Morgunblaðið - 11.01.2004, Side 34

LISTIR
34 SUNNUDAGUR 11. JANÚAR 2004 MORGUNBLAÐIÐ
F
innska skáldið Bo Carpelan gaf
út fyrir nokkru 21. ljóðabók sína
en hann telst ekkert unglamb
lengur, fæddur 1926.
Bókin nefnist Diktamina (útg.
Bonniers.).
Gagnrýnendur hafa bent á að
minna sé nú um tvísæi hjá Carpelan. Hann
horfist óhræddur í augu við dauðann, beinlín-
is leikur sér að dauðanum um leið og hann
beitir málið töfrum og breytir því í tónlist, svo
að vitnað sé til eins gagnrýnandans.
Fólk og minningar eru
helstu yrkisefnin.
Það er angurværari og
kyrrlátari tónn í þessum
ljóðum en oft áður hjá
Carpelan en þó verður
hann ekki sakaður um að
fara óvarlega með orð og stunda flugeldasýn-
ingar. Íhugunin setur mark sitt á verk hans
og visst lágvært skopskyn er aldrei langt
undan.
Ögonblickets tusen årstider (útg. Schildts)
kom út fyrir tveimur árum. Í þeirri bók er Bo
Carpelan eins fáorður og frekast er unnt.
Hann er á hækuslóðum eins og fleiri skáld.
Svona stutt og hnitmiðuð geta ljóðin verið:
Svo hljótt að einhver er nærri
í sömu þögn.
Í kynningu bókarinnar var því slegið fram
að Bo Carpelan sé í samræðum við fyrri ljóð
sín. Það er ekki fráleitt. Áður hefur hann ort
smáljóð og ljóð sem eru eins konar spakmæli,
til dæmis í Marginalia till grekisk och ro-
mersk diktning (1984).
Það er sjaldgæft að skáld geti sagt jafnmikið í fáum orðum og Bo Carpelan.Mér dettur helst í hug TomasTranströmer í hækum sínum en þær
eru miskunnarlausari, í þeim meiri beygur og
dekkri myndir sem eflaust má rekja til veik-
inda skáldsins.
Safn hækuljóða eftir Tranströmer er vænt-
anlegt í vor.
Angurværð er orð sem maður freistast til
að nota um Bo Carpelan, ekki síst ljóðin í
fyrrnefndum bókum. En hvernig getur þetta
orð verið jákvætt nú á okkar harðsnúnu tím-
um?
Með því að benda á ljóð Bo Carpelans sem
annað og ef til vill heppilegra orð getur gilt
um: innileiki:
Greinin skelfur enn
eftir söng næturgalans.
Ljóð Carpelans höfða beint til lesandans.
Norska skáldið Knut Ödegård hefur nýlega
sent frá sér ljóðabókina Stephensen-huset
(útg. Cappelen).
Húsið sem Ödegård yrkir um stendur ekki
í Reykjavík heldur Molde, fæðingarborg
hans, en til bernskuáranna eru mörg ljóðin
sótt.
Minningar eru sem fyrr áleitnar í skáld-
skap Ödegårds sem eins og margir vita býr
jöfnum höndum í Molde og Reykjavík.
Sérstaklega með Kinomaskinist (1991) og
Buktale (1994) urðu tímamót í skáldskap
Ödegårds. Ljóðin urðu opnari, útleitnari og
segja má að hann hafi komið til móts við ís-
lensk skáld sem tileinkað hafa sér opinn ljóð-
stíl.
Þessum ljóðum má kynnast í íslenskri þýð-
ingu í úrvalinu Vindar í Raumsdal (Hörpuút-
gáfan 1997).
Stephensen-huset er stór ljóðabók ogber þess vitni að breiður og stundummargorður stíll er að ná fastari tökumá skáldinu. Um leið verða ljóðin í senn
jarðbundin og innblásin og stundum svo
raunsæileg að þau geta vakið óhug, samanber
ljóð um rottur en umhverfi þess er Reykjavík:
Undarleg er þessi rottuplága á okkar dögum:
Mórauða rottan rattus norvegicus nam hér fyrst land
á nítjándu öld, kom með briggskipi.
