Morgunblaðið - 31.12.2003, Blaðsíða 2

2 B MIÐVIKUDAGUR 31. DESEMBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
Á
rið, sem nú er að
syngja sitt síðasta,
var kosningaár og
þess vegna auðvitað
átakaár í pólitíkinni.
Ekki er þó hægt að
segja, þegar upp er
staðið, að valdahlutföll hafi raskazt
stórlega frá upphafi ársins til loka
þess. Ríkisstjórnin hélt velli í
alþingiskosningunum, sem fram fóru í
maí, og stuðningur við hana er ósköp
svipaður í lok ársins og var í upphafi
þess. Samkvæmt Þjóðarpúlsi Gallup
studdu þannig 56% landsmanna
stjórnina í janúar, en 57% gera það í
síðustu könnun fyrirtækisins á árinu,
sem gerð var í nóvember. Minnstur
var stuðningur við stjórnina rétt fyrir
kosningarnar, um 52%, en mestur að
þeim loknum, um og yfir 60% sl.
sumar.
Svipuð valdahlutföll
Þegar litið er á stöðu einstakra
flokka, er mesta breytingin á árinu
hjá Samfylkingunni; í janúar naut
hún stuðnings um 38% svarenda í
Þjóðarpúlsinum, en í síðasta mánuði
var sá stuðningur 28%. Samfylkingin
fékk um 31% stuðning í kosningun-
um, en mistókst að umbylta flokka-
kerfinu, verða „stóri“ jafnaðarmanna-
flokkurinn á norræna vísu og hinn
náttúrulegi ríkisstjórnarflokkur eins
og að var stefnt.
Sjálfstæðisflokkurinn naut í upp-
hafi ársins stuðnings 36% kjósenda. Í
kosningunum hlaut hann tæplega
34% fylgi, sem er þriðja versta út-
koma hans í þingkosningum, en í síð-
asta mánuði sögðust 36% landsmanna
styðja flokkinn.
Framsóknarflokkurinn hóf árið
með um 14% stuðning í skoðanakönn-
unum og fór enn neðar, jafnvel niður
fyrir 10%, fyrir kosningar, en náði
tæplega 18% fylgi á kjördag og hlaut
stuðning um 16% í síðustu skoðana-
könnun ársins. Þannig eru stjórnar-
flokkarnir samanlagt með fylgi um
52% þjóðarinnar í lok ársins, álíka og
það fylgi sem þeir fengu í kosningun-
um.
Vinstrihreyfingin – grænt framboð
byrjaði árið með 9% stuðning, svipað
fylgi og hún fékk svo í kosningunum,
en sótti í sig veðrið í skoðanakönnun-
um í haust og var með 14% fylgi í síð-
ustu könnun Gallups. Hún er eini
stjórnarandstöðuflokkurinn, sem hef-
ur bætt við sig fylgi í skoðanakönnun-
um frá kosningum. Frjálslyndi flokk-
urinn, sem mældist með 3% fylgi í
byrjun árs, fékk 7,6% í kosningunum
en mælist nú með um 5% fylgi og
virðist hafa fest sig í sessi – a.m.k. um
sinn.
Stjórnarandstaðan spilar illa úr sínu
Pólitískir viðburðir haustsins hafa
þannig ekki dregið neitt að ráði úr
stuðningi við ríkisstjórnina eða orðið
stjórnarandstöðunni veruleg lyfti-
stöng. Þó hefur stjórnarandstaðan
haft ýmis tækifæri til að koma höggi á
stjórnina, en eins og stundum áður
undanfarin ár hafa leiðtogar hennar
spilað illa úr því sem þeim var gefið.
Ríkisstjórnin hefur farið fram með
ýmis mál, sem lítt eru fallin til vin-
sælda, t.d. frumvarpið um breytingar
á kjörum og eftirlaunum stjórnmála-
leiðtoga, hækkun á benzínskatti,
breytingar á kjörum öryrkja sem
samtök þeirra töldu minni en um
hafði verið samið o.s.frv. Aukinheldur
hefur enn ekki orðið úr efndum á
ýmsum kosningaloforðum stjórnar-
flokkanna, t.d. um lækkun skatta á al-
menning.
Það er þó of snemmt að slá því
föstu, eins og sums staðar heyrist, að
ríkisstjórnin hafi með frammistöðu
sinni í haust svikið kosningaloforðin;
sennilegra er að hér sé á ferðinni
gamalreynd herkænska, stundum
kennd við Machiavelli, að gera óvin-
sælar breytingar í upphafi kjörtíma-
bils og nýta svo afganginn af tímanum
til að taka vinsælli ákvarðanir. Þannig
verður t.d. að gera ráð fyrir ákvörð-
unum um skattabreytingar í
tengslum við kjaraviðræður á nýju
ári.
Horfur á óbreyttu stjórnarsamstarfi
Ýmis mál hafa hreinlega snúizt í
höndunum á stjórnarandstöðunni og
þar er eftirlaunafrumvarpið svokall-
aða líklega skýrasta dæmið; það hafði
sennilega meiri neikvæð áhrif fyrir
formenn stjórnarandstöðuflokkanna
en leiðtoga stjórnarflokkanna, þar
sem þeir studdu frumvarpið í upphafi
en voru svo komnir á harðahlaup frá
því eftir að gagnrýnisraddir heyrðust.
