Morgunblaðið - 21.03.2004, Blaðsíða 29

Ólík svör
„Nýlega sendi faðir fyrirspurn til sýslu-
mannsins í Reykjavík og dómsmálaráðuneytis-
ins um rétt sinn til þess að vera áheyrandi á
stöðufundum í skóla barns síns. Tilefnið var að
móðir barnsins hafði ákveðið að meina föðurn-
um að sitja umrædda fundi á þeim forsendum
að það væri réttur hennar sem forsjárforeldris.
Svörin sem hann fékk frá sýslumanni annars
vegar og dómsmálaráðuneyti hins vegar voru
mjög ólík. Fulltrúi sýslumanns kvað móður ráða
í skjóli forsjár, en dómsmálaráðuneyti áleit að
móðirin gæti ekki meinað föðurnum að sitja
fundina á grundvelli greinar um upplýsingar til
forsjárlausra foreldra í barnalögum. Þarna
finnst mér á ferðinni ákveðin vankunnátta í lög-
unum sjálfum hjá fulltrúa sýslumanns,“ segir
hann.
Garðar segir dómstóla því miður heldur ekki
hæfa til þess að dæma í forsjármálum, eins og
hann tekur til orða. „Nýlega missti til dæmis
faðir, sem sinnt hefur börnum sínum mun meira
en móðirin, forsjána til móðurinnar á þeirri
meginforsendu að börnin þyrftu meira á móður
að halda en föður. Félag ábyrgra feðra telur
þetta stangast á við jafnréttislög og standa al-
gerlega í vegi þess að konur geti öðlast jafnrétti
á vinnumarkaði,“ segir hann.
Sunnudagaskóli og fótbolti
Þriðja athugasemdin sem Félag ábyrgra
feðra gerir við meðferð forsjár- og umgengn-
ismála hjá fulltrúum sýslumanna, er geðþótta-
ákvarðanir, sem Garðar nefnir svo.
„Dæmi um það er þessi umsögn sýslumanns-
fulltrúa um fullkomlega heilbrigða og eðlilega
hegðun umgengnisforeldris: Ég myndi heldur
ekki leyfa þetta. En hegðunin sem um ræðir er
að fara með barn í sunnudagaskóla. Svo klykkir
hann út með því að ákveða að forsjárlausu for-
eldri sé óheimilt að fara með börn á fótbolta-
námskeið. Ég bara skil þetta ekki. Þarna er um
að ræða geðþóttaákvarðanir sem byggjast svo
sannarlega ekki á lagaheimildum og lúta fyrst
og fremst að valdi og hagsmunum móðurinnar.
Auk þess eru þær ekki í anda barnalaganna, þar
sem hagsmunir barna eiga ávallt að vera í fyr-
irrúmi,“ segir hann.
Þegar kemur að skilgreiningum á rétti þess
foreldris sem ekki hefur forsjá barns eða barna
segir Garðar að sifjalaganefnd álíti að í um-
gengni hafi umgengnisforeldrið forsjárvald,
ekki forsjárforeldrið. Þetta þýðir að í umgengni
við forsjárlausa foreldrið afsali forsjárforeldrið
sér forsjárvaldinu tímabundið yfir barninu, það
er á meðan á umgengni stendur. „Þannig að ef
umgengnisforeldri stofnar lífi og heilsu barns-
ins ekki í hættu getur forsjárforeldri ekki haft
áhrif á hvernig það hagar tíma sínum með
barninu. Eitt af því sem er mjög oft reynt að
hafa áhrif á er heimsóknir til afa og ömmu og
frændfólks, en forsjárforeldrið hefur einfald-
lega ekki vald til þess að stjórna því. Þetta er
sérstaklega tekið fram í greinargerð með
barnalögum.“
Enginn lágmarksréttur
Garðar segir aðspurður hversu oft umgengn-
isforeldri hafi rétt á því að hitta barnið eftir
skilnað, að enginn lágmarksumgengnisréttur sé
til.
