Morgunblaðið - 21.03.2004, Blaðsíða 52

SKOÐUN
52 SUNNUDAGUR 21. MARS 2004 MORGUNBLAÐIÐ
Fáðu fréttirnar
sendar
í símann þinn
HINN 12. febrúar sl. gekkst Félag
prófessora í Háskóla Íslands fyrir
fundi um háskóla og rannsóknarhá-
skóla. Höfundi þessa greinarkorns
var boðið að halda erindi á þessum
fundi. Hér fylgir erind-
ið, nokkuð aukið þó.
Háskólar
Á Íslandi er nú starf-
andi hartnær tugur
skóla á háskólastigi.
Orðið háskóli merkir
ekki annað en skóli sem
nemendur sækja sem
lokið hafa stúdents-
prófi. Fyrir fáum árum
skaut upp nýju orði,
rannsóknarháskóli.
Ekki fer milli mála að
þetta orð var búið til í
þeim tilgangi að að-
greina háskóla eftir
hlutverki sínu, nefni-
lega að sumir skólar á
háskólastigi væru rann-
sóknarstofnanir en að
allir háskólar þyrftu
ekki að vera það. Sam-
kvæmt þessu liggur
það ekki í eðli háskóla
að þeir hafi það hlut-
verk að vera rannsókn-
arstofnanir. Síleit1 og
fræði við háskóla teng-
ist fyrst og fremst framhaldsnámi.
Sumir skólar á háskólastigi geta
þjónað grunnnámi eingöngu. Slíkir
skólar eru til vegna nemendanna.
Eins og ég skil orðið rannsókn-
arháskóli þýðir það stofnun þar sem
lögð er stund á síleit og fræði, gra-
duate school á ensku. Slíkar stofnanir
eru til vegna menningar og sköpunar
á nýrri þekkingu, nefnilega vegna
menningarinnar í heiminum og vegna
þekkingarinnar í heiminum. Sama er
að segja um ýmsar rannsóknarstofn-
anir eins og t.d. Árnastofnun. Mun-
urinn á rannsóknarháskóla og rann-
sóknarstofnun liggur aðallega í
tvennu: 1) Við rannsóknarháskóla eru
nemendur í framhaldsnámi en svo er
ekki með rannsóknarstofnanir (til eru
þó undantekningar); 2) val á rann-
sóknarverkefnum er með öðrum
hætti.
Í umræðunni um háskóla og rann-
sóknarháskóla skiptir mestu máli að
ganga út frá því að nám eftir stúd-
entspróf skiptist í tvö stig: 1) grunn-
nám og 2) framhaldsnám. Það er
meira bil á milli þessara tveggja
skólastiga en nokkurra annarra sam-
liggjandi skólastiga í menntakerfi
heimsins. Venjan er þó sú að skipta
háskólum í tiltölulega sjálfstæðar ein-
ingar eftir fagsviðum en ekki í grunn-
nám annars vegar og framhaldsnám
og rannsóknir hins vegar. Háskóli Ís-
lands er þó svolítið afbrigðilegur að
þessu leyti. Stundum svara hinar
sjálfstæðu einingar (deildir) til fag-
sviða. Stundum eru mörg fagsvið í
einni deild. Þannig er efnafræði t.d.
hluti af raunvísindadeild en lyfja-
fræðin sérstök deild þótt hún sé í
raun hluti af efnafræði.
