Lesbók Morgunblaðsins - 30.06.2001, Blaðsíða 10

10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 30. JÚNÍ 2001
S
JALDAN hefur vísindahyggjan
sokkið jafn djúpt og á tíunda
áratugnum. Hún var liggjandi
og það var sparkað í allar ná-
kvæmniskreddur og hlutlægnis-
dul. Fólk hampaði þess í stað
dulhyggju og ýmiskonar nýald-
arspeki, sýn á tilveruna sem leg-
ið hafði í láginni um nokkurt skeið en hafði
vissulega blómstrað fyrr. Það hafði komið upp
úr kafinu að sagan væri hreint ekki sú mars-
ering framþróunarinnar sem pósitívistar höfðu
útmálað, þar sem fordómar viku fyrir ljósi þekk-
ingar og vankantar mannlegs lífs fyrir tækninni.
Þetta vissu raunar módernistar vel; tilgátur í
skammtafræði höfðu grafið undan jafnvel sjálfu
orsakasamhenginu og tilraunir í erfðafræði
tóku nú að vekja siðferðislegar spurningar sem
ekki urðu umflúnar. Mannleg fræði urðu sífellt
frumspekilegri og glannalegri. Bókmennta-
greinar voru dregnar í efa sem óhagganlegar og
eilífar stærðir. Með tölvubyltingu og netvæð-
ingu gat allt gerst, fræðimenn sáu fram á að
flippuðustu hugmyndir skáldsins Jorge Luis
Borges gátu ræst og hugmyndir póststrúktúral-
ista um óendanlega texta orðið að raunveru-
leika.
Einn af þessum glannalegu fræðingum heitir
José María Pozuelo Yvancos og hefur velt fyrir
sér ljóðlist. Hann telur að með vanrækslu
Aristótelesar gagnvart ljóðlistinni hafi henni
verið skapaður einskonar auður klefi sem svo
hafi verið í hraukað ýmsu lauslegu. Í reynd hafi
ljóðlistinni verið vísað á braut úr skipan skáld-
skaparins, enda sé ekki fjallað um hana sem
skáldskap heldur sjálfsprottna tjáningu. Þetta
telur hann vera arfleifð rómantísku stefnunnar.
Þannig sé aldrei talað um skáldaðar raddir eða
margröddun í ljóðum heldur rödd skáldsins, líkt
og skáldinu hafi með dularfullum hætti tekist að
koma rödd sinni fyrir á míkróspólu í textanum
og nú tali hún. Þetta telur Pozuelo Yvancos frá-
leitt og muni leiða til dauða ljóðsins. Maður sér
fyrir sér senu úr gömlum framhaldsþáttum,
Mission Impossible, þar sem töluðum skila-
boðum var komið fyrir á ólíklegustu stöðum og
þau enduðu öll á „This message will self-
destruct in five seconds“ og svo sprakk allt. Mun
ekki fara þannig fyrir ljóðinu?
Stóru vestrænu ljóðskáldin eru horfin á vit
feðra sinna: Dylan Thomas, Garcia Lorca,
Baudelaire, Rilke… Ein kenningin er sú að
blómatími bókmenntaformsins ljóðs sé einkum
bundinn við sjálfstæðisbaráttu þjóða. Þegar
sjálfstæði er náð og sæmilega tryggt í sessi
hverfa ljóðin í bakgrunninn og verða elitísk list-
grein. Þetta er klisja og ég vil gjarnan fá stað-
fest að hún sé röng. En ef maður svipast um í
Evrópu í leit að skáldjöfri sem gnæfir, nýtur
vinsælda samtíðar sinnar, hylli þjóðar sinnar og
hefur raunveruleg áhrif í samfélaginu, koma fáir
uppí hugann. Helst Seamus Heaney. Heaney er
vel að merkja frá Írlandi sem staðið hefur til
þessa dags í samfelldri sjálfstæðisbaráttu. José
Ángel Valente er evrópskt stórskáld sem kemur
frá svipuðu svæði, spænska héraðinu Galisíu, en
hinsvegar er tómt mál að tala um frægð hans á
alþjóðavettvangi því hann er lítt kunnur utan
heimalandsins. Ég er ekki frá því að við eigum
nokkur slík skáld hér á landi, allavega eru þau
vel frambærileg mörg hver.
