Morgunblaðið - 28.02.2004, Blaðsíða 40

40 LAUGARDAGUR 28. FEBRÚAR 2004 MORGUNBLAÐIÐ
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
H
eimastjórnarafmælið hefur orðið tilefni
líflegra umræðna um ýmsa grundvall-
arþætti stjórnskipunar íslenska lýð-
veldisins. Að gefnu tilefni beindist at-
hyglin sérstaklega að hlutverki
forseta Íslands. Þeim sjónarmiðum hefur verið
hreyft, að embættið sé aðeins barn þess tíma, þegar
Íslendingar þurftu tákn í stað Danakonungs, eftir að
hann var kvaddur. Þessi tími sé liðinn og nú eigi að
líta forsetaembættið öðrum augum, annaðhvort verði
að veita því eitthvert inntak eða einfaldlega leggja
það fyrir róða. Aðrir hafa leitast við að blása lífi í
forsetaembættið með því að túlka ákvæði stjórn-
arskrárinnar á nýstárlegan hátt og í því efni hefur
Svanur Kristjánsson, prófessor í stjórnmálafræði og
málsvari núverandi forseta Íslands, gengið lengst.
Á lögfræðilegum vettvangi hefur verið tekist á um
valdmörk forseta. Sigurður Líndal, prófessor em-
eritus í lögum, telur, að forseti Íslands hafi ekki ein-
göngu formlegt hlutverk í löggjafarstarfi heldur hafi
hann persónulegt og efnislegt vald til að neita stað-
festingu laga. Þór Vilhjálmsson, prófessor emeritus í
lögum og fyrrverandi hæstaréttardómari, hefur fært
rök fyrir þeirri skoðun, að stjórnskipuleg staða for-
seta við lagasetningu sé eingöngu formlegs eðlis og
hann hafi ekki persónulegt synjunarvald af neinu
tagi. Kenning Þórs er rökstudd með því að synj-
unarvaldið liggi hjá ráðherra eins og aðrar valdheim-
ildir, sem forseta eru í orði kveðnu gefnar í stjórn-
arskrá.
Þórður Bogason lögmaður hefur ritað fræðilega
um þetta álitaefni út frá þingræðisreglunni, en hún
átti einnig 100 ára afmæli 1. febrúar 2004 eins og
heimastjórnin. Niðurstaða Þórðar er þessi:
„Alþingi er samkoma þjóðkjörinna fulltrúa s
fer með veigamesta þátt ríkisvaldsins, er valda
stofnun þjóðarinnar og meginstoð stjórnskipun
innar. Þannig var réttarástandið fyrir lýðveld-
isstofnun og þannig er það enn. Með hliðsjón a
þessu gerir íslensk stjórnskipun ráð fyrir því a
þáttur forseta Íslands við setningu almennra la
eingöngu formlegur og honum því skylt að stað
lög frá Alþingi.“
Þessi skoðun er studd traustum rökum og st
ast alfarið á við þá nýsmíði við túlkun á stjórn-
arskránni, sem stunduð er af Svani Kristjánssy
hann hefur við hana hannað nýyrðið „forsetaþi
ræði“ til að rökstyðja þá niðurstöðu sína, að for
Íslands hafi persónulega heimild til að synja lö
frá Alþingi og skjóta þar með máli undir dóm þ
arinnar, það er til þjóðaratkvæðagreiðslu. Hug
„forsetaþingræði“ er fræðileg ambaga eins og k
ingarsmíðin sjálf og stenst ekki stjórnskipulegt
lögfræðilegt mat.
Veik stoð embættis forseta Íslands eru þau f
legu rök, sem gjarnan eru notuð til að mæla þv
Það er embættinu ekki styrkur, að gripið sé til
að skýra inntak þess á allt annan veg en stenst
kvæma athugun. Í því skyni er það kallað „öryg
ventill“, af því að forsetinn geti upp á sitt eindæ
sett Alþingi stólinn fyrir dyrnar og skotið lögum
undir atkvæði þjóðarinnar. Embætti forseta Ís
verður 60 ára 17. júní 1944 og á þessum 60 áru
ur aldrei reynt á þetta synjunarvald og allt, sem
sagt er um, að kannski hafi staðið til að beita þ
eru órökstuddar vangaveltur eða getsakir.