Í tilviki Samfylkingarinnar virtust
forystumenn verkalýðshreyfingar-
innar stjórna því hvernig flokksfor-
ystan greiddi atkvæði. Það er í at-
hyglisverðri mótsögn við tal flokks-
formannsins um að búa þurfi til
nútímalegan jafnaðarmannaflokk að
hætti Tony Blairs, sem einmitt hefur
lagt sig í framkróka að sýna sjálfstæði
sitt gagnvart verkalýðshreyfingunni.
Þá er það Össuri Skarphéðinssyni
ekki auðvelt að hafa svilkonu sína,
Ingibjörgu Sólrúnu Gísladóttur, vara-
formann flokksins, næstu tvö ár í
framboði til formanns í Samfylking-
unni – framboði, sem ómögulegt er að
líta öðruvísi á en að beinist gegn hon-
um sjálfum.
Framganga forystu Samfylking-
arinnar í eftirlaunamálinu varð til
þess að Davíð Oddsson forsætisráð-
herra lýsti því yfir að annað stjórnar-
samstarf en það sem nú er í gildi,
kæmi ekki til greina. Margir samfylk-
ingarmenn hafa hins vegar ekki farið
leynt með áhuga sinn á að starfa með
Sjálfstæðisflokknum í ríkisstjórn og
jafnvel gefið í skyn að sjálfstæðis-
menn væru frekar til í slíkt en að láta
forsætisráðherraembættið í hendur
Halldórs Ásgrímssonar, formanns
Framsóknarflokksins, í september á
næsta ári eins og um var samið eftir
kosningar. Eftir yfirlýsingu Davíðs
bendir þó ekkert til annars en að það
samkomulag gangi eftir. Því tengist
að sjálfsögðu margvísleg óvissa og
væntingar; allt er á huldu um það
hvað Davíð tekur sér fyrir hendur,
hverjir skipa helztu ráðherraembætti
sjálfstæðismanna að skiptunum lokn-
um, hvaða ráðherra Framsóknar-
flokksins verður að víkja úr stjórn-
inni, hvort einhverjar áherzlubreyt-
ingar verði í stefnu hennar o.s.frv.
Um allt það er bezt að spá sem
minnstu, enda fráleitt að búið sé að
ákveða neitt um þau efni.
Átök stjórnmálamanna og
viðskiptajöfra
Ef horft er á einstök málefni, má
segja að á árinu, sem senn er liðið,
hafi átök stjórnmálamanna og valda-
mikilla viðskiptajöfra verið í brenni-
depli. Undanfarin ár hefur orðið mikil
breyting í þá veru að stjórnmálamenn
hafa tekið ákvarðanir, sem hafa fært
völdin frá þeim sjálfum í hendur aðila
í viðskiptalífinu, með einkavæðingu
ríkisfyrirtækja og auknu frjálsræði í
viðskiptum. Flestir telja að þessar
breytingar hafi orðið til góðs; að
stjórnmálamennirnir hafi áður ráðið
of miklu og fremur notað peningana,
sem þeir réðu yfir, til að skara eld að
eigin pólitísku köku, græða atkvæði
og halda völdum, en til þess að há-
marka hag neytenda og skattgreið-
enda. Menn hafa talið víst að í við-
skiptalífinu yrðu teknar ákvarðanir,
sem væru hagfelldari öllum almenn-
ingi. Í öllum ríkjum, þar sem þessi
þróun hefur átt sér stað, hafa þó farið
fram umræður um það hvernig bæri
að tryggja að þeir, sem fara með hin
nýju völd viðskiptalífsins, misnotuðu
þau ekki – og hvert sé hlutverk
stjórnmálamanna við að búa þannig
um hnútana að slíkt gerist ekki.
Snemma á síðasta ári setti Ingi-
björg Sólrún Gísladóttir, þá nýorðin
forsætisráðherraefni Samfylkingar-
innar, þessi mál á dagskrá með eft-
irminnilegum hætti – reyndar eigin-
lega með öfugum formerkjum –
þegar hún lét að því liggja í ræðu í
Borgarnesi að rannsóknir eftirlits-
stofnana ríkisins á Jóni Ólafssyni og
Norðurljósum, Baugi og Kaupþingi
væru af pólitískum rótum runnar
fremur en málefnalegum. Það kemur
væntanlega í ljós á nýju ári, þegar bú-
ast má við endanlegri niðurstöðu í
þessum málum, hvort einhver fótur
hefur verið fyrir þeim ummælum.