En hvaða unglingur vill ekki miklu frekar
vera rokkstjarna en ljóðskáld? Lagatextar
Bjarkar Guðmundsdóttur ná til margfalt fleiri
en ljóð eftir Sjón, sem einnig er textahöfundur
með Björk. Það þarf ekki að taka dæmi af al-
þjóðavettvangi: Bubbi Morthens og Doktor
Gunni ná til fleiri en ljóðskáld af yngri kynslóð.
Hetja með rafgítar hefur leyst ljóðskáldið af
hólmi. Það talar enginn um stöðu rokksins. Þess
þarf ekki. Hinsvegar er staða ljóðsins okkur
áhyggjuefni; við komumst að þeirri niðurstöðu
eftir nokkra umhugsun að staða ljóðsins sé ekki
alslæm, við blásum í lúðra og efnum til ljóða-
upplestra, dags ljóðsins, ljóðastunda, við
þrömmum með ljóðið í hásæti eftir götunum og
hrópum því hósíanna. Það hvarflar að manni að
helsta hættan sem steðji að ljóðum séu stöðugar
tilraunir til að bjarga því. Ljóðið liggur vel við
höggi í hásæti sínu. Allt þetta umstang okkar
minnir á langdregna líkfylgd. Ljóðið í eintölu
með hástöfum, öllum ljóðalesendum er í nöp við
þá hugmynd; Ljóðið er dautt eða í andarslitr-
unum. Þannig hlýtur það að virka álengdar.
Samt er nú um stundir ekki að sjá að annað hafi
komið í stað ljóðsins, annað form með sömu
tálgun, sömu þvingun á orðum. Eða hvað? Aug-
lýsingar? Engin tilviljun er hversu mörg ljóð-
skáld vinna við auglýsingagerð. Auglýsingar
eru stuttur og fleygaður texti (mynd, mál) sem
getur komið miklu fyrir í knöppu formi. Eini
gallinn er sá að auglýsingin sleppur aldrei und-
an vörunni sem hún auglýsir. Ljóð auglýsa ekki
neitt.
Staða ljóðsins fer alveg eftir því hvernig á
hana er litið. Ef litið er til eldri skálda er hún
prýðileg á tíunda áratugnum, jafnvel með ein-
dæmum góð. Matthías Johannessen og Jóhann
Hjálmarsson gáfu báðir út sínar albestu bækur
að mínu mati, Vötn þín og vængur eftir Matth-
ías, Marlíðendur eftir Jóhann. Sömu sögu er að
segja af Vilborgu Dagbjartsdóttur og Ingi-
björgu Haraldsdóttur: Klukkan í turninum og
Höfuð konunnar heita þær bækur. Sigfús Bjart-
marsson gaf út einhvern metnaðarfyllsta bálk
áratugarins, Zombie. Og raunar mætti svo lengi
telja, Sigfús Daðason og Hannes Sigfússon gáfu
út mergjaðar bækur, ’62 kynslóðin svokallaða,
þ.e. Bragi Ólafsson, Sjón, Gyrðir Elíasson,
Kristín Ómarsdóttir, gerði frábæra hluti,
Margrét Lóa Jónsdóttir, Geirlaugur Magnús-
son, Linda Vilhjálmsdóttir, Þorsteinn frá
Hamri, Hannes Pétursson, Sigurður Pálsson,
Steinunn Sigurðardóttir… Ég hirði ekki um
einhverja tæmandi upptalningu en á áratugnum
kom út hellingur af ljóðabókum sem halda
áfram að suða í mér, bókum sem ónáða mig og
angra, gera mig forviða, breyta tilverunni í eitt-
hvað annarlegt, bókum sem láta mann þreifa sí-
endurtekið eftir sér í bókahillunni eða verða al-
gjörlega annars hugar á rauðu ljósi.
Nóterum það sem snöggvast að skáldin sem
talin voru hér á undan eiga það sameiginlegt að
hafa vaxið úr grasi í kalda stríðinu.