Fyrr en varir er Ödegård tekinn til við að
rifja upp sögu rottunnar og Íslandssöguna
um leið. Velta má fyrir sér hvort þetta ófrýni-
lega dýr gegni táknrænu hlutverki.
Stundum sýnist mér Ödegård, eins og til
dæmis í titilljóðinu, í senn grípa til leikræns
stíls og líka eins og skáldsagnahöfundur komi
upp í honum. Þetta er allt gert af kunnáttu og
með þeim hætti að skáldið nær óvenju sterk-
um áhrifum.
Samtöl eru vandmeðfarin í ljóðum en þá
list kann Ödegård, til dæmis í ljóðinu um
Stephensen-huset og íbúa þess. Sama er að
segja um frásögn sem getur þurrkað út hið
ljóðræna, en það gerist ekki hjá Ödegård.
Nægir í því sambandi að nefna Judas Iskariot
sem er mælskt ljóð eins og fleiri ljóð í bók-
inni.
Aftur á móti eru þessi nýju ljóð Öde-gårds kröfuhörð, þau ljúkast ekkialltaf upp við fyrsta lestur. Og hversegir að ljóð eigi að gera það?
Ljóð geta verið einföld og líka margbrotin.
Það er gömul saga að skáldið þarf að gera
sína uppreisn, stundum gegn sjálfu sér. Þeg-
ar ljóðið fer líkt og yrkja sig sjálft er kominn
tími til að spyrna við fótum.
Í þessu sambandi er vert að nefna ljóða-
flokk Ödegårds, Missa (1998). Hvað form og
efni varðar er sá flokkur í vissri uppreisn, í
senn opinskár og nærgöngull.
Eins og gagnrýnendur eru sammála um
hefur Ödegård tungumálið á valdi sínu en nú
er engu líkara en frásögnin skipti hann ekki
síður máli. Hann vill ekki að ljóðið snúi baki
við lesandanum í þeirri viðleitni skáldanna að
gera tilraunir með málið.
Þegar litið er á ljóðlistina hér heima, ekki
síst bækur liðins árs, held ég að finna megi
nauðsynlega fjölbreytni. Skáldin eru hvert
öðru ólík.
Kristján Karlsson yrkir í Kvæði 03 um tím-
ann eða réttara sagt tilfinningu „fyrir eyðing-
arverki tímans“. Samhengið mikilvæga sem
Kristján talar um í Athugasemd höfundar
getur til dæmis birst í þessum orðum hans:
Upptök hausts í vori
eru deginum ljósari:
við lifum í fölskum andstæðum
teikn þess ber að okkur eins
og snjókorn sem hjaðna við
ákomu, enn er tími til stefnu:
bil sem að vísu fer forgörðum
í leit að samræmi: líf manns
frá fæðing til dauða.
Dauðinn, tungumálið og frásögnin
AF LISTUM
Eftir Jóhann
Hjálmarsson
johj@mbl.is
Bo CarpelanKristján Karlsson Knud Ödegaard
ÞAÐ er töluverður sársauki í ljóð-
um Garðars Baldvinssonar í ljóðabók
hans, Mátti borgin ekki vera rúðu-
strikað blað. Þó er ekki víst að öllum
verði sá sársauki ljós því það er að
svo mörgu öðru að hyggja í þessari
margbrotnu og margræðu bók. Verk
Garðars sver sig í ætt við póstmód-
ernisma. Hér er á ferðinni 48 ljóða
verk í átta bálkum. Víst má taka und-
ir með þeim orðum á bókarkápu að
ljóðin reyni í senn á þanþol tungunn-
ar og minni lesendur á ystu mörk
hennar því að yfirborðsmerking
ljóðanna liggur ekki alltaf ljós fyrir.