Davíð áberandi í umræðunum
Eftir þetta hefur árið fremur ein-
kennzt af umræðum um það hvort
valdamiklir aðilar í viðskiptalífinu séu
farnir að misnota völd sín til að skara
eld að eigin köku, fremur en að há-
marka hag almennings sem hluthafa
og viðskiptavina fyrirtækjanna, sem
um ræðir. Davíð Oddsson forsætis-
ráðherra hefur verið áberandi í þess-
um umræðum. Hann sakaði Jón Ás-
geir Jóhannesson, forstjóra Baugs,
um að hafa reynt að múta sér með
milligöngu Hreins Loftssonar, stjórn-
arformanns fyrirtækisins. Hann for-
dæmdi það þegar stjórnendur Kaup-
þings-Búnaðarbanka fengu ríkulega
launauppbót í formi kaupréttarsamn-
inga. Hann gagnrýndi harðlega við-
skipti KB-bankans og Jóns Ásgeirs
við Jón Ólafsson er hann seldi eignir
sínar hér á landi.
Davíð átaldi jafnframt bankana
harðlega fyrir afskipti sín og inngrip í
íslenzkt atvinnulíf og taldi þá almennt
komna út á hála braut.
Í umræðum á Alþingi um bankana
sagði Davíð: „Og ég sem hef trúað og
stutt og verið stoltur af því að standa
fyrir einkavæðingu á slíkum bönkum
tel jafnframt að það eigi að reyna að
halda þessum bönkum að sínum verk-
efnum og að þeir séu komnir langt út
fyrir þau mörk sem þeir eiga að sinna
og skyldum gagnvart almenningi í
þeim efnum.“ Við sama tækifæri lét
forsætisráðherra hörð orð falla um
samþjöppun á fjölmiðlamarkaði og
sagðist reiðubúinn að skoða hvort
setja þyrfti lög um eignarhald á fjöl-
miðlum. „Og meira að segja harðir
einkavæðingarmenn eins og ég geta
ekki hugsað sér að einkavæða Ríkis-
útvarpið. Það segir allt sem segja
þarf um þennan markað. Þannig að
samkeppnin leysir ekki þetta mál, því
miður,“ sagði Davíð.
Síðasta uppákoman, sem varpar
ljósi á togstreituna milli stjórnmála-
mannanna og viðskiptalífsins, er svo
samkomulagið um kaup KB-banka á
SPRON, þar sem vilji stjórnmála-
mannanna virðist ótvírætt hafa verið
sá að verja núverandi sparisjóðakerfi,
en valdamenn í bankaheiminum vilja
ólmir brjóta það niður og leggja undir
sig sparisjóðina. Umræður standa
m.a. um það, hvort Alþingi geti yfir-
höfuð staðið í vegi fyrir því að slíkt
gerist – og það verður þá prófsteinn á
möguleika stjórnmálamannanna til
að setja viðskiptalífinu skorður, í al-
manna þágu.
Enginn vafi er á því að þetta er að-
eins byrjunin á umfangsmiklum deil-
um og togstreitu um völd og hlutverk
stjórnmálamannanna annars vegar
og valdamanna í viðskiptalífinu hins
vegar, sem mun setja mikinn svip á
nýja árið. Ein spurningin, sem hlýtur
að vakna þegar breytingar á ráð-
herraembættum blasa við, er hvort
Halldór Ásgrímsson muni á seinni
hluta nýs árs taka jafnfast á móti við-
skiptajöfrunum og Davíð Oddsson
hefur gert á árinu.
Varnarmál í deiglunni
Annað stórmál, sem setti svip sinn
á gamla árið og verður eflaust einnig
áberandi á því nýja, er endurskoðun á
vörnum Íslands. Bandaríkjamenn
komu íslenzkum stjórnvöldum í opna
skjöldu er þeir tilkynntu einhliða rétt
fyrir kosningar að orrustuþoturnar
færu burt frá Keflavíkurflugvelli.
Eftir talsverð átök breyttist sú af-
staða og varnarviðbúnaður á Íslandi
verður nú endurskoðaður í samhengi
við endurskipulagningu herafla
Bandaríkjanna um allan heim. Ís-
lendingar hafa þó enga tryggingu
fyrir því að óbreyttum varnarviðbún-
aði verði viðhaldið í Keflavík og verða
að vera reiðubúnir að hugsa varnar-
mál sín upp á nýtt og sýna stórlega
aukið frumkvæði í vörnum landsins.
Það á raunar við hvort sem viðvera
Bandaríkjanna á Keflavíkurflugvelli
verður óbreytt eða ekki. Varnarmálin
verða eitt mikilvægasta viðfangsefni
íslenzkra stjórnmála á nýju ári.
Togstreita stjórnmála og viðskipta
Stjórnmál
Ólafur Þ. Stephensen aðstoðarritstjóri
Morgunblaðið/Sverrir
Davíð Oddsson og Halldór Ásgrímsson ákváðu eftir kosningar að halda áfram sameiginlegri vegferð í ríkisstjórn, en í september sezt Halldór í bílstjórasætið.
olafur@mbl.is
’ Enginn vafi er á því að þetta er aðeins byrjun-in á umfangsmiklum deilum og togstreitu um
völd og hlutverk stjórnmálamannanna annars
vegar og valdamanna í viðskiptalífinu hins vegar,
sem mun setja mikinn svip á nýja árið. ‘
Straumar og stefnur Við áramót rýna fimm blaðamenn Morgunblaðsins í atburði
liðins árs, hver á sínu sviði, og leitast við að skoða hvert stefni á nýja árinu.