Fjölgun nemenda
og hlutverk háskóla
Hin mikla aukning sem orðið hefur á
fjölda nemenda í grunnnámi und-
anfarna áratugi, a.m.k. í hinum vest-
ræna heimi, hefur leitt til breytts
hlutverks háskóla. Við því þarf að
bregðast og það með því að líta á há-
skólastigin sem tvö. Pólitísk og fagleg
ákvörðun um umfang rannsókna í til-
teknu þjóðfélagi hlýtur að ráðast af 1)
menningararfi, 2) náttúruauðlindum
og 3) atvinnuvegum en ekki af fjölda
nemenda sem sækja grunnnám í há-
skóla. Það getur ekki talist rökrétt að
miða áherslur í rannsóknum á Íslandi
við fjölda nema í grunnnámi við há-
skóla hér á landi. Á mesta áherslan í
rannsóknum á Íslandi að vera í við-
skiptafræðum en nær engin í íslensk-
um fræðum, jarðvísindum og á auð-
lindum hafsins? Íslendingar þurfa að
móta sér rannsóknarpólitík. Ekki
dugir sú einfalda lausn ein sér að
styrkja samkeppnissjóði en sú lausn
virðist nú eiga fylgi að fagna. Það
þarf meira til. Hefðin í rannsóknum á
Íslandi er svo stutt að við erum ekki
vel í stakk búin til að byggja úthlutun
úr slíkum sjóðum á jafningjamati.
Raunar fékk ég það á
tilfinninguna þegar ég
las auglýsingu í Morg-
unblaðinu 21. febrúar sl.
frá RANNÍS og fleiri
aðilum um ráðgjöf við
umsóknir um rannsókn-
arstyrki að þeir sem
orðuðu auglýsinguna
áttuðu sig ekki á því
hvað jafningjamat fæli í
sér og hvaða hlutverki
það þjónaði. Réttlæt-
ingin fyrir tilvist sam-
keppnissjóða byggir á
jafningjamati.
Við suma háskóla er
boðið upp á kennslu til
grunnnáms í flestum
eða öllum fögum en ekki
framhaldsnám. Við aðra
háskóla er einnig boðið
upp á framhaldsnám en
aðeins á sumum fagsv-
iðum eða í tilteknum
greinum innan fagsviða.
Við enn aðra háskóla er
boðið upp á grunn- og
framhaldsnám á öllum
fagsviðum. Loks bjóða
sumir háskólar upp á framhaldsnám
eingöngu. Af þessu leiðir að:
1) sumir háskólar eru fyrir grunn-
nám
2) sumir háskólar eða hlutar háskóla
eru rannsóknarháskólar
3) á sumum fagsviðum er áherslan á
framhaldsnám en grunnnám hef-
ur minna vægi.
4) sumir háskólar eru fyrir fram-
haldsnám og rannsóknir ein-
göngu.
Háskóli Íslands
Við Háskóla Íslands eru kennd nær
öll fög:
1) fræði ýmiskonar
2) þjálfun til margþættra starfa
3) raunvísindi í víðustu merkingu
þess orðs
4) tækni
Það er ekki vænlegt til árangurs að
skipuleggja þessa starfsemi á þeirri
forsendu að hún sé einsleit. Hún er
það ekki. Hver fageining hefur sitt
hlutverk, sínar þarfir, sitt gildi og
skyldur. Það þarf að búa við þannig
skipulag að allir geti notið sín. Það
verður ekki gert með öðrum hætti en
aukinni valddreifingu og öðrum að-
ferðum til að meta fjárþörf Háskóla
Íslands en nú eru viðhafðar. Aukinni
valddreifingu verður ekki náð nema
með því að skipta Háskóla Íslands
upp í sjálfstæðar einingar. Sú eining
er sjálfstæð sem hefur:
1) eigin talsmann út á við
2) fjárhagslegt sjálfstæði
3) vald til að skipuleggja eigin starf-
semi inn á við og á eigin for-
sendum með tilliti til:
a) aðstöðu
b) mannafla
c) ráðstöfunar tekna
d) kjaramála
e) daglegs rekstrar
Hvað varðar kaup og kjör þarf að
meta þrjá þætti til launa (eins og nú
er vissulega gert):
1) kennslu
2) stjórnun
3) rannsóknir
Ástæða er til að nefna það sér-
staklega að við mat á rannsókn-
arþættinum þarf að taka mið af
1) virkni í rannsóknum
2) frumkvæði
3) frumleika/mikilvægi rannsókn-
arverkefna
4) áhrifum á vísindasamfélagið
5) áhrifum á atvinnuvegi/menningu.