Séu menn þeirrar skoðunar, að nauðsynlegt
hafa þann öryggisventil vegna samþykkta Alþi
Forseti, ríkisstjórn o
Eftir Björn Bjarnason
Ó
friðarbál geisar nú enn
einu sinni á Haítí.
Margir kenna Jean-
Bertrand Aristide for-
seta um og honum
kann senn að verða steypt af stóli.
Fáir vita hins vegar að glundroð-
anum var komið af stað í Wash-
ington – vísvitandi, kaldranalega og
með staðfestu. Sagnfræðin mun
staðfesta þetta. Þangað til magnast
pólitíski, félagslegi og efnahagslegi
glundroðinn og það bitnar á fátæka
fólkinu á Haítí.
Frá árinu 2001 hefur stjórn Bush
Bandaríkjaforseta framfylgt stefnu
sem hefur alltaf verið líkleg til að
verða Aristide að falli. Hatrið hófst
þegar Aristide, þá sóknarprestur og
lýðræðissinni, barðist gegn harð-
stjórn Duvaliers einræðisherra og
boðaði frelsunarguðfræði á níunda
áratugnum. Árásir Aristide urðu til
þess að bandarískir íhaldsmenn
brennimerktu hann sem nýjan Fidel
Castro.
Þeir komu af stað orðrómi um að
Aristide væri genginn af göflunum.
Fyrirlitning íhaldsmanna margfald-
aðist þegar Bill Clinton, þáverandi
Bandaríkjaforseti, tók málstað Ar-
istide eftir valdarán hersins 1991,
tæpu ári eftir stórsigur Aristide í
forsetakosningum. Clinton kom Ar-
istide til valda 1994 og íhaldsmenn
hæddust að bandaríska forsetanum
fyrir að sóa orku og fjármunum í að
„byggja upp þjóð“ á Haítí. Þetta eru
sömu hægrimennirnir og þeir sem
hafa sóað 160 milljörðum dala í
miklu ofbeldisfyllri og vafasamari
viðleitni til að „byggja upp þjóð“ í
Írak.
Árásirnar á Aristide hófust um
leið og stjórn Bush tók við völd-
unum. Ég fór á fund Aristide forseta
í Port-au-Prince snemma árs 2001.
Hann kom mér fyrir sjónir sem
greindur maður sem væri staðráð-
inn í að eiga góð samskipti við einka-
fyrirtæki og Bandaríkin. Hann var
enginn ófriðarseggur, leitaði ráða
um hvernig koma ætti á efnahags-
legum umbótum og útskýrði
áhyggjur sínar af því að Bandaríkja-
stjórn myndi reyna að spilla fyrir
honum í forsetaembættinu. Hann
reyndist raunsær og sannspár.
Ástandið á Haítí var augljóslega
skelfilegt: þetta var fátækasta land-
ið á vesturhveli jarðar og lífskjörin
voru sambærileg við Afríku sunnan
Sahara þótt hægt væri að ferðast til
landsins í flugvél frá Miami á fáein-
um klukkustundum. Lífslíkurnar
voru 52 ár. Börnin þjáðust af lang-
varandi vannæringu.
Af hverjum þúsund börn-
um sem fæddust á Haítí dóu
fleiri en hundrað fyrir
fimmta afmælisdaginn. Al-
næmisfaraldur, hinn skæð-
asti í ríkjum Karíbahafsins,
geisaði þar án þess að rönd
væri við reist. Heilbrigð-
iskerfið hafði hrunið. Ferða-
menn og erlendir fjárfestar forð-
uðust landið af ótta við óeirðir,
þannig að enga atvinnu var að fá.
Aristide var þó geysivinsæll í
byrjun ársins 2001. Menn bundu
miklar vonir við að hann myndi ná
árangri í baráttunni gegn þessari
sáru fátækt. Ég fór með Paul Far-
mer, lækni sem er þekktur fyrir
baráttu sína gegn alnæmi, í nokkur
þorp á miðhálendi Haítí og spurði
íbúana um viðhorf þeirra í stjórn-
málum og til Aristide. Allir viðmæl-
endurnir töluðu hlýlega um forset-
ann, kölluðu hann gælunafninu
„Titid“. Þetta var augljóslega þjóð-
kjörinn leiðtogi sem naut stuðnings
fátæka fólksins sem er í miklum
meirihluta á Haítí.