„Við bentum á það vandamál fyrir tveimur
árum og lögðum þá til breytingartillögu við
frumvarp til barnalaga, að lágmarksumgengni
yrði fest í lögin sem 118 dagar. Það er tiltekið í
greinargerð með lögunum að ástæða þess að
ekki hafi verið vilji fyrir því að lögfesta lág-
marksumgengni sé sú að það hafi þótt of mikil
afskipti af einkalífi fólks. Barnalögin fela engu
að síður í sér slík afskipti af einkalífi fólks og
hljóta einmitt að gera það. Við teljum þetta
semsé bara tylliástæðu og skiljum ekki hverjum
hún á að þjóna. Samkvæmt áliti sifjalaganefnd-
ar er hið almenna viðhorf þannig að lágmarks-
umgengni sé önnur hver helgi og um jól, ára-
mót, páska og í sumarleyfi. Ef miðað er við
fjórar vikur að sumri er lágmarksumgengni
samkvæmt þessari losaralegu skilgreiningu 86
dagar á ári,“ segir hann.
Sameiginleg forsjá meginregla
Markmið Félags ábyrgra feðra er að sameig-
inleg forsjá sé meginreglan eftir skilnað og að
umgengni sé aldrei minna en 3 mánuðir á ári,
hvernig sem því sé viðkomið.
„Sameiginleg forsjá er meginreglan í að
minnsta kosti 30 ríkjum í Bandaríkjunum og
það þarf að færa rök fyrir því sérstaklega, sé
ekki farið eftir henni við skilnað. Einnig er þar
miðað við að umgengni sé ekki minni en 30% af
árinu. Í Svíþjóð og Noregi er sameiginleg forsjá
líka meginregla. Þessar viðmiðanir eru unnar út
frá hugmyndinni um jafna umönnun („shared
parenting“) þannig að báðir foreldrar sinni
börnunum jafnmikið. Ástæðan er sú að þessi
ráðstöfun er talin best fyrir börnin og ein mjög
mikilvæg afleiðing hennar er sú að færri hörð
ágreiningsmál rísa. Það er einfaldlega vegna
þess að fólk hefur ramma til þess að fara eftir. Í
nánast öllum öðrum samskiptum setur löggjaf-
inn ramma en hann er ekki fyrir hendi í þessum
málum. Þótt fyrirkomulagið sé svona í þessum
löndum er að sjálfsögðu tekið á því ef um ofbeldi
er að ræða, hvort heldur af hendi karlsins eða
konunnar. En forsendan er ævinlega sú að sam-
eiginleg forsjá komi börnunum best og stuðli
jafnvel að því að draga úr ágreiningi og deilum
foreldranna,“ segir hann.
Harmar missi
Í Tímariti Morgunblaðsins fyrir skömmu var
umfjöllun um ofbeldi fyrrverandi maka og
mæður sem misst hafa húsnæði vegna dag-
sekta. „Ábyrgir feður hafa andúð á öllu ofbeldi.