Það vinnumatskerfi sem nú er við
lýði til að meta einstaklinga til launa
eftir árangri í rannsóknum er allt í
senn órökrétt, óréttlátt og þjónar
ekki tilgangi sínum. Í eðli sínu er
ákvörðun um kaup og kjör óhlutlæg
og afstæð. Það breytir engu þar um
þótt núverandi kerfi byggi á því að
skálda tölur um ritverk sem er síðar
raðað í tiltekna stiga- eða greiðslu-
flokka. Ákvörðun um kaup og kjör er
jafnóhlutlæg eftir sem áður.
Rannsóknarhópurinn
Hin raunverulega starfseining rann-
sóknarháskóla er rannsóknarhóp-
urinn. Þetta á þó ekki við á öllum
sviðum. Í sumum fögum má vera að
árangur hvíli í höndum einyrkja.
Rannsóknarhópur samanstendur af:
1) kennurum
2) sérfræðingum
3) ungum vísindamönnum („póst-
dokkum“)
4) tæknimönnum
5) framhaldsnemum
Þessi hópur myndar órofa heild.
Hver hefur sitt hlutverk og allir eru
nauðsynlegir. Sem dæmi má nefna að
framhaldsnemar læra af tæknimönn-
um og „póstdokkum“ ekki síður en af
sérfræðingum og kennurum og þá
ekki síst þegar um er að ræða prakt-
ísk atriði eða að fá svör við „heimsku-
legum“ spurningum sem þeir leggja
fremur fyrir þá sem þeim eru nær
sem jafningjar heldur en eldri kenn-
ara og sérfræðinga.
Niðurstaða
Ekki er rökrétt að tala um rannsókn-
arháskóla. Betra væri að tala um
„akademíska rannsóknastofnun“ sem
er hluti af háskóla.
Það sem einkennir akademíska
rannsóknarstofnun er
1) grunneiningin er rannsókn-
arhópur
2) aðstaða er til mælinga og gagna-
söfnunar
3) rannsóknarhópurinn velur verk-
efni á því sviði sem honum er ætl-
að að starfa
4) hópurinn aflar tekna til verkefn-
anna að hluta
5) niðurstöður eru kynntar í alþjóð-
legum fagtímaritum
6) akademísk rannsóknarstofnun
getur annast kennslu fyrir
grunnnám en það er ekki skilyrði
7) Það mætti vissulega hugsa sér að
stofna akademíska rannsókn-
arstofnun við hvaða háskóla á Ís-
landi sem er
8) Skilyrðið fyrir stofnun slíkrar
stofnunar er að skilgreina verður
rannsóknarsvið út frá rannsókn-
arpólitík
9) Skilgreina þarf aðstöðu miðað við
rannsóknarsviðið
10) Velja þarf einstakling til að veita
slíkri stofnun forstöðu sem hefur
náð árangri á alþjóðlega vísu á
verksviði stofnunarinnar
11) Ráða þarf akademískt starfslið
samkvæmt þeim reglum sem
gilda á alþjóðavettvangi.
Ekki eru allir einstaklingar þeim
eiginleikum búnir sem nauðsynlegir
eru til að ná árangri í rannsóknum.
Til þess að geta náð slíkum árangri er
vissulega mikilvægt að hafa verið
góður námsmaður en aðrir eig-
inleikar skipta þó meira máli, sér-
staklega að hafa góð tök á þekkingu á
rannsóknarsviðinu, frumkvæði, sjálf-
stæði, sköpunargáfu og ritfærni. Góð-
ir rannsóknarmenn eru gjarnan með
starfið á heilanum. Þeir eiga margt
sameiginlegt með rithöfundum og
listamönnum. Stundum fæ ég á til-
finninguna að fólki þyki að hver sem
er geti stundað rannsóknir með ár-
angri og örugglega ef þeir hafi verið
góðir námsmenn. Ef svo er geta allir
orðið góðir rithöfundar eða góðir list-
málarar.