Þegar ég sneri aftur til Wash-
ington ræddi ég við háttsetta emb-
ættismenn hjá Alþjóðagjaldeyr-
issjóðnum, Þróunarbanka
Ameríkuríkja og Samtökum Am-
eríkuríkja. Ég bjóst við að þessar
stofnanir myndu kappkosta að
koma Haítí til hjálpar.
Mig rak þess vegna í rogastans
þegar ég komst að því að þær hugð-
ust allar fresta aðstoðinni, að óljós-
um „fyrirmælum“ Bandaríkja-
stjórnar. Hún virtist ekki vilja
samþykkja aðstoð við Haítí vegna
hnökra á þingkosningunum
2000 og krafðist þess að Ari
friðmæltist við andstæðing
ur en aðstoð yrði veitt.
Afstaða Bandaríkjastjórn
skrípaleikur. Aristide var ó
anlega kjörinn með miklum
irburðum. Hann var, án nok
vafa, þjóðkjörinn leiðtogi la
nokkuð sem George W. Bus
ekki státað af.
Ekki lék heldur vafi á nið
þingkosninganna 2000: flok
istide sigraði líka með yfirb
Því var haldið fram að flokk
istide hefði stolið nokkrum
um. Ef þetta er rétt – og ás
hefur ekki enn verið sönnuð
Ófriðarbál
kveikt á Haítí
Eftir Jeffrey Sachs
’ Andstæðingar Aristidevita að bandarískir hægri-
menn standa með þeim
uns þeir komast til valda
með ofbeldi. ‘
© Project Syndicate.
Bandarískur landgöngulið
SJÁLFSTÆÐUR OG ÖFLUGUR
FJÁRFESTINGARBANKI
Í gær varð til sjálfstæður og öfl-ugur fjárfestingarbanki,Straumur, eftir að Íslands-
banki seldi mestan hluta hlutabréfa
sinna í Straumi. Þar með var skorið
á þau nánu tengsl, sem verið hafa á
milli Straums og Íslandsbanka, þótt
bankinn sé enn hluthafi í Straumi.
Straumur er fjárfestingarbanki,
sem byggir á eigin fé, sem nemur
tæplega 20 milljörðum króna. Þessi
fjárfestingarbanki er hlutfallslega
mun öflugri en Fjárfestingarbanki
atvinnulífsins var á sínum tíma og
hafði sá banki þó mikil áhrif í ís-
lenzku atvinnulífi á þeim tíma, sem
hann starfaði.
Nýir eigendur eru að koma til
sögunnar í forystu Straums. Magn-
ús Kristinsson, útgerðarmaður í
Vestmannaeyjum, hefur um skeið
verið umtalsverður hluthafi í
Straumi og hefur enn aukið við hlut
sinn þar. Kristinn Björnsson, fyrr-
verandi forstjóri Skeljungs hf., og
fjölskylda hans hafa keypt veru-
legan hlut í Straumi og hefur Krist-
inn þar með komið fram á sjónar-
sviðið á nýjan leik, sem afl í
íslenzku viðskiptalífi. Trygginga-
miðstöðin hefur sömuleiðis keypt
verulegan hlut í Straumi, sem gæti
bent til nánara samstarfs þessara
tveggja öflugu fjármálafyrirtækja.
Ljóst er að þessir þrír aðilar munu
hafa mest um það að segja á næst-
unni hvaða stefnu fjárfestingar-
bankinn tekur eftir að hann hefur
öðlast sjálfstæða stöðu í flóru ís-
lenzkra fjármálafyrirtækja.
Í þeim viðskiptum, sem fram hafa
farið síðustu daga með hlutabréf í
Íslandsbanka og í gær með hluta-
bréf í Straumi, má sjá vísbendingar
um hugsanlegt samstarf fjögurra
sterkra fyrirtækja í fjármála- og
tryggingageiranum, þ.e. Íslands-
banka og Sjóvár-Almennra trygg-
inga, sem nú er dótturfyrirtæki Ís-
landsbanka annars vegar og
Straums og Tryggingamiðstöðvar
hins vegar, enda á Íslandsbanki enn
nokkurn hlut í Straumi.
