Lesbók Morgunblaðsins - 30.06.2001, Side 4

E
N NÚ kom sá skæbnesvangre 9.
ágúst (framtíðin mun sanna að
mér sé óhætt að kalla hann svo).
Greifinn inviteraði allan þing-
heiminn til gildis um eftirmiðd.
og gjörði það strax við byrjun
fundarins. Jón Sigurðsson svar-
aði, að hann tæki ekki móti
boðinu nema undir vissum skilmálum. Síðan
hélt greifinn ræðu, sagði þeir fyrir þinghaldið
reglementeruðu 9000 rd. væru nú uppetnir og
betur til. Þingið hefði eytt tímanum til lítils og
hagað miður athöfnum sínum en skyldi, og sagði
hann því [slitið] í kóngsins nafni. Nú fór að verða
róstusamt í salnum, hver talaði í munninn á öðr-
um í ósköpum. Greifinn ítrekaði orð sín, að
þinginu væri slitið í kóngsins nafni, hér væri því
ekkert þing eða þingmenn framar. Háreystin
varð því meiri, en ekkert skildist. Eg tók þá staf-
inn minn og hélt á burt og heyrði ei meir, nema
prótest í kóngsins nafni.“ (Gömul Reykjavíkur-
bréf 1835–1899, bls. 73)
Þannig lýstir Þórður Sveinbjörnsson, dóm-
stjóri í Landsyfirréttinum, þjóðfundarslitum í
bréfi sem hann ritaði Hermanníusi Johnsen,
fyrrum heimiliskennara sínum sem nú var við
nám í Kaupmannahöfn, hinn 18. ágúst 1851.
Þórður var í hópi þeirra þjóðfundarmanna sem
ekki skrifuðu upp á kröfur meirihlutans, enda
konungkjörinn fulltrúi. Þar að auki hafði honum
aldrei litist á þær hugmyndir sem ljóst var að
yrðu ráðandi á fundinum, eða eins og hann skrif-
aði öðrum embættismanni, Bjarna Þorsteins-
syni fv. amtmanni, hinn 5. mars 1850: „En það
lítur ekki út fyrir, að greind, reynsla, þekking og
framsýni eigi neitt erindi þangað, hvar frekja og
fanatismi, forudfattede meiningar og óstjórn
eiga að ráða fyrir.“ (Gömul Reykjavíkurbréf
1835–1899, bls. 41)
„Frekjan og fanatisminn“ sem Þórður upp-
lifði í tengslum við boðun þjóðfundar var mjög
frábrugðinn því sem hann og aðrir embættis-
menn höfðu átt að venjast á fyrri hluta 19. aldar.
Bréf sem Baldvin Einarsson skrifaði Grími
Jónssyni amtmanni 6. september 1830, þar sem
hann benti á að nú yrðu jafnvel konungar að
hlýða almenningsálitinu fékk umsögnina: „Hen-
lagt dette uartige vås.“ (Aðalgeir Kristjánsson,
Endurreisn alþingis og þjóðfundurinn, bls. 192)
Rúmum tuttugu árum síðar voru íslenskir emb-
ættismenn enn sama sinnis. Munurinn var hins
vegar sá að nú voru óþekktarangarnir orðnir of
margir til að hægt væri að þegja þá í hel.
Atburðarás sú sem leiddi til þjóðfundarins
1851 er alkunn og málalok hans ekki síður. Um
þau eigum við skýran vitnisburð í fundargerð-
arbókinni, sem rituð var af ungum stúdent, sem
hét Benedikt Gröndal Sveinbjarnarson. Þar
kemur fram, sem fór framhjá Þórði dómstjóra,
að eftir að konungsfulltrúi, Trampe greifi, hafði
slitið fundinum, mótmælti Jón Sigurðsson ekki
einungis í nafni konungs heldur einnig „þjóð-
arinnar“. Síðan ritar Benedikt með stóru letri:
„Þá risu upp þíngmenn, og sögðu flestir í einu
hljóði: Vér mótmælum allir!“ (Aðalgeir Krist-
jánsson, Endurreisn alþingis og þjóðfundurinn,
bls. 332).
Einkabréf eru öðruvísi en fundargerðir og
þar er oft greint frá málavöxtum með öðrum
hætti. Í bréfi Þórðar kemur fram það sem vant-
ar í fundargerðarbókina, að mikil háreysti var á
fundinum og hver talaði í kapp við annan. Rit-
arinn einbeitir sér hins vegar að orðum Jóns
Sigurðssonar og kórnum sem fylgdi á eftir.
