
Í portrettsalnum eru tæplega
fjörutíu myndir og þar hefur einnig
verið farin sú leið að sýna ekki lítil
frumprentin, heldur hafa myndir
verið skannaðar inn og prentaðar út
á vandaðan hátt. Vissulega saknar
maður þess að sjá ekki handbragð
ljósmyndarans og aðstoðarmanna
hans – eða vönduð ný prent eins og
Þjóðminjasafnið gerði fyrir sýning-
arnar á ljósmyndum Lofts Guð-
mundssonar og Hans Malmberg í
Hafnarborg hér um árið. En engu
að síður er hér saman komið gott yf-
irlit portrettmynda, sem sýna
hvernig Ólafur myndaði fólk á stof-
unni. Þetta eru oft formlegar mynd-
ir og vel lýstar; þær gefa gjarnan
meira upp um ljósmyndarann en
fyrirsætuna. Á því eru þó áhrifa-
miklar undantekningar, eins og
myndin af Þorvaldi á Þorvaldseyri,
frábært portrettið af Stephani G. og
myndin af Jóhannesi Kjarval, æði
ströngum á svip.
Myndraðirnar frá konungskom-
unum árin 1921 og 1926 eru mjög
áhugaverðar. Við fyrstu sýn láta
þessi litlu brúnleitu frumprent lítið
yfir sér, en þegar betur er að gáð er
um að ræða heillandi heimildir um
yfirreið þessara tignu gesta um
landið – og allt tilstandið sem heim-
sóknirnar hafa valdið. Myndirnar
sýna okkur fólk í landinu; langborð
á Laugarvatnsvöllum, hóp manna í
hnapp á stíflugarði Flóaáveitunnar,
þennan holdgranna konung, Krist-
ján X., stoltan á svip með veiðistöng
og leiðsögumaður hans heldur á
tveimur löxum.
Bókin bætir við
Í bókinni Ólafur Magnússon –
Konunglegur hirðljósmyndari, eru
rúmlega áttatíu ljósmyndir.
Ánægjulegt er hvernig hún bætir
talsverðu við sýninguna, þar sem í
henni er nokkuð af myndum sem
ekki eru þar, en einkum eru þetta
myndir úr fyrirtækjum og af fólki
við störf.
Val myndanna er til fyrirmyndar
og gefur góða tilfinningu fyrir störf-
um Ólafs. Þá hefur verið farin sú
leið, þegar handmáluðu myndirnar
eru sýndar, að sýna einnig ramm-
ana utan um þær, og er það vel, því
fjölbreytileg rammaflóran – ramma-
gerðir sem einkum sjást utan um
málverk – segja sína sögu um það
hvernig fólk upplifði þessar myndir
á sínum tíma.
Litmyndirnar eru vel prentaðar
og sama má segja um frumprentin
sem eru brúntónuð, en hinsvegar er
það galli á bókinni hvað nýkópíur
eru hrapalega illa prentaðar, gráar
og flatar. Í dag gerir fólk það miklar
kröfur til prentverks að þetta telst
vart boðlegt.
Hvað skrif Ingu Láru Baldvins-
dóttur varðar, þá eru þau afar upp-
lýsandi um Ólaf og störf hans, og
vart við öðru að búast þar sem höf-
undurinn er fremsti ljósmyndasagn-
fræðingur þjóðarinnar.
Ólafur Magnússon var merkur
frumkvöðull og einn aðal ljósmynd-
ari þjóðarinnar á fyrri hluta síðustu
aldar. Þessi vandaða úttekt á ferli
hans leiðir í ljós að áhrifamestu
verk hans eru ekki þau sem hann
hélt helst fram, eins og handmáluðu
landslagsmyndirnar, heldur frekar
þau hófstilltari sem og heimildaljós-
myndirnar.
BÆKUR
Ljósmyndir
Myndaval: Inga Lára Baldvinsdóttir og Ív-
ar Brynjólfsson.
Prentvinnsla: Svansprent.
Þjóðminjasafn Íslands, 2003– 152 bls.
ÓLAFUR MAGNÚSSON – KONUNGLEGUR
HIRÐLJÓSMYNDARI.
Rómantísk náttúrusýn
Ólafur Magnússon/Þjóðminjasafn
Fjársafn rekið niður Þjórsárdal hjá Bringu, 1938. Þessi mynd var á Heimssýningunni í New York árið 1939.
MYNDLIST
Ólafur Magnússon
Listasafn Reykjavíkur - Hafnarhús
Sýningunni lýkur 4. janúar
Einar Falur Ingólfsson
SETT hefur verið upp vefsíða til
minningar um leikkonuna Önnu
Borg á heimasíðu Leikminjasafns
Íslands. Tilefnið er að hundrað ár
voru liðin fyrr á þessu ári frá fæð-
ingu hennar.
Anna Borg fæddist í Reykjavík
30. júlí 1903. Foreldrar hennar
voru Borgþór Jósefsson bæj-
argjaldkeri og kona hans, leik-
konan þjóðkunna, Stefanía Guð-
mundsdóttir. Anna lauk ásamt
Haraldi Björnssyni leikaraprófi
frá skóla Konunglega leikhússins í
Kaupmannahöfn vorið 1927, fyrst
íslenskra leikara.
Eftir það starfaði hún í Dan-
mörku til æviloka og var lengst af
fastráðin við Konunglega leik-
húsið. Árið 1932 giftist hún Poul
Reumert, einum fremsta leikara
Dana á síðustu öld, og eignuðust
þau tvo syni. Komu þau nokkrum
sinnum saman til Íslands og léku
gestaleiki, oftast með leikurum
Leikfélags Reykjavíkur. Síðast lék
Anna Borg hér á sviði Þjóðleik-
hússins á fyrsta starfsári þess,
1950–51. Hún fórst með flugvél-
inni Hrímfaxa á Fornebu-flugvelli
við Ósló á leið til Íslands 14. apríl
1963.
Slóðin að síðunni er www. leik-
minjasafn.is
Leikminjasafnið
minnist Önnu Borg
Anna Borg í hlutverki heilagrar Jó-
hönnu í samnefndu leikriti George
Bernhard Shaw í Þjóðleikhúsinu
1951.