Lesbók Morgunblaðsins - 07.07.2001, Síða 4

4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 7. JÚLÍ 2001
Þ
ÓTT síðari heimsstyrjöldin hafi
leikið meginlandið grátt voru af-
leiðingar hennar fyrir lítið ey-
ríki norður í Dumbshafi að
mörgu leyti ekki eins válegar.
Fyrir utan efnahagslega upp-
sveiflu varð hér t.d. nokkurs
konar menningarlegt landnám
hæfileikaríkra tónlistarmanna sem sóttu Ís-
land heim í kjölfar valdatöku nasista. Hér sett-
ust þeir að, sumir til skamms tíma en aðrir
fyrir lífstíð, og eygðu gróðrarvon í hinu fá-
skrúðuga landslagi íslensks tónlistarlífs. Þeir
létu til sín taka á hinum ýmsu sviðum, enda
engin vanþörf á fjölhæfum mönnum sem gátu
gengið í hin ýmsu verkefni, allt eftir því hvern-
ig á stóð hverju sinni. Á sviði hljómsveitar- og
kórstjórnar, tónsmíða og raddsetninga,
menntunarmála og fræðimennsku, lögðu þess-
ir innfluttu tónlistarmenn sitt af mörkum við
að búa að þeim tónlistarlega jarðvegi sem nú
er prýddur hinum fjölskrúðugasta gróðri, og
blómstrandi tónlistarlíf síðari ára ber starfs-
ævum þeirra allra gott vitni.
Útlendingar höfðu raunar af og til sótt Ís-
land heim til lengri dvalar á fyrstu áratugum
20. aldarinnar. Þeir stöldruðu hins vegar oft
ekki við nema í nokkur ár, enda áttu þeir aft-
urkvæmt til heimahaga sinna.
Þar má t.d. nefna Þjóðverjana Otto Bött-
cher, sem kom hingað til lands 1922 sem
stjórnandi hinnar nýstofnuðu Lúðrasveitar
Reykjavíkur, dr. Franz Mixa, sem var fenginn
til að stjórna tónlistarflutningi á Alþingishá-
tíðinni 1930, og Hans Stephanek, sem kom
1931 til að kenna fiðluleik við Tónlistarskól-
ann. Auk þess má nefna Fritz Weisshappel,
sem upphaflega réð sig til stuttrar starfsdval-
ar í Reykjavík 1928, en ílengdist síðan og varð
einn mikilvirkasti undirleikari íslenskra
söngvara og kóra um langt árabil.
Meðal þeirra sem ekki áttu afturkvæmt til
ættjarðarinnar eins og sakir stóðu undir lok
fjórða áratugarins voru þrír fjölmenntaðir
ungir tónlistarmenn, Victor Urbancic, Heinz
Edelstein og Róbert Abraham Ottósson.
Allir áttu þeir drjúgan þátt, hver með sínum
hætti, í að lyfta tónlistarlífi Íslendinga á hærra
stig. Þá unnu þeir landi og þjóð af heilum hug
og gerðust með tímanum allir íslenskir rík-
isborgarar. Eflaust hefur sitt sýnst hverjum
um þessa aðfluttu aðkomumenn meðan þeir
voru að fóta sig í nýju samfélagi, en meðal
þeirra sem þekktu til nutu þeir óblandinnar
virðingar. Hins vegar hefur merku starfi
þeirra verið heldur lítill gaumur gefinn eftir að
þeir féllu frá. Í þeim flokki þriggja greina sem
nú hefur göngu sína verður tæpt á helstu at-
riðum í lífi þeirra, og rakin fjölbreytileg störf
þeirra í þágu íslenskrar tónlistar.
Frá Vínarborg til Reykjavíkur
Tónlistarlíf í höfuðstað Íslands var býsna fá-
skrúðugt á fyrstu áratugum 20. aldarinnar.
Tónlistarmenn meðal bæjarbúa voru rétt nógu
margir til að manna litla hljómsveit undir
nafninu Hljómsveit Reykjavíkur, sem starfaði
undir stjórn Þórarins Guðmundssonar frá
1921–24, og var endurvakin 1925 af Sigfúsi
Einarssyni og Páli Ísólfssyni. Erlendir gestir
lífguðu af og til upp á bæjarbraginn; má þar
t.d. nefna heimsókn Fílharmóníuhljómsveitar
Hamborgar undir stjórn Jóns Leifs 1926, og
tónleika þýska undrabarnsins Wolfgangs
Schneiderhan (sem síðar varð einn fremsti
fiðluleikari Austurríkis og var konsertmeistari
Vínarfílharmóníunnar um langt skeið) ári síð-
ar. Af innlendum hljóðfæraleikurum var Páll
Ísólfsson svo að segja einn um hituna, fyrir ut-
an reglulegar heimsóknir Haraldar Sigurðs-
sonar og Dóru eiginkonu hans frá Kaup-
mannahöfn, þar sem þau fluttu píanó- og
söngverk við góðar undirtektir bæjarbúa.
Vel heppnaður tónlistarflutningur á Alþing-
ishátíðinni 1930 hleypti mönnum kappi í kinn,
og sama ár má segja að frumaðstæður til tón-
listaruppeldis landsmanna, bæði lærðra og
leikra, hafi gjörbreyst með stofnun bæði Tón-
listarskólans og Ríkisútvarpsins. Árið 1932
var Tónlistarfélagið stofnað, og þessar þrjár
stofnanir héldu að mestu utan um tónlistarlíf í
höfuðstaðnum þar til eftir stríð. Það sem laut
að „praktískum“ atriðum var oft þungt í vöf-
um, og gerði eflaust sitt til að draga úr fram-
boði á frambærilegum tónlistarviðburðum.
Húsnæðisleysi (bæði fyrir æfingar og tón-
leika) háði mjög tónleikahaldi, sem og lítið
framboð af hljóðfæraleikurum, sem flestir
voru áhugamenn og voru margir önnum kafnir
við að leika í hinum ýmsu danshljómsveitum
bæjarins. Þá gekk oft treglega að fá nótur
fluttar til landsins á stríðsárunum, og þá varð
að grípa til þess ráðs að handskrifa hljómsveit-
arraddir hér heima í stað þess að fá þær send-
ar erlendis frá. Þessu og ýmsu öðru tóku hinir
nýju synir Íslands með jafnaðargeði, og þeir
héldu áfram glímunni að stríðinu loknu þótt
þeim stæði til boða að snúa aftur til hinnar
gömlu fósturjarðar.
Victor von Urbantschitsch (stafsetningu eft-
irnafnsins einfaldaði hann eftir komuna til Ís-
lands) fæddist í Vínarborg árið 1903. Hann
ólst upp á miklu tónlistarheimili, því faðir
hans, sem var prófessor í læknisfræði við Há-
skólann í Vínarborg, var sellóleikari, og móð-
irin lék einnig á píanó. Á æskuárum sínum
sótti Urbancic tíma í píanó- og orgelleik, og
samdi auk þess nokkuð af tónverkum. Að
loknu almennu námi innritaðist hann í háskóla
borgarinnar og lauk doktorsprófi í tónvísind-
um 1925, aðeins 22 ára að aldri. Vínarborg
hafði verið vagga tónvísindanna frá því að
fræðigreinin sem slík varð til á síðari hluta 19.
aldar. Meðal lærifeðra Urbancic í faginu voru
fremstu kennarar sem völ var á, þeir Guido
Adler og Egon Wellesz (sá síðarnefndi var
gyðingaættar og flúði land sama ár og Urban-
cic, og gegndi eftir það prófessorsstöðu við
Oxford-háskóla).
Doktorsritgerð Urbancic fjallaði um sónötu-
formið í verkum Brahms, og fyrir tilmæli
kennara hans var hluti ritgerðarinnar gefinn
út í hinu virta safnriti Denkmäler der Ton-
kunst in Österreich árið 1927. Er hennar enn
getið sem undirstöðurits um þetta efni, enda
stendur hún vel fyrir sínu þrátt fyrir háan ald-
ur. Samhliða fræðunum stundaði Urbancic
nám í hljómsveitarstjórn, m.a. hjá Clemens
Krauss (sem nokkrum árum síðar var ráðinn
aðalstjórnandi Vínaróperunnar), og tónsmíðar
hjá sönglagatónskáldinu Joseph Marx.
Urbancic var ráðinn hljómsveitarstjóri við
óperuna í Mainz í Þýskalandi 1926, og gegndi
starfinu þar til 1933. Hann hóf störf við kon-
unglegu óperuna í Belgrad 1934, og tók jafn-
framt við forstöðu tónvísindadeildar Háskól-
ans í Graz, auk þess sem hann kenndi
píanóleik og hljómfræði við Tónlistarháskóla
borgarinnar. Hann tók einnig við stöðu hljóm-
sveitarstjóra óperunnar í Graz árið 1935. Tón-
smíðar hans voru gefnar út af þekktustu for-
lögum Vínarborgar (Universal og Doblinger),
auk þess sem hann gerði píanóútdrætti af óp-
erum bæði fyrir Universal og Schott-útgáf-
urnar. Slíkum manni hefði vafalaust beðið
glæstur ferill í hásölum menningarinnar ef
ekki hefði komið til ógnarhrammur nasismans.
Urbancic var sjálfur kaþólskur, en Melitta
eiginkona hans (fædd Grünbaum) var gyð-
ingaættar þótt hún hefði látið skírast til kaþ-
ólskrar trúar um það leyti sem þau gengu í
hjónaband. Henni var margt til lista lagt rétt
eins og manni hennar, því hún var doktor í
málvísindum auk þess að vera leikkona, mynd-
höggvari og ágætt skáld. Henni hafði Urban-
cic kynnst á unglingsárum sínum og m.a. til-
einkað henni fantasíusónötu sína fyrir
klarinett og píanó 1924, þá 21 árs að aldri. Þau
gengu í hjónaband 1930, en eftir að Austurríki
hafði verið innlimað í ríki nasista var þeim
ekki lengur vært.
Árið 1938 ákvað Franz Mixa, sem hafði
dvalist á Íslandi frá því haustið 1929, að hverfa
aftur til heimalands síns. Honum var falið að
fá annan mann í sinn stað, og var það úr að
hann hafði samband við kunningja sinn frá
námsárum beggja í Vínarborg, Victor Urban-
cic. Hann tók boðinu fegins hendi, og kom
hingað sama ár með konu sína og þrjú ung
börn þeirra (Pétur, Ruth og Sibyl), en fjórða
barnið (Eiríka) fæddist sjö árum síðar.
Urbancic kom til Íslands sem starfsmaður
Tónlistarfélagsins. Hann hóf strax störf við
Tónlistarskólann í Reykjavík, þar sem hann
kenndi fræðigreinar, píanóleik og tónsmíðar.
Um áhrif hans sem kennara mætti skrifa langt
mál. Sem tónsmíðakennari hélt hann áfram
þeirri stefnu forvera síns dr. Mixa, að íslensk
tónskáld ættu að notfæra sér sérstöðu sína
með því að sækja efnivið að einhverju marki í
tónlistararf Íslendinga, og skapa þannig
„þjóðlegan“ skóla sambærilegan þeim sem
Bartók hafði t.d. skapað í Ungverjalandi. Flest
þau tónskáld sem stunduðu tónsmíðanám á
þessum árum sóttu tíma hjá Urbancic, og má
þar t.d. nefna Jón Nordal, Jón Ásgeirsson,
Karl O. Runólfsson, Jón Þórarinsson og Gunn-
ar Reyni Sveinsson.
Í tónlistarsögutímum kynnti Urbancic sam-
tímatónlist fyrir áhugasamri kynslóð ungra
Á FLÓTTA UNDAN HAKAKROSSINUM – 1.HLUTI
VICTOR
URBANCIC
„Vissulega voru flest tónverk Victors Urbancic samin á
meginlandi Evrópu, en það væri engu að síður verð-
ugt viðfangsefni fyrir íslenska tónlistarmenn, og ekki
síst fyrir íslenska söngvara, að kynna sér betur tón-
smíðar hans. Auk þeirrar ánægju sem hin kunnáttu-
samlega gerðu verk hans myndu vafalaust færa þeim
sem á hlýddu, yrði þannig færður eins konar þakk-
lætisvottur þeim tónlistarmanni sem helgaði Íslandi
krafta sína óskipta í tvo áratugi, og átti ómældan þátt
í að gróðursetja þá sprota íslenskrar tónmenningar
sem nú blómstra fagurlegar en nokkru sinni fyrr.“
Frá fyrstu tónleikum Sinfóníuhljómsveitar Reykjavíkur 20. janúar 1948. Stjórnandi var Victor Urbancic en tónleikarnir fóru fram í Austurbæjarbíói.
E F T I R Á R N A H E I M I I N G Ó L F S S O N
Eiríka, dóttir Victors og Melittu, afhjúpar brjóstmynd af föður sínum í Þjóðleikhúsinu 1973.