Hvortveggja frásögnin kann að vera rétt, svo
langt sem hún nær. Hér á eftir verður litið á
einkaskrif nokkurra Íslendinga í kringum þjóð-
fundinn, sem varðveist hafa í sendibréfum.
Kemur þar margt fram, sem menn höfðu þá
ekki í hámæli.
Byltingarárið mikla, 1848, hóf göngu sína í
Kaupmannahöfn tímarit sem fékk heitið Norð-
urfari. Þar birtist greinin „Frá Norðurálfunni
1848“ þar sem ítarlega var sagt frá þeim hrær-
ingum sem þá gengu yfir Evrópu, en ári síðar
bar viðamesta grein blaðsins heitið „Frelsis-
hreyfingar meðal þjóðanna“. Kenndi stiftamt-
maður þessu blaði um að vekja uppreisnaranda
á Íslandi (sbr. Aðalgeir Kristjánsson, Endur-
reisn alþingis og þjóðfundurinn, bls. 137–42). Þó
fór því fjarri að hafnarstúdentar væru allir jafn-
hrifnir af hugmyndum byltingarmanna, enda
voru margir þeirra embættismannasynir. Þann-
ig ritar ungur námsmaður í Kaupmannahöfn,
Árni Thorsteinsson, skrifara föður síns, Páli
Pálssyni, bréf hinn 8. mars 1849 og kemur þar
inn á hugmyndir byltingarmanna: „Í Frakk-
landi er ennþá nóg af mönnum, sem aðhyllast
theorias sociales, sumir eru kommúnistar, þeir
heimta jöfn réttindi, jafna nautn, sumir eru þeir
svokölluðu sócíalistar, þeir vilja hafa jöfn rétt-
indi og ólíka nautn. Báðir hafa það sameiginlegt
að vilja láta einstaklingana hafa takmarkalaust
frelsi. Eg ætla ekki að tala meira um þetta, en
eg vona, að ef guð lætur þetta einhversstaðar fá
framgang, þá verði það nægilegt til að sýna
heiminum, að þessar meiningar eru byggðar á
litlum öðrum sannleika en þeim, sem hefir
blindað svo marga menn, að allir menn eiga
jafnt tilkall til að njóta lífsins, reynslan mun
sýna þær ónógar fyrir mannlegt félag, synd-
samlegar og ógjörlegar þegar á að haga mann-
legu félagi eins og sócíalistar vilja.“ (Skrifarinn
á Stapa, bls. 165–66)
Afnám einveldis og upp-
gangur lýðræðishugmynda
Aðrir beindu hins vegar sjónum sínum að
þeim vandamálum sem nú biðu lausnar eftir að
Danakonungur afsalaði sér einveldi. Í kjölfarið
hlaut staða Íslands innan Danaveldis að breyt-
ast, sem olli óvissu en gaf einnig fyrirheit um ný
tækifæri. Í Hugvekju til Íslendinga frá árinu
1848 greindi Jón Sigurðsson frá hugmyndum
sínum um breytta stjórnarhætti á Íslandi: „Það
er því nauðsyn, að auka réttindi alþíngis, á sama
hátt og í Danmörku verður gjört, og setja land-
stjórnarráð á Íslandi, sem standi fyrir allri
stjórn þar á aðra hliðina, en á hinn bóginn leiti
um öll stórmæli úrskurðar konúngs. Til að
standa fyrir slíkum málum hér þarf íslenzkan
mann, sem hafi skrifstofu undir sér, og gegnum
hana ætti öll íslenzk mál að gánga til konúngs
eða annara. Ef menn vildi haga þessu svo, að í
stjórnarráðinu væri ávallt fjórir: einn landstjóri
eða jarl og þrír meðstjórnendur, en einn af þess-
um þremur væri til skiptis í Kaupmannahöfn,
sem forstöðumaður hinnar íslenzku skrifstofu,
sýnist sem það mætti allvel fara. Stjórnarráð-
herrarnir og jarlinn ætti þá að bera fram fyrir
alþíng erindi af konúngs hendi, og taka við þjóð-
legum erindum þíngsins aftur á móti. Þeir ætti
og að geta gefið allar þær skýrslur, sem þíngið
hefði rétt á að heimta af stjórnarinnar hendi, og
yfirhöfuð að tala hafa ábyrgð stjórnarinnar á
hendi fyrir þjóðinni. “ Gerði Jón sér grein fyrir