1 Ég nota nota síleit sem orð sömu merking-
ar og orðið research eins og það er skilgreint
í orðabókum, a.m.k. sumum, en það merkir
leit að nýrri þekkingu með raunvís-
indalegum aðferðum. Íslenska orðið rann-
sókn hefur mun víðtækari merkingu en
enska orðið (franskt að uppruna) research.
Því er þó ekki að neita að nokkur verðbólga
hefur orðið í hinu enska orði en þó miklu
minni en í íslenska orðinu rannsókn. Ís-
lenska orðið rannsókn er samheiti yfir síleit
og fræði og raunar miklu fleira.
Háskólar og
rannsóknarháskólar
Eftir Stefán Arnórsson
’Aukinni vald-dreifingu verður
ekki náð nema
með því að
skipta Háskóla
Íslands upp í
sjálfstæðar
einingar. ‘
Stefán Arnórsson
Höfundur er prófessor í jarð-
efnafræði við Háskóla Íslands.
Staður Nafn Sími 1 Sími 2
Akranes Jón Helgason 431 1347 431 1542
Akureyri Skrifstofa Morgunblaðsins 461 1600
Bakkafjörður Stefnir Elíasson 473 1672
Bifröst Ólafur Snorri Ottósson 435 0098 694 7372
Bíldudalur Pálmi Þór Gíslason 456 2243
Blönduós Björn Svanur Þórisson 452 4019/864 4820/662 0984
Bolungarvík Nikólína Þorvaldsdóttir 456 7441 867 2965
Borgarnes Þorsteinn Viggósson 437 1474 898 1474
Breiðdalsvík María Jane Duff 475 6662
Búðardalur Anna María Agnarsdóttir 434 1381
Dalvík Halldór Reimarsson 466 1039 862 1039
Djúpivogur Sara Dís Tumadóttir 478 8161 662 1373
Egilsstaðir Páll Pétursson 471 1348 471 1350
Eskifjörður Björg Sigurðardóttir 476 1366 868 0123
Eyrarbakki R. Brynja Sverrisdóttir 483 1513 699 1315
Fáskrúðsfjörður Jóhanna Sjöfn Eiríksdóttir 475 1260/853 9437/475 1370
Flateyri Hjördís Guðjónsdóttir 456 7885
Garður Álfhildur Sigurjónsdóttir 422 7310 846 8123
Grenivík Hörður Hermannsson 463 3222
Grindavík Kolbrún Einarsdóttir 426 8204 426 8608
Grímsey Ragnhildur Hjaltadóttir 467 3148
Grundarfjörður Bjarni Jónasson 438 6858/854 9758/894 9758
Hella Brynja Garðarsdóttir 487 5022 895 0222
Hellissandur/Rif Aron Jóhannes Leví Kristjáns. 436 6925
Hnífsdalur Auður Yngvadóttir 456 5477 893 5478
Hofsós Bylgja Finnsdóttir 453 7418 893 5478
Hólmavík Ingimundur Pálsson 451 3333 893 1140
Hrísey Siguróli Teitsson 466 1823
Húsavík Bergþóra Ásmundsdóttir 464 1086 893 2683
Hvammstangi Gunnar Þorvaldsson 451 2482 894 5591
Hveragerði Erna Þórðardóttir 483 4421 862 7525
Hvolsvöllur Helgi Ingvarsson 487 8172/893 1711/853 1711
Höfn Ranveig Á. Gunnlaugsdóttir 478 2416 862 2416
Innri-Njarðvík Eva Gunnþórsdóttir 421 3475 821 3475
Ísafjörður Auður Yngvadóttir 456 5477 893 5478
Keflavík Elínborg Þorsteinsdóttir 421 3463 820 3463
Kirkjubæjarkl. Birgir Jónsson 487 4624 854 8024