Einhvernveginn er samt „Ókvæða við“ (titill
fenginn að láni hjá Þórarni Eldjárn) það sem
manni dettur í hug þegar hugsað er um ásig-
komulag ljóðsins á tíunda áratugnum. Í fyrsta
lagi vegna þess að Hallgrímur Helgason gaf út
fræga grein í tímaritinu Fjölni og ljóðabók í
kjölfarið, mikla að vöxtum, og margir urðu
ókvæða við. Í grein sinni telur Hallgrímur deyfð
og dugleysi einkenna ljóð þorra yngri og þekkt-
ari skálda í dag og vill þess í stað sjá kraftmikinn
og ögrandi skáldskap undir hefðbundnum brag-
arháttum sem sé þess megnugur að ná til
fólksins. En þrátt fyrir uslann sem þetta olli
(ókvæða við) var þetta eins manns bylting, ekki
manifestó hóps nýrra skálda. Því staðreyndin er
sú að á tíunda áratugnum kom ekki fram breið-
fylking af ungum og ferskum ljóðskáldum með
nýja sýn, í uppreisn gegn eldri skáldum, gegn
ríkjandi viðhorfum. Vissulega komu fram ný og
athyglisverð skáld: Kristján Þórður Hrafnsson,
Gerður Kristný, Andri Snær Magnason, Sigur-
björg Þrastardóttir og Steinar Bragi, svo ein-
hver séu nefnd. Athyglisvert er hvernig Andri
Snær hefur leikið sér með að skilyrða viðtökur
ljóðabóka sinna með því að dulbúa þær sem eitt-
hvað annað, bækling frá Bónus eða hasarbók, og
sett ljóð þannig í nýtt samhengi og ef til vill fært
nær lesendum. Steinar Bragi notar orðfæri í
ljóðum sínum sem ekki er við hæfi viðkvæmra.
Kristján Þórður Hrafnsson yrkir hrifnæma og
léttleikandi texta. Gerður Kristný býður uppá
meitlaða og frumlega sýn, Sigurbjörg Þrastar-
dóttir slær á mjúka strengi og yrkir ferðaljóð.
En þau fáu ungu skáld sem komið hafa fram
mynda enga heild og vinna fremur úr og með
verk eldri skálda. Öll ná þau í skottið á kalda
stríðinu. Hversu mörg ungskáld á táningsaldri
hafa vakið athygli á síðustu árum? Ég man ekki
eftir neinu. Af hverju stafar það? Ég vil leyfa
mér að halda fram að það stafi af því að nútíma-
skáldskapur hefur fyrst og síðast haft það að
hlutskipti að sýna bakhlið stórasannleikans á
hverjum tíma, að birta ranghverfuna á ríkjandi
viðhorfum, andhverfuna á suði fjölmiðla, stund-
um með því að daðra við undarlegar og jafnvel
siðlausar hugmyndir, stundum með því að gera
hlutina skringilega til að andæfa stórasannleik-
anum, stundum var búin til einsemd og ann-
arleiki, einkalegt tungumál, persónuleg nálægð,
galdur, og ekki síst var útmálun neikvæðisins.
En nú er enginn stórisannleikur við lýði lengur
og þess vegna ekki hægt að sýna bakhlið hans.
Að endingu munum við því verða ókvæða við.
Gefum ljóðinu smá von í lokin: Sigfús Daða-
son vitnar í Kazantzakis: Ljóðið er hættulegt af
því það nær til svo fárra.
Tvö: Skáldsaga
Á árum áður sögðu fræðimenn skáldsöguna
vera í andarslitrunum. Bókmenntaform fæðast
og deyja, sögðu þeir, og önnur koma í þeirra
stað; við það er ekkert að athuga. Þeim var
hvergi brugðið.