því að margir hlutu að túlka hugmyndir hans
svo að hann vildi „rífa sig öldúngis frá Dan-
mörku“. Því neitar hann ekki heldur beinlínis
heldur fullyrðir að væri „stjórninni svo hagað,
að hún yrði gjörð þjóðleg og bygð á fullkomnum
þjóðréttindum, þá mættti ætla á, að slíka stjórn
vildi enginn ærlegur Íslendíngur missa, og það
samband sem grundvallaði hana væri því kær-
ara, sem það væri við þjóð, sem vér höfum lengi
átt saman við að sælda, sem á sama kynferði og
vér sjálfir og sömu sögu um lángan aldur.“
(Hugvekja til Íslendinga, bls. 124–26)
Því hefur verið haldið fram að stjórnmála-
hugsun Jóns Sigurðssonar hafi verið „meira í
ætt við viðhorf íslenskra föðurlandsvina á 18. öld
en þjóðernissinna, sem fram komu í íslenskri
stjórnmálabaráttu nærri síðustu aldamótum og
urðu ríkjandi á fyrri hluta þessarar aldar“ (Jón
Þ. Þór. „Föðurlandsvinir og þjóðernissinnar“)
vegna þess að hann talaði ekki um stofnun lýð-
veldis á Íslandi. Hér verður þó að gæta að því að
einungis þeir allra djörfustu í hópi sporgöngu-
manna börðust með opinskáum hætti fyrir lýð-
veldi, en oft var rætt um að taka upp embætti
landstjóra að kanadískri fyrirmynd. Skoðanir
Jóns voru hins vegar frábrugðnar þeim skoð-
unum sem fram komu hjá íslenskum föður-
landsvinum frá 18. öld. Þeir voru enda meira eða
minna embættismenn Danakonungs, en hann
neitaði alla tíð að gegna embætti fyrir dönsku
stjórnina. Þar að auki var sá reginmunur á að
Jón vildi færa stjórn Íslandsmála inn í landið, en
á því ljáðu hinir konunghollu föðurlandsvinir
ekki máls. Að öllu athuguðu virðist Jón Sigurðs-
son því hafa verið orðinn mjög ákveðinn í kröf-
um sínum þegar árið 1848, þar sem hann gerir
ráð fyrir landstjóra á Íslandi en að einn ráð-
herra hafi aðsetur í Danmörku. Vel má ímynda
sér að Jón hafi hér verið að hugsa til stjórnskip-
unarlegrar stöðu Noregs innan Svíaveldis, en í
Noregi var landstjóri (stathaldar) yfir ríkis-
stjórninni, en einn af ráðherrum hennar sat í
Svíþjóð sem ríkisráðherra (statsminister) Nor-
egs. Hins vegar voru til þeir Íslendingar sem
gátu hampað þjóðerninu án þess að því fylgdu
kröfur um sjálfstjórn. Í þeirra hópi var t.a.m.
Grímur Thomsen. Um þjóðerniskennd Gríms á
þessum tíma þarf ekki að efast, og nægir að
Atburðarás sú sem leiddi til þjóðfundarins 1851 er al-
kunn og málalok hans ekki síður. Um þau eigum við
skýran vitnisburð í fundargerðarbókinni, sem rituð
var af ungum stúdent, sem hét Benedikt Gröndal
Sveinbjarnarson. Hér verður litið á einkaskrif nokk-
urra Íslendinga í kringum þjóðfundinn, sem varðveist
hafa í sendibréfum. Kemur þar margt fram, sem
menn höfðu þá ekki í hámæli.
Morgunblaðið/Sigurður Jökull
„Jón Sigurðsson svaraði, að hann tæki ekki móti boðinu nema undir vissum skilmálum. Síðan hélt greifinn ræðu, sagði þeir fyrir þinghaldið reglementeruðu 9000 rd. væru nú uppetnir og betur til.
Þingið hefði eytt tímanum til lítils og hagað miður athöfnum sínum en skyldi, og sagði hann því [slitið] í kóngsins nafni.“ Málverkið er eftir Gunnlaug Blöndal og í eigu Alþingis.
E F T I R S V E R R I J A K O B S S O N
„FREKJA OG FANATISMI,
FORUDFATTEDE MEININGAR
OG ÓSTJÓRN“
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 30. JÚNÍ 2001
150 ÁR FRÁ ÞJÓ