Póstmódernisminn byggist mikið
á tilvísunum í táknheim borgarlífs og
bókmenntahefð. Það er í raun og
veru marktækt að líkja formgerð og
aðferð þessarar bókar við galdur og
uppvakningar því að ekki einungis er
hún nornarreið á uppvöktum skáld-
skap fortíðar og nútíðar heldur er
bókin meðvitað uppbyggð sem ávarp
skálds til látinnar myndlistarkonu,
Rósku, sem hann kallar úr gröf sinni,
ræðir við hana um lífshlaup hennar
og list. Kallast Garðar hér í aðferð og
uppbyggingu á við ljóðabókina
Zombí eftir Sigfús Bjartmarsson en
um skáldskap hans hefur hann
fjallað í ritgerð. Sá er þó munurinn
að hér er þekkt kona ávörpuð yfir
gröf og dauða. Róska var sem kunn-
ugt er myndlistarkona, kvikmynda-
gerðarkona, byltingarsinni, súrreal-
isti og ákaflega uppátækjasöm og
hugmyndarík í pólitískum aðgerðum
sínum. Vísar höfundur ótt og títt með
töluverðri aðdáun til aðgerðatíma-
bils fortíðarinnar. Segja má að ljóða-
bókin sé einhvers konar ljóðsaga þar
sem þrjár kynslóðir koma við sögu
og tengir skáldið ýmislegt í ævi
Rósku við nútímann, t.a.m. hryðju-
verk seinni ára og ekki síður per-
sónuleg mál sín.
Sannast sagna þykir mér höfund-
ur fulldjarfur og langt í frá alltaf
smekklegur í þessari aðferðafræði
sinni við yrkingar, ekki síst í lýsing-
um á núverandi ástandi Rósku í gröf-
inni. Þó að Róska í lifandi lífi hafi
verið almannapersóna og mönnum
leyfist ýmislegt í umfjöllun um slíkar
persónur í lifanda lífi finnst mér
þessar lýsingar sumar hverjar allt að
því vanhelgun á minningu hennar.
Hún er önnur í minni minningu og ég
býst við í margra annarra minningu.
Fáir áttu annan eins lífskraft á með-
an hans naut við.
Ef vel er skoðað má greina tví-
þættan meginþráð í þessum ljóða-
bálkum, samlíkingu milli ljóðmæl-
anda og þeirrar ákvörðunar
listakonunnar að slíta af sér alla
hlekki samfélagsins og fara frá barni
sínu hér á landi á vit ævintýranna,
listarinnar og byltingarinnar en
þetta voru rof í hennar lífsferli. Þótt
Garðar samsami sig á vissan hátt
lífshlaupi hennar og sé fullur aðdá-
unar á frelsishyggju hennar finnst
honum samlíkingin við sitt líf og sitt
rof gera sig að fórnarlambi þeirrar
kreppu fjölskyldunnar sem aðstæð-
ur þeirra beggja túlka:
og Róska stimpluðu þeir þig ekki
ómannlega kaldlynda frenju
þegar þú fylgdir manrico
og skildir drenginn litla eftir
á ólandinu sem ól
okkur
og fórnaði ég ekki öllu
fyrir borgaralega gildið heilaga
fjölskylduna
og glataði ég ekki öllu í upplausn hennar
vinafár stimplaður kvenlegur karlaumingi
fjandmaður móðurinnar hins lögrétta
dýrlings
…
Ljóðmælandi spyr hvernig Róska
hafi getað verið svona ómóðurleg og
sannfærð um mikilvægi einstak-
lingsins, fjöldans og fátæklinga
heimsins og storkað okkur með því
að sýna okkur hvernig við vorum að
storkna „í vestfirskri hamsatólg /
þegnskaparins“.
Rof ljóðmælandans við sína fjöl-
skyldu er hins vegar ekki í samræmi
við eigin vilja. Hann líkir því við
hrynjandi turna vesturheims og það
áfall sem menn um allan heim urðu
fyrir við hryðjuverkaárásirnar á
turnana tvo á Manhattan og telur sig
aukinheldur fórnarlamb horfins
kvenleika, kaldranalegs femínisma
og upplausnareðlis kapítalismans
sem eyðir öllu mannlegu.
