Lesbók Morgunblaðsins - 07.07.2001, Blaðsíða 3
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 7. JÚLÍ 2001 3
MELITTA URBANCIC
FRÁ LIÐNU SUMRI I.
Í dag kom sannur sumardagur fyrst:
sólgullinn morgunn fram úr heiði bláu
reis yfir engi, er lauguð döggvum lágu,
ljómandi fyrr en sólin hafði birzt,
hófst yfir ána, er bugðast, blökk og glær,
sem bráðið silfur iði á stjörfu grjóti,
þar sem við bakkann æfir önd á fljóti
ungana sjö, er létu úr hreiðri í gær. ...
Og laufgræn blikar brekkan þín og mín!
Svo brimar lífið, jafnvel dauðu, í æðum,
að gluggi á koti gerist eldleg sýn
og gömul amboð sprikla á sólskinsklæðum!
Hér skulum við í helgi þagnargeimsins
hvíla, við tvö. ... Ó, gleymda, dreymda fró,
birtunnar fylling, varma, ríka ró,
rödduð og dýpkuð kliði flugnasveimsins!
Eitt verður nú og fyrr og fjær og nær!
Friðheilög jörðin sæng og rekkjustokkur!
Við næmar hlustir niðar mold, sem grær. ...
Að nýju hefur sólin bjargað okkur!
Melitta Urbancic (1902-1984) kom til Íslands haustið 1938 ásamt
eiginmanni sínum, Victor Urbancic. Hún lauk doktorsprófi í málvísindum frá
Háskólanum í Vínarborg, en hér á landi lagði hún mesta stund á
höggmyndalist og skáldskap, auk þess sem hún kenndi ensku, þýsku og frönsku
við Menntaskólann í Reykjavík um árabil. Íslensk þýðing Magnúsar
Ásgeirssonar á sumarljóði hennar birtist fyrst í Kvæðasafni hans árið 1960.
H
VERNIG væri að leyfa
öllum að stunda þá at-
vinnu sem þeir kjósa?
Í 75. grein stjórn-
arskrárinnar stendur:
„Öllum er frjálst að
stunda þá atvinnu sem
þeir kjósa. Þessu frelsi
má þó setja skorður með lögum, enda
krefjist almannahagsmunir þess.“ Þrátt
fyrir þetta ákvæði fer því mjög fjarri að
landsmenn njóti atvinnufrelsis. Það úir og
grúir af ranglátum og fáránlegum reglum
og lagakrókum sem hindra menn í að
stunda þá vinnu sem þeir kjósa.
Hugsum okkur að ég þurfi að láta gera
við bilaða vatnslögn. Það þarf að brjóta
vegg, skipta um rör, múra yfir og mála
upp á nýtt. Ég hringi í mann sem ég
þekki. Hann vill vinna verkið. En þar sem
hann hefur aðeins próf í pípulögnum, en
hvorki múrverki né málaraiðn er honum
bannað að taka að sér nema hluta þess.
Getur hugsast að þetta bann sé í al-
mannaþágu? Hvernig getur almenningur
haft hag af því að banna nokkrum manni
að vinna við steypu og málningu?
Það er hægt að tína til óteljandi dæmi
og sum mun fáránlegri. Rússneskur tann-
læknir sem flytur hingað til lands má ekki
opna stofu vegna þess að prófið hans er
öðru vísi en íslenskt tannlæknispróf.
Doktor í stærðfræði þarf að sækja um
undanþágu til að mega kenna unglingum
því hann hefur ekki próf í uppeldisfræði.
Stelpa sem vill verða hárgreiðslukona fær
aldrei að stunda þá vinnu vegna þess að
hún fellur aftur og aftur á prófi í algebru.
(Já, það þarf í alvöru að standast próf í al-
gebru til að fá leyfi til að vinna við hár-
greiðslu.)