Þetta er jákvæð þróun, þegar
horft er til þeirrar samþjöppunar,
sem orðið hefur í íslenzku viðskipta-
lífi á undanförnum mánuðum. Því
fleiri, sem viðskiptablokkirnar eru,
þeim mun betra. Fækki þeim um of
er hætta á ferðum eins og Morg-
unblaðið hefur ítrekað vakið athygli
á.
„FRAMHALD AF BORGARRÝMINU
SEM FYRIR ER“
Hugmyndir um að gæða miðborgReykjavíkur auknu lífi með
nýjum verslunarkjarna hafa fengið
fremur jákvæð viðbrögð. Samt sem
áður er augljóst að miklar kröfur
eru gerðar til þess að nauðsynleg
uppbygging í þessu sambandi sé
skipulögð af kostgæfni og hug-
myndaauðgi, ekki síður en með til-
hlýðilegri virðingu fyrir því við-
kvæma umhverfi sem um er að ræða.
Pálmi Kristinsson, framkvæmda-
stjóri Smáralindar og talsmaður
fjárfestahópsins sem lýst hefur
áhuga á að byggja verslunarmiðstöð
í miðborginni, segir í Morgun-
blaðinu í gær að skiljanlegt sé að
fólk sé á varðbergi þegar bygging
verslunarmiðstöðvar í miðborginni
sé annars vegar. Hann segir mið-
bæjarverslunarmiðstöðvar „allt
öðruvísi og hafa allt annan „karakt-
er“ en verslunarmiðstöðvar í út-
hverfum“. Jafnframt segir hann
slíka miðstöð í miðborginni þurfa að
þjóna öðru hlutverki: „Það er grund-
vallaratriði að þetta glæði verslun
og viðskipti allt í kring,“ segir hann.
Þeir arkitektar sem rætt var við í
Morgunblaðinu í gær taka undir orð
Pálma um nauðsyn þess að verslun-
armiðstöð í miðborginni smiti lífi og
athafnasemi út frá sér. Vegna stöðu
sinnar í miðborginni telja þeir einn-
ig eðlilegt að hönnun hennar lúti
öðrum lögmálum en verslunarmið-
stöðvar í úthverfum og benda á
ýmsa möguleika í því sambandi,
bæði hvað varðar útfærslur og stað-
setningu.
Steve Christer, arkitekt hjá Stud-
io Granda, veltir upp því sjónarmiði
að óráðlegt geti verið að ráðast í jafn
umfangsmikla uppbyggingu og hér
er um að ræða á stuttum tíma. Hann
telur betra að byggja upp í miðborg-
inni í vel skilgreindum áföngum sem
sé forgangsraðað. Með þeim hætti
endurspegli hver áfangi þann tíma
og áherslur sem ríkja hverju sinni
og í kjölfarið komi af sjálfu sér meiri
fjölbreytni í húsagerð og starfsemi.
Þessu sjónarmiði er ástæða til að
veita eftirtekt, því það gæti komið í
veg fyrir að umfangsmiklar bygg-
ingar settu of sterkan svip á mið-
borgina eða stuðluðu að of mikilli
einsleitni í hönnun hennar.
Svo virðist sem flestir séu á einu
máli um að verslunarmiðstöð í mið-
borginni megi ekki einkennast af of
miklum byggingarmassa á einum
stað, betra sé að dreifa honum, með
því að byggja smærra og/eða nýta
jafnvel byggingar sem fyrir eru til
að skapa fjölbreytni í heildarmynd-
inni. Með þeim hætti er einnig auð-
veldara að tryggja samspil nýrrar
þjónustu við þá verslun sem fyrir er
auk þess sem minni hætta er á að
„dauðar“ bakhliðar myndist eða auð-
ar götur, eins og Christer bendir á.
Óhætt er að taka undir þau orð
Steves Christer að verslunarmið-
stöð á þessum stað verði að vera
„framhald af borgarrýminu sem fyr-
ir er frekar en einangrað verslunar-
rými sem geislar engu út frá sér“. Ef
hægt er að hafa þau sjónarmið í
heiðri mun framkvæmd af þessu
tagi, ásamt vandaðri hönnum og
skipulagi þar sem tillit er tekið til
sérkenna svæðisins, geta orðið mið-
borginni mikil lyftistöng.