Spáin um dauða skáldsögunnar er nú komin
til ára sinna og bólar ekki meira en svo á að hún
rætist. Þvert á móti, skáldsagan stækkar og
stækkar og virðist liggja afvelta af spiki, rétt bú-
in að gleypa í sig fjölmargar bókmenntasmá-
greinar. Síðustu áratugir tuttugustu aldarinnar
voru gullöld í skáldsagnagerð, sagði fræðimaður
sem hingað kom á dögunum, gullöld í samtím-
anum. Skáldsagan er full frek til fjörsins, er
andmælt. Hún trommar í broddi fylkingar á
mannamót, belgir sig út og ryður smásögunni af
velli, hvomsar í sig ljóðinu og fær sér ævisögu í
eftirrétt. Einhvern veginn þykir það ekki sér-
lega merkilegt á Íslandi að vera smásagnahöf-
undur, en vel að merkja eru til menningarsam-
félög í Evrópu þar sem smásagan er beinlínis
hið ríkjandi form. Skáldsagan sporðrennir smá-
sögunni milli rétta. Og ljóðið, jú það er í lagi að
ausa ljóðskáld lofi á tyllidögum, en að þau hafi
einhver áhrif...? Essayistar: tja. Ævisagnarit-
arar: er það sæmilega borgað? Þýðendur: æ er
hann í því, greyið? Skáldsagan kýlir vömbina æ
meir þótt hugsuðurnir gömlu hafi keppst við að
boða dauða hennar. Hún er steinhætt að kunna
mannasiði, ropar, prumpar og gubbar og það
eru ár og dagar síðan fyrst var skitið í íslenskri
skáldsögu. Enginn verður neitt sérstaklega
hvumsa við. Hinsvegar er uppi fótur og fit ef
haldið er framhjá í ævisögu, eins og nýlegt
dæmi ævisögu Esra Péturssonar sýnir.
Á tíunda áratugnum kom út fjöldi mjög fram-
bærilegra skáldsagna á Íslandi. Einar Már Guð-
mundsson skrifaði afbragðs skáldverk, Engla
alheimsins, sem náði breiðum lesendahópi. Við-
fangsefnið var nýtt og hættulegt, frásagnarað-
ferðin vel hugsuð; Einar Már skrifaði sig inn í
hjarta þjóðarinnar. Vigdís Grímsdóttir hefur
náð þessu sama: að vera viðurkennd á flestum
vígstöðvum, þ.e. skrifa ekki fyrir skýrt afmark-
aðan lesendahóp heldur jafnt fjöldann sem
fræðimenn. Þórarinn Eldjárn er í svipaðri
stöðu, ekki síst eftir að hann tók að skrifa skáld-
sögur. Steinunn Sigurðardóttir sömuleiðis.
Hjartastaður markar tímamót líkt og Tímaþjóf-
urinn á sínum tíma en á nokkuð annan hátt.
Steinunn leyfir sér melódramatískar brellur í
fyrrnefndu skáldsögunni og gefur þeirri goð-
sögn langt nef að bækur séu ekki Bókmenntir
með stórum staf nema þær endi illa. Einar
Kárason hélt áfram sínum sagnaskáldskap sem
einnig nýtur mikilla vinsælda. Guðbergur
Bergsson gaf út hverja snilldar skáldsöguna á
fætur annarri, Svanurinn, Sú kvalda ást sem
hugarfylgsnin geyma, Ævinlega… þetta er ára-
tugur Guðbergs; og umhugsunarefni hvort Guð-
bergur og Thor Vilhjálmsson verði í raun ekki
fyrst almennt viðurkenndir höfundar á tíunda
áratugnum eða í lok þess níunda, Guðbergur
fyrst, að ég held, með sjónvarpsviðtali Stein-
unnar Sigurðardóttur, Thor með góðum viðtök-
um á Grámosinn glóir. Ef til vill á það sama við
um Svövu Jakobsdóttur. Allir vissu af þessum
höfundum en verk þeirra voru of róttæk til að
öðlast almenna viðurkenningu, hvað þá hylli.
Sjaldséður og kraftmikill drungi var í frum-
raun Sigurjóns Magnússonar, Góða nótt, Silja
(1997), og sömuleiðis, þótt með allt öðrum hætti
sé, fyrstu skáldsögu Kristjáns B. Jónassonar,
Snákabana (1996). Sigurjón fylgdi sinni bók eft-
ir með Hér hlustar aldrei neinn (2000). Skáld-
sögum Sigurjóns og raunar talsvert fleiri er
ekki nokkur lifandi vegur að koma fyrir innan
ramma póstmódernismans, þótt víður sé. Þrí-
leikur Ólafs Gunnarssonar sem hófst með
Tröllakirkju (1992) og lauk með Vetrarferðinni
(1999) er heldur ekki póstmódernískur. Hann er
miklu fremur tilraun til að endurvekja hina
breiðu epísku skáldsögu, skapa Dostojevskí
stað í samtímanum; stórum trúarlegum og sið-
ferðilegum spurningum er velt upp af djúpri al-
vöru. Verk Ólafs áratugina tvo á undan eru
miklu flippaðri, jafnvel póstmódernískar. Sið-
ferðileg alvara og stórar spurningar eru einnig
einkenni skáldsagna Fríðu Á. Sigurðardóttur,
þótt gagnólíkur höfundur sé. Í luktum heimi
(1994) var fyrsta skáldsaga hennar á nýjum ára-
tug en Meðan nóttin líður fékk Bókmenntaverð-
laun Norðurlandaráðs árið 1990. Tali maður um
póstmódernisma hér er átt við annað, átt er við
höfunda sem halda áfram með og vinna úr arf-
leifð módernismans. Svava Jakobsdóttir er höf-
undur þessa póstmódernisma með Gunnlaðar-
sögu frá áratugnum áður þar sem ólíkum
tímasviðum er blandað saman. Álfrún Gunn-
laugsdóttir notar sömuleiðis tíma á óvenjulegan
hátt í skáldsögum sínum, svo sem í Hvatt að
rúnum sem kom út árið 1992. Þetta eru evr-
ópskari verk en gengur og gerist hér á landi, ag-
aðri í formi og djarfari í sálarlífskönnun.
Allnokkur ljóðskáld koma fram sem sterkir
prósahöfundar á tímabilinu. Þegar eru nefnd
Sjón, Kristín Ómarsdóttir og Bragi Ólafsson.
Gerður Kristný gefur út ljóðabók, smásagna-
safn, skáldsögu og svo aðra ljóðabók á áratugn-
um. Í prósanum má sjá úrvinnslu og enduróm
verka Svövu Jakobsdóttur. Andri Snær Magna-
son hefur feril sinn sem ljóðskáld en slær svo í
gegn sem barnabókahöfundur. Jón Kalman
Stefánsson snýr sér alfarið að prósa og skrifar
fíngerðar sveitasögur eftir að hafa verið ögrandi
ungskáld. Íslensk bókmenntaleg klisja um
borgarbarnið sem fer í sveit er komin í hring og
orðin fersk að nýju, sbr. Svaninn eftir Guðberg
Bergsson sem með öðrum hætti vinnur með
sömu hugmynd. Baldur Gunnarsson vinnur
einnig með gamlar klisjur, þ.e. sæfarasögur.
Borg (1993), fyrsta skáldsaga Rögnu Sigurðar-
dóttur lofaði feykigóðu. Mörgum kom á óvart
þegar Sigurður Pálsson gaf út fyrri skáldsögu
sína, Parísarhjól (1998), ljóðrænt og heimsborg-
aralegt verk sem markaði sér stað á ónumdu
svæði í íslenskri skáldsagnagerð. Sindri Freys-
son er ein af björtustu vonum í íslenskri skáld-
sagnagerð. Auður Jónsdóttir er annað nýtt nafn
og hún hefur þegar sent frá sér tvær skáldsögur
sem báðar vöktu athygli. Sú síðari tekur á ís-
lenskum innflytjendum, sem er þema sem búast
má við að meira verði um í framtíðinni. Skáld-
sagan Dís var óvenju samtímaleg, auk þess að
vera skrifuð af þremur höfundum. Guðrún Eva
Mínervudóttir er þó einna sterkasta innkoma
áratugarins en hún hefur sent frá sér þrjú verk
á jafnmörgum árum; fyrsta verkið, smásagna-
safn, vakti mikla athygli og það þriðja, skáld-
saga, var tilnefnt til íslensku bókmenntaverð-
launanna. Þorvaldur Þorsteinsson skrifaði
bækurnar um Blíðfinn sem fóru sigurför um les-
andann.
Ný undirgrein skáldsögunnar leit dagsins ljós á
áratugnum: íslenska leynilögreglusagan. Að
E F T I R H E R M A N N S T E FÁ N S S O N
BÓK-
MENNTA-
GREINAR,
NÝJABRUM
„Maður gæti látið alla varfærni lönd og leið og
dregið stóra ályktun: Um þessar mundir erum við
að upplifa sögulegt rof þar sem áður þekktar
bókmenntagreinar taka að riðlast.“
SUNDURLAUSAR HUGLEIÐINGAR UM TÍUNDA ÁRATUGINN Í ÍSLENSKUM BÓK