Segja má að meginstyrkurinn í
ljóðagerð Garðars sé tvíþættur. Ann-
ars vegar nær hann að halda út heil-
steyptri vandlætingarræðu án þess
að gera ljóðabókina að prédikunar-
stól og þetta tekst honum með
óreiðukenndu myndflæði sem ein-
kennir verk hans umfram annað.
úr óreiðunni Róska
renna þúsund fljót
sem kínverskar myndir
snældan snýst í heila öld
Hitt finnst mér sýnu óþarfara
hversu ótt og títt höfundur vísar til
annarra skálda. Sú tilvísanagleði
virkar stundum á mig sem óþarfa
skraut. Í sama ljóðabálki er þannig
bæði flassbakk úr framtíð, eia, eia,
eia, Sombí, aðvera, frávera, þávera
og skín við sólu skagafjörður án þess
að ég sjái endilega tilganginn með
allri þessari tilvitnunargleði.
Mátti borgin ekki vera rúðustrik-
að blað er að sönnu margfalt marg-
brotnara verk en hér er lýst og mér
þykir sýnt að skáldið hafi í senn lagt
mikla vinnu í verkið og sál sína af
heilum hug. Þótt ég sé ekki sáttur við
alla þætti verksins finnst mér flæð-
andi myndsköpunin og vald skálds-
ins yfir tungumálinu og skáldskapn-
um gera það að verkum að við höfum
í höndunum bitastæðan skáldskap
og á stundum býsna hugmyndaríkan
og áhrifaríkan.
BÆKUR
Ljóð
MÁTTI BORGIN EKKI VERA
RÚÐUSTRIKAÐ BLAÐ
eftir Garðar Baldvinsson.
Ásgarður. 2002 – 108 bls.
Skafti Þ. Halldórsson
Úr óreiðunni renna þúsund fljót
Úr ritverkum
Björns Sigfússon-
ar háskóla-
bókavarðar I.
Björn Sigfússon
(1905-1991)
stundaði ritstörf í
yfir 60 ár, og hér
eru endurútgefnar
fræðigreinar hans
um íslenzkar fornbókmenntir og sögu
auk nokkurs úrvals tækifærisgreina
eftir hann um margvísleg málefni;
ritaskrá höfundar fylgir og er á sjötta
hundrað greina. Ævi Björns er einnig
rakin í ýtarlegu máli og ættir og efnið
mjög myndskreytt. Björn Sigfússon
varð þekktur þegar á námsárum sín-
um fyrir námsafrek og sem útvarps-
maður um íslenzkt mál, en meg-
instarf hans varð bókavarzla
(háskólabókavörður 1945 - 1974).
Björn þótti sérkennilegur í máli og fasi
og snemma spunnust um hann sög-
ur, sem lifa. Seinna bindi mun koma
út næsta vor.
Útgefandi er Háskólaútgáfan.
Greinar
ÞESSI náungi er félagi í Leikhúsi
Eldsins, leikhóp í Rússlandi, sem
efndi til litríkrar sýningar í Einbúa-
garðinum í Moskvu í vikunni í til-
efni af jólunum, sem hófust í 6. jan-
úar að rússneskum sið.
Leikið að eldi
Í djúpum rótum
hjartans nefnist
ljóðabók eftir Frið-
rik Ágústsson. Í
bókinni eru 19
frumsamin ljóð.
Áður hefur Friðrik
sent frá sér ljóða-
bækurnar Rökk-
ursaga árið 1991
og Í kvikum sjónum Guðs árið 1996.
Auk þess hafa ljóð og sögur birst eftir
hann í tímaritum og blöðum.
Friðrik er fæddur í Reykjavík árið
1955 og býr nú í Hveragerði.
Höfundur gefur út.
Ljóð