Auðvitað eru til ofbeldisfullir feður og sjálfsagt
að takmarka eða jafnvel koma í veg fyrir um-
gengni þeirra við börn sín með löglegum úrræð-
um. Félag ábyrgra feðra harmar einnig að ein
einasta móðir skuli missa hús sitt vegna dag-
sekta, en minnir á að þær falla niður ef um-
gengni er leyfð. Sýslumenn hafa ýmis úrræði til
að úrskurða að umgengni skuli ekki eiga sér
stað, einkum vegna ofbeldis. En umgengnis-
tálmun hefur staðið í nokkur ár þegar til þess
kemur að úrskurða dagsektir. Það er ekki fað-
irinn sem innheimtir þær eða fær andvirði
þeirra heldur ríkissjóður. Uppboð og síðan íbúð-
armissir er ekki föðurnum að kenna. Spurning-
in er í raun sú hvers vegna ekki tekst að forða
dagsektarmálinu, fjárnáminu eða uppboðinu í
slíkum málum. Það eru fjölmörg lögleg ráð til
þess að hindra umgengni, jafnvel ráð sem sýslu-
mönnum ber skylda til að beita. Skyldan til að
láta umgengni fara fram er nefnilega alltaf, í
lögunum, háð hagsmunum barnanna. Ef kona
missir hús sitt af því að ofbeldisfullur faðir hefur
fengið úrskurð um dagsektir á hana og síðan
fjárnám og loks uppboð þá er eitthvað verulega
óljóst í öllum málatilbúnaðinum, eða jafnvel eitt-
hvað bogið við sjálft málið. Það er mikil nýlunda
fyrir feður á Íslandi að sýslumenn séu svo hallir
undir þá að mæður séu úrræðalausar. Eða að
hjá barnaverndaryfirvöldum sé „samúðin öll
með körlunum“ eins og einn viðmælandi Tíma-
ritsins orðaði það. Þeir liðlega þúsund manns
sem hringt hafa í undirritaðan síðustu árin hafa
allt aðra sögu að segja,“ áréttar Garðar.
Hægt er að þvinga umgengni við barn fram
með dagsektum, hafi hún verið ákveðin með úr-
skurði, dómi, dómsátt foreldra eða samningi
staðfestum af sýslumanni, tálmi sá sem hefur
forsjá barns hinu foreldrinu eða öðrum sem eiga
umgengnisrétt við barnið að neyta hans. „Í
þessum málum erum við hins vegar alltaf að tala
um venjulega, heilbrigða feður, ekki ofbeldis-
menn,“ segir Garðar.
Sýslumaður getur við rannsókn máls óskað
liðsinnis barnaverndarnefndar eða tilnefnds
umsjónarmanns í sambandi við framkvæmd
umgengnisréttar. Gera má fjárnám fyrir dag-
sektum, sem renna í ríkissjóð, og falla áfallnar
dagsektir niður telji sýslumaður að látið hafi
verið af tálmunum.
Falskar ásakanir
„Í flestum tilvikum þegar alvarlegur ágrein-
ingur verður um umgengni koma alls kyns
skrýtnir hlutir upp á yfirborðið. Þá er mjög al-
gengt að forsjárforeldrið, eða foreldrið sem tek-
ur börnin, sem er móðirin í yfir 90% tilvika, fari
að hindra umgengni. Hún byrjar jafnvel að
leggja fram tilhæfulausar ásakanir á hendur
föðurnum, sem við köllum falskar ásakanir, til
að mynda um ofbeldi á hendur fyrrverandi
maka, ofbeldi gagnvart barninu, jafnvel kyn-
ferðislegt ofbeldi. Ég hef þegar heyrt um þrjú
slík mál, þar sem ásakanir um kynferðislegt of-
beldi komu bara upp eftir skilnað og aldrei fund-
ust nein merki um slíkt, hvorki líkamleg né sál-
ræn, á barninu og engar kærur voru lagðar
fram. Það virðist enginn sér meðvitandi um
þessar fölsku ásakanir, hvorki hjá sýslumönn-
um né sérfræðingum þeirra. Stundum átta sál-
fræðingar sig á því að um falskar ásakanir geti
verið að ræða og oft lýsa börnin ofbeldinu með
orðalagi fullorðinna. Þá er eitthvað athugavert.
Í sumum slíkum málum gengur móðir svo langt
að hringja í lögreglu og tilkynna að faðir sé full-
ur á tilteknum stað, jafnvel undir stýri. Síðan
stöðvar lögregla viðkomandi og hann reynist
allsgáður. Í svona tilvikum er augljóst að
ástandið er langt frá því að vera heilbrigt. Slík-
um ásökunum er beitt til þess að hindra um-
gengni föðurins við barnið, en sýslumanns-
fulltrúar taka slíkar ásakanir algerlega
trúanlegar.“
– Eru þetta ekki undantekningar, líkt og til-
vik þar sem dagsektum er beitt, eins og þú seg-
ir?
„Hlutfallið er ansi hátt í málum þar sem
ágreiningur rís. Samkvæmt erlendri tölfræði
geta slíkar ásakanir komið upp í allt að 30% til-
vika þar sem ágreiningur er fyrir hendi. Ný
ágreiningsmál hjá sýslumönnum eru um 3.000
talsins á hverju ári og því má gera ráð fyrir 500–
1.000 slíkum málum árlega,“ segir Garðar.
Foreldrasvipting
Rannsóknir benda til þess að foreldrasvipting
(„parental alienation syndrome“) eigi sér stað í
um þriðjungi forsjármála, en það þýðir að barn
er með ýmsum ráðum svipt foreldri sínu. Er það
bæði svipt umgengni við foreldrið og jákvæðri
mynd af því, segir Garðar ennfremur.
„Hér á landi hafa 97% barna lögheimili hjá
móður eftir skilnað foreldranna og því langal-
gengast að börn séu svipt föður sínum. Við köll-
um þessa foreldrasviptingu því gjarnan föður-
sviptingu. Foreldrasvipting hefur mikil sálræn
áhrif á börn sem fyrir henni verða, samkvæmt
erlendum rannsóknum. Hluti vandans er talinn
liggja í menningu okkar, þar sem móðirin fær
forsjá eftir skilnað í yfirgnæfandi fjölda tilvika
og því er langalgengast að börn séu svipt feðr-
um sínum. Félag ábyrgra feðra telur nauðsyn-
legt að forsjá fari álíka oft til föður og móður,
eða að lögheimili sé álíka oft hjá föður og móður
eftir skilnað. Fyrir utan sanngirnissjónarmið
ætti það líka að vera réttlætismál fyrir konur
sem gæfi þeim aukin tækifæri á vinnumarkaði.
Það er líka réttlætismál fyrir karla og viður-
kenning á því að þeir séu jafnmikilvægir í lífi
barna sinna og móðirin.“
Garðar segir að falskar ásakanir sem áður er
vikið að fylgi iðulega foreldrasviptingu. „Þær
eru misalvarlegar, þær alvarlegustu varða kyn-
ferðislega misnotkun. Enginn glæpur er alvar-
legri og engan glæp er jafnerfitt að fyrirgefa og
kynferðislega misnotkun á börnum. Hvað þá
þegar foreldrar eiga í hlut. Félag ábyrgra feðra
fyrirlítur hvers konar ofbeldi og ofbeldi gegn
börnum er því sérstakur þyrnir í augum, þar
sem markmið félagsins er að bæta tengsl feðra
við börn sín.“
Um 15% félagsmanna í Félagi ábyrgra feðra
eru konur og eru sumar þeirra forsjárlausar
mæður, sem fyrr segir. Garðar segir félagið
eina vettvang forsjárlausra foreldra og er
spurður að síðustu hvort nafninu verði ekki
breytt innan tíðar.
„Jú, en það er bara ekki tímabært sem stend-
ur. Markmið okkar er sameiginleg forsjá og við
viljum ekki breyta nafninu á meðan feður eru
97% forsjárlausra foreldra. Forsjárhlutfallið er
um það bil 75% hjá konum og 25% hjá körlum.
En börnin búa enn í 97% tilvika hjá móður sinni
eftir skilnað, þótt um sameiginlega forsjá sé að
ræða,“ segir hann að lokum.
í ágreiningsmálum um forsjá og umgengni og leggur til sérstakan fjölskyldudómstól á héraðsdómsstigi
una feðra og barna
Morgunblaðið/Árni Torfason
Félag ábyrgra feðra efndi til mótmælastöðu hjá sýslumanninum í Hafnarfirði í fyrrasumar.
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 21. MARS 2004 29
helga@mbl.is