Lesbók Morgunblaðsins - 07.07.2001, Blaðsíða 10

10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 7. JÚLÍ 2001
1
H
VERNIG útskýrir maður tí-
unda áratuginn í íslenskum
bókmenntum og menningu
fyrir útlendingi? Segjum að
maður sé staddur á bar sem
heitir Medusa. Það er glatt
á hjalla og mikið skvaldur
en allt í einu spyr einhver
uppúr þurru hvernig menningu og bókmennt-
um hafi eiginlega verið háttað á Íslandi á tíunda
áratugnum. Spurningin er útí hött og einstak-
lega óviðeigandi miðað við kringumstæður.
Maður segist svosem ekki vita það, hafa ekki
nema einhverjar glefsur héðan og þaðan, en sá
sem spyr stendur fast á sínu og heimtar að fá að
fræðast um þetta. Maður segir: Ísland er lyga-
saga, og rennir sér beint í allt montið um Ísland
sem er svo freistandi, öll skringilegheitin,
smæðina, undarlega menn, yfirþyrmandi nátt-
úru; fyrr en varir er maður farinn að tala um
fossa og er búinn að snara „Dettifossi“ eftir
Braga Ólafsson: „Dauð löngun til að hrinda þér
fram af kemur í veg fyrir endalausa gleði í hyln-
um.“ Maður rifjar upp þegar maður var í sveit
og smalaði á hestbaki upp Auðkúluheiði. Björk,
segir maður, já, ég hef nú talað við hana per-
sónulega og ég var á öllum tónleikunum með
hljómsveitinni Kukl þegar enginn kunni að
meta hana á Íslandi. Maður iðar af monti, lætur
sem ekkert sé og bíður eftir að andlitið detti af
viðmælandanum. En viðmælandinn lætur sér
hvergi bregða og bliknar ekki einu sinni við
söguna um að íslenskan hafi ekkert breyst í
þúsund ár.
Maður er að komast í þrot og seilist eftir Sig-
urði Nordal. Íslensk menning er eftir Sigurð
Nordal, segir maður. Já, hún er skáldsaga sem
Sigurður Nordal lagði grunninn að. Hún var
fyrst rituð á fyrri hluta tuttugustu aldarinnar
og hefur verið í smíðum síðan. Henni voru
skapaðar sögupersónur, Ísland og Íslendingar
voru sett í aðalhlutverk, það að vera Íslend-
ingur varð eitt helsta leiðarminni hennar. Í
henni er talað um að vera Íslendingur, horft á
hvernig aðrir sjá Íslendinga og hvernig þeir sjá
sig sjálfir, þjóðareðlið er skilgreint og sagan
skoðuð. Síðast en ekki síst var hugsað fyrir
órofa samhengi; ekki skiptust á slitrur og stór-
virki án samhengis og hlutfalla. „Saga Íslend-
inga,“ sagði Nordal, „getur orðið lítilfjörleg og
brosleg, ef hún er skráð með einfeldnislegu
grobbi án þess hlutfalla sé gætt.“ Maður dauð-
skammast sín fyrir allt grobbið í sér um Björk
og fossa.
Höfundurinn sem hugsaði upp Ísland, Sig-
urður Nordal, hvarf af sjónarsviðinu og skildi
eftir sig verk í mótun; landinu höfðu verið bún-
ar til goðsagnir og lögmál sem það hélt áfram
að lúta þegar verkið fór að skrifa sig sjálft. Með
tímanum tók það á rás í áttir sem Sigurð Nor-
dal gat ekki grunað að ættu eftir að verða til.
Ég er þegar búinn að fræða viðmælanda minn á
því að Ísland sé ekki ríkt af hugsuðum heldur
sögumönnum. En Sigurður Nordal var hugs-
uður. Og tíundi áratugurinn, segi ég við mann-
inn, er einungis ávöxtur hugsunar hans.
2
Á tíunda áratugnum kom fram sægur af nýj-
um íslenskum höfundum. Hinsvegar var ekki á
ferðinni nein breiðfylking af samstiga höfund-
um sem hentugt er fyrir bókmenntafræðinga
eða gagnrýnendur að kenna við eitt eða neitt.
Enginn fylkti sér undir merki neins. Ef eitt-
hvað var ríkti einhugur um að skorast undan
merkjum, öllum merkjum. Og eitt af því sem
Vesturlönd yfirleitt tóku að skorast undan var
hugmyndin um lesandann sem situr líkt og
reyrður í tannlæknastól með opið ginið og læt-
ur mata sig á boðskap höfundar. Þetta var ekki
alveg nýtt. William Burroughs stóð á sama
hvort lesandinn var með skemmdar tennur eða
ekki, hafði ekki minnstu áhyggjur af næring-
arskorti hans, kom ekki færandi hendi með
andlega næringu í kjaftinn á lesandanum. Fjöl-
margir höfundar höfðu útmálað neikvæðið og
rissað upp viðurstyggð án þess að hægt væri að
draga þá ályktun að þeir blésu með niðurrifi
sínu lesandanum mannhugsjón í brjóst.
Það slær aðeins útí fyrir mér á barnum og ég
tek að salta í hinn baneitraða húmaníska les-
anda þar sem hann sat á ofanverðri nítjándu öld
í silkislopp með rauðvínsglas í hendi og hjalaði
yfir Bókinni, innblásinn af aðdáun á Höfund-
inum: mikill dæmalaus snillingur var þetta,
Seppi minn, sagði hann við hundinn sinn. Sjáðu
nú hér sammannleg og eilíf gildin sem hann
njörvar niður í orðin! Og hann lét konuna fylla í
glasið. Húmaníski lesandinn var jafnandaktug-
ur yfir siðferðilegum yfirburðum fagurra lista
þótt hann fengi síðar vinnu í gasklefanum og
gluggaði í Bókina milli vakta. En síðar á öldinni
tók að fæðast lesandi sem var virkur og skap-
andi fremur en þiggjandi. Fræðileg útgáfa
þessa lesanda benti á að eilífu gildi húmanist-
ans væru hreint ekkert eilíf heldur þrælbundin
stað og stund, nánar tiltekið eign yfirstéttar
eftir iðnbyltingu. Það sammannlega, sagði
hann, var ekki annað en afturhaldssöm þýlund
við valdastéttir sem dubbuð var upp sem lestr-
araðferð í siðferðisrýninni svokölluðu á Eng-
landi. Lesandinn tók að krefjast virkni og vit-
ræns kulda við lestur. Húmaníski lesandinn
stefndi og stefnir að þroska við hverja bók sem
hann les, að því að verða betri manneskja.
Heimaverkefni húmanísks lesháttar, sagði nýi
lesandinn, er raunar alltorvelt sé það tekið bók-
staflega, því vart er á mennsku færi að taka
pólskiptum í hugsun við hverja skruddu sem
maður les. Strangt til tekið á húmanískur les-
andi að láta senda sig á nýjan hátt til fjandans
af samlíðan og samúð í hvert sinn sem hann
opnar bók og les hana í ástríðufullri og algerri
samlíðan með bókmenntapersónum, varnar-
hættir hans eru engir, vitrænn kuldi í lágmarki
og frjó sköpun ekki fyrir hendi. Sá húmaníski
svaraði: og hefur þú þá ekki þroskast nokkurn
skapaðan hlut?
Mér hefur ekki tekist að heilla viðmælanda
minn. Hann vill ekki þetta fjas um póstmódern-
ískan lesanda heldur fá að heyra um arfleifð Ís-
lendingasagna á tíunda áratugnum, um nýj-
ungar og sögu. Ef ég vilji endilega tala um
lesandann, segir hann, skuli ég segja frá ís-
lenskum lesanda, lesanda Íslendingasagnanna,
þeirri geysilegu ástríðu, næstum þráhyggju,
sem bjó að baki leit hans að brunarústum á
Bergþórshvoli, að skyri Bergþóru, að höfuð-
meini Egils. Hvaða nýjungar voru honum boðn-
ar á tíunda áratugnum?
3
Ný manifestó voru ekki á döfinni á tíunda ára-
tugnum. Þó var ekki langt síðan lýst var yfir
vondum smekk, heimsyfirráðum eða dauða. Af
meiði Smekkleysu og ólgu níunda áratugarins
tóku að blómstra prósahöfundar. Sjón nær full-
um hæðum í skáldsögunni Augu þín sáu mig ár-
ið 1994. Áður hafði hann gefið út Stálnótt og
Engil, pípuhatt og jarðarber (af skáldsögum)
en hvorug náði þó sama galdri og sú fyrst-
nefnda með sinni loftkenndu tilraunamennsku
og leikgleði. Augu þín sáu mig er fyrsti hluti
þríleiks. Síðari hlutarnir hafa látið bíða eftir
sér. Sjón sneri sér að öðru um stundarsakir, gaf
svo út eina af sínum bestu ljóðabókum og nú
mun vera von á framhaldi skáldsögunnar.
Það sem Sjón á sameiginlegt með nokkrum
öðrum höfundum sem hæst báru á tíunda ára-
tugnum – ég er að hugsa um t.d. Gyrði Elíasson
– er afstaðan til lesandans. Sjón og Gyrðir
breyta lesanda sínum í skáld, hann verður virk-
ur og skapandi, frjór, uppfinningasamur, finnst
hann frjáls til mislestra, til að skilja sínum eigin
skilningi. Gyrðir Elíasson raðast raunar einkar
vel á áratugi en umtalsverður munur er á ólg-
unni í þeim textum sem hann sendi frá sér á ní-
unda áratugnum og stillunum í textum þess tí-
unda, bæði prósa og ljóðum. Sá tónn sem
Gyrðir sló í íslenskri ljóðagerð byggðist á borg-
arhversdagsleika sem þó var fullur af háska.
Hann hefur þróast yfir í þíðari hljóm sem er
hægari í tempói, oft með kyrralífi úr sveit og
stundum er jafnvel trúarlegur strengur í Gyrði.
Undirfurðulegur tónn er í annarri skáldsögu
sem einna mestum tíðindum sætti á áratugn-
um, en það er Elskan mín ég dey (1997) eftir
Kristínu Ómarsdóttur. Fólk fargar sér og deyr
unnvörpum og spjallar saman yfir glasi hinum
megin, fólk snyrtir lík, engin dramatík svífur
yfir vötnum, verkið reynir ekki að dulbúast sem
veruleiki. Vini mínum í silkisloppnum myndi
hrylla við þessari bók. Hún biður um kátan les-
anda. Hún er eftir höfund sem á síðasta ári var
handtekinn fyrir gleði á almannafæri, segi ég
vini mínum á barnum. Og skáldkonan Didda
var ein af nýjungunum. Fyrsta bók hennar
heitir Lastafans og lausar skrúfur og kom út
1995. Þetta voru ljóð en þó meira í ætt við sann-
sögulegar frásagnir; næsta bók Diddu var í
dagbókarformi en sú þriðja var skáldsagan
Gullið í höfðinu (1999). Tónn úr göturæsinu,
frumöskur, upphrópanir. Didda var einu sinni
dægurlagatextahöfundur og hefur lengi verið
að fást við sína hluti. Þeir hafa bara ekki komið
upp á yfirborðið fyrr. Sollurinn hefur haldið sig
við form sem hægt er að komast upp með að
taka ekki mark á. Bókin er þrátt fyrir allt lang-
virðulegasti vettvangurinn.
Bragi Ólafsson hafði einnig viðkomu í tónlist
og var löngu viðurkennt ljóðskáld þegar hann
kemur fram sem prósahöfundur. Hvíldardagar
nefnist skáldsaga hans frá 1999. Það kveður við
undarlegan tón í íslenskum prósa, ljóðræna
rökvísi Braga. Söguhetja Hvíldardaga er ein-
hver mest utangátta einstaklingur sem litið
hefur dagsins ljós í skáldsögum á Íslandi. Taki
maður Kafka og blandi honum saman við… nei,
blöndum honum ekki saman við neitt heldur
látum hann vera á höttunum eftir annarlegum
andartökum og látum glymja hringekjutónlist
undir, þá erum við komin með Braga. Megas
kom einnig fram sem prósahöfundur á áratugn-
um. Björn og sveinn heitir skáldsaga hans frá
árinu 1994. Andófskenndara verk getur ekki að
líta í bókmenntum tíunda áratugarins. Sífellt
fleiri eru á þeirri skoðun að Megas sé eitt af
stærstu nöfnunum í íslenskum bókmenntum á
tuttugustu öld og einhvernveginn fáránlegt að
hans er ekki getið í alformlegustu bókmennta-
söguþulum. Hann er einn af mest ögrandi höf-
undum okkar og einn af fáum sem raunveru-
lega vegur að rótum tilveru fólks.
Björn og Sveinn sverja sig ekki vel í ætt með
öðrum sögulegum skáldssögum tímabilsins, en
af þeim er talsvert; reyndar fara þær að koma
út nokkru fyrr. Björn Th. Björnsson hefur lengi
fengist við heimildaskáldsögur. 1993 kemur út
Falsarinn, eitt hans helsta afrek á því sviði.
Einar Kárason venti sínu kvæði í kross og
skrifaði skáldsögu sem gerist á átjándu öld,
Norðurljós. Norðurljós er fjörug rómansa;
sögumaður verksins leggst út og umgengst
helstu goðsagnapersónur aldarinnar áður en
hann heldur til Danmerkur í mikinn leiðangur
til bjargar bróður sínum. Þegar rætt eru um
endurkomu frásagnargleði í íslenskan sagna-
skáldskap er verið að vísa til höfunda einsog
Einars. Söguleg vitund um eldri tíma er á ferð-
inni í skáldsögu Thors Vilhjálmssonar, Morg-
unþulu í stráum og Böðvar Guðmundsson ritaði
sögur af öðrum stað, þ.e. Vestur-Íslandi. Helgi
Ingólfsson er í sínum verkum bæði aftar í tíma
og á öðrum stað, Róm til forna. Það mætti telja
lengi áfram og yrði leiðigjörn þula um sögu-
legar skáldsögur á tíunda áratugnum. Nær er
kannski að spyrja: afhverju?
Er þetta ekki leit að brunarústum undir
Bergþórshvoli? Felst ekki í fjölda sögulegra
skáldsagna mikil þörf fyrir að skilgreina sögu
og uppruna íslenskrar þjóðarvitundar? Sigurð-
ur Nordal er ef til vill ekki fjarri góðu gamni.
Og bendir til þess, dragi maður nokkuð glanna-
legar ályktanir, að hinn íslenski lesandi vilji for-
vitnast um uppruna sinn nú sem aldrei fyrr.
Þessi angi eftir-nútíðarinnar lítur um öxl og