Ef einhverjir yrðu til verja reglurnar
sem banna mönnum að vinna þau verk
sem hér voru talin mundu þeir trúlega
bera því við að fullt frelsi á vinnumarkaði
yrði til þess að mikilvæg verk lentu í
höndum fúskara sem klúðruðu þeim. Í
flestum tilvikum eru rök af þessu tagi
léttvæg. Almannahag stendur engin ógn
af því þótt einn og einn maður leyfi fúsk-
ara að klippa hárið á sér eða mála veggina
í íbúðinni sinni. Stundum er þó dálítið vit í
svona rökum. Íbúar í fjölbýlishúsi geta
t.d. ekki liðið að einn úr hópnum ráði
fúskara til að gera við rafmagnið hjá sér
ef hætta er á að frágangur verði með
þeim endemum að það kvikni í húsinu. En
þessar undantekningar breyta engu þar
um að flestar reglur sem takmarka at-
vinnufrelsi manna eru mjög langt frá því
að vera í almannaþágu. Þær eru miklu
oftar til þess að verja einokun, koma í veg
fyrir samkeppni eða hlífa þröngum hópi
manna við því að takast á við breytta
tíma.
Nú kunna sumir að hugsa sem svo að
þetta geri lítið til. Það sé nóg svigrúm á
vinnumarkaði til að flestir geti fundið sér
eitthvað að gera og hvers vegna megi þá
ekki létta sumum stéttum lífið ofurlítið
með því að tryggja þeim einkarétt á að
vinna tiltekin verk. Þetta dragi kannski
eitthvað úr samkeppni og sveigjanleika en
á móti komi að stórir hópar manna njóti
meira atvinnuöryggis og minni hætta sé
að á fúskarar klúðri hlutunum. Þetta er
hugsunarháttur manna sem óttast þann
fagnandi hraða sem gæðir nútímann lífi
og lit.
Lögverndun á tilteknum starfsgreinum
kemur sjaldan í veg fyrir að fúskarar
vinni verkin. Þeir eru til í öllum stéttum
og fólk hefur lag á að forðast þá vegna
þess að það spyrst út að ekki borgi sig að
eiga viðskipti við þá. Hins vegar getur
skerðing á atvinnufrelsi neytt fólk til að
kaupa lélega eða dýra þjónustu því það
hlýtur að gerast við og við að einhver geti
boðið betri vinnu eða betri kjör en þeir
sem hafa einkarétt á starfinu.
Þegar einsleitur hópur manna með
svipaða menntun fær einkaleyfi til að
vinna einhver verk dregur úr líkunum á
því að framfarir verði í greininni og fólk
með ólíkan bakgrunn prófi nýjar hug-
myndir. Ef engir nema „faglærðir“ menn
mættu smíða sjóntæki þá hefðu snertilins-
urnar aldrei verið fundnar upp og ætli við
sæjum afrískar fléttur og þess lags skraut
víða hér á norðurslóðum nema vegna þess
að sums staðar hefur „ófaglærðum“ kon-
um frá Afríku haldist það uppi að keppa
við fólk með sveinspróf í háriðnum. Ef að-
eins lærðir matreiðslumenn mættu selja
tilbúna rétti þá væri líklega ekki hægt að
panta flatböku með hálftíma fyrirvara í
nær öllum kaupstöðum landsins og hugs-
um okkur ósköpin ef engir nema útskrif-
aðir kerfisfræðingar mættu taka að sér
vefsíðugerð. Skelfing væri veraldarvef-
urinn þá fátæklegur.
Á síðustu áratugum 20. aldar var tölvu-
og upplýsingatæknin mikilvægasta drif-
fjöður framfara og bættra lífskjara. Öll
saga þessarar tækni er til vitnis um þann
sköpunarmátt sem losnar úr læðingi þeg-
ar allir mega spreyta sig á að hrinda eigin
hugmyndum í framkvæmd hversu vitlaus-
ar sem þær kunna að vera samkvæmt ein-
hverjum hefðbundnum mælikvörðum.
Það eru engin lögvernduð störf í tölvu-
og hugbúnaðargeiranum. Samt er mennt-
un óvíða jafnmikils metin. Yfirvöld gera
ekkert til að koma í veg fyrir að „fúsk-
arar“ vinni verkin. Samt eru hvergi meiri
framfarir. Það er óheft samkeppni um
störf. Samt eru kjör launþega í þessum
greinum með besta móti. Berum þetta
saman við greinar þar sem einokun er á
flestum störfum. Við getum að vísu ekki
vitað hvernig væri umhorfs í þeim ef þar
ríkti fullkomið atvinnufrelsi. Þessi óhjá-
kvæmilega vanþekking okkar er kannski
meginástæða þess að við sættum okkur
við ófrelsi og reglugerðafargan því þar
sem gildi frelsisins felst ekki síst í að gera
mönnum mögulegt að nýta tækifæri sem
enginn getur séð fyrir þá vitum við
sjaldnast hvers við förum á mis þegar það
er skert eða takmarkað.
En þótt við vitum yfirleitt ekki hvað
einstök skerðing á frelsi manna kostar þá
vita það allir sem vilja vita að atvinnu-
frelsi stuðlar almennt og yfirleitt að fram-
förum og hagsæld og „kjör meginþorra
fólks, eru best þar sem framfarir eru og
samfélagið býr við batnandi hag. Hlut-
skipti alþýðunnar er erfitt þar sem efna-
hagur stendur í stað og ömurlegt þar sem
honum hnignar. Framfarirnar glæða fjör
og fögnuð með öllum stéttum, stöðnun
fylgir deyfð og drungi, með hnignun kem-
ur eymd og ami“. (Adam Smith: Auðlegð
þjóðanna I. bindi viii. kafli.)
ATVINNU-
FRELSI
RABB
A T L I H A R Ð A R S O N
LESBOK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING LISTIR
2 6 . T Ö L U B L A Ð - 7 6 . Á R G A N G U R
EFNI
Victor Urbancic
var einn af þremur fjölmenntuðum ungum
tónlistarmönnum sem flúðu hingað undan
ofurvaldi nasista í Þýskalandi í síðari
heimsstyrjöldinni. Heinz Edelstein og Ró-
bert Abraham Ottósson voru hinir tveir.
Allir áttu þeir drjúgan þátt, hver með sín-
um hætti, í að lyfta tónlistarlífi Íslendinga á
hærra stig. Árni Heimir Ingólfsson fjallar
um feril þessara manna og áhrif hérlendis í
þremur greinum í Lesbók en sú fyrsta
fjallar um Victor Urbancic.
Opnunardagar
Feneyjatvíæringsins
í ár voru svo fjölsóttir að til vandræða
horfði. Enda var þar margt að sjá því
stjórnandi hans, Harald Szeemann, bauð yf-
ir 100 listamönnum að sýna í aðalsýning-
arsalnum, en þar fyrir utan eru sýningar í
yfir 60 þjóðarskálum auk fjölmargra ann-
arra sýningarrýma. Fríða Björk Ingvars-
dóttir beið í löngum biðröðum ásamt fjöl-
miðlafólki, sýningarstjórum og
listunnendum alls staðar að úr heiminum til
að fá að berja það ferskasta á sviði sam-
tímalista augum.
Vínland
er óráðin gáta í sögu Íslendinga. Hermann
Pálsson segir að Eiríks saga rauða og
Grænlendinga saga hafi aldrei verið skýrð-
ar til hlítar, og oft hafi verið um þær fjallað
án þess að taka til greina allar þær hug-
myndir um vesturhjarann sem ráðnar verði
ekki einungis af þeim sjálfum heldur einnig
af Landnámu, Eyrbyggju, Íslendingabók og
landfræðiritum.
Sumartónleikar
í Skálholti
hefjast í dag í 27. sinn. Skipuleggjandi tón-
leikaraðarinnar er Helga Ingólfsdóttir
semballeikari, en Skálholtstónleikaröðin er
sú elsta sinnar tegundar í landinu. Jón Nor-
dal og Karólína Eiríksdóttir verða stað-
artónskáld í sumar, og fyrsta helgin er
helguð kórverkum Jóns.
FORSÍÐUMYNDIN
sýnir Þrengslin á gönguleiðinni inn í Grænsstað fyrir norðan Hveragerði.
Myndina tók Árni Sæberg.