Kjalarnes Haukur Antonsson 566 8378 895 7818
Kópasker Hrönn Guðmundsdóttir 465 2112
Laugarás Jakop Antonsson 486 8983
Laugarvatn Berglind Pálmadóttir 486 1129 865 3679
Neskaupstaður Sólveig Einarsdóttir 477 1962 848 2173
Ólafsfjörður Árni Björnsson 466 2347 866 7958
Ólafsvík Laufey Kristmundsdóttir 436 1305
Patreksfjörður Björg Bjarnadóttir 456 1230
Raufarhöfn Alda Guðmundsdóttir 465 1344
Reyðarfjörður Guðmundur Fr. Þorsteinsson 474 1488/892 0488/866 9574
Reykholt Bisk. Oddur Bjarni Bjarnason 486 8900
Reykhólar. Ingvar Samúelsson 434 7783
Reykjahlíð v/Mýv. Margrét Hróarsdóttir 464 4464
Sandgerði Sigurbjörg Eiríksdóttir 423 7674 895 7674
Sauðárkrókur Ólöf Jósepsdóttir 453 5888 862 2888
Selfoss Jóhann Þorvaldsson 482 3375 899 1700
Seyðisfjörður Hanna Lísa Vilhelmsdóttir 472 1102 690 2415
Siglufjörður Sigurbjörg Gunnólfsdóttir 467 1286 467 2067
Skagaströnd Þórey og Sigurbjörn 452 2879 868 2815
Stokkseyri Kristrún Kalmansdóttir 867 4089
Stykkishólmur Erla Lárusdóttir 438 1410 690 2141
Stöðvarfjörður Sunna Karen Jónsdóttir 475 8864
Suðureyri Tinna Sigurðardóttir 456 6244
Súðavík Ingibjörg Ólafsdóttir 456 4936
Tálknafjörður Rakel Guðbjörnsdóttir 456 2595 696 2663
Varmahlíð Ragnar Helgason 453 8134 867 9649
Vestmannaeyjar Sigurgeir Jónasson 481 1518 897 1131
Vík í Mýrdal Hulda Finnsdóttir 487 1337 698 7521
Vogar Hrönn Kristbjörnsdóttir 424 6535
Vopnafjörður Svanborg Víglundsdóttir 473 1289 473 1135
Ytri-Njarðvík Eva Gunnþórsdóttir 421 3475 848 6475
Þingeyri Arnþór Ingi Hlynsson 456 8285
Þorlákshöfn Ragnheiður Hannesdóttir 483 3945 483 3627
Þórshöfn Ragnheiður Valtýsdóttir 468 1249
Dreifing Morgunblaðsins
Hér eru upplýsingar um þá sem dreifa blaðinu á landsbyggðinni
Skúlagata 15
Einbýlishús á þremur
hæðum, (kjallari, hæð
og ris), byggt 1932
ásamt sambyggðum bíl-
skúr, byggðum árið
1965. Hæð skiptist í for-
stofu, þvottahús, hol,
litla geymslu, eldhús,
tvær samliggjandi stofur, svefnherbergi og baðherbergi. Í risi
er stórt sjónvarpshol og eitt herbergi. Húsið hefur verið endur-
byggt og er fullklárað að utan og lítur mjög vel út. Ný innrétt-
ing er í eldhúsi og ný tæki eru á baðherbergi. Stór sólpallur.
Ýmis frágangur er eftir innanhúss. Staðsetning hússins er ein-
stök en það stendur á mjög fallegum stað niður við sjó við
Maðkavík. Bryggja út af lóð hússins. Bátur „færeyingur“ getur
fylgt. Verð 15.500.000.
Fasteigna- og skipasala Snæfellsness,
Aðalgötu 2, 2. hæð, 340 Stykkishólmi,
sími 438 1199, fax 438 1152 • Heimasíða: fasteignsnae.is
Pétur Kristinsson hdl., löggiltur fasteigna- og skipasali.
NÝ EIGN Á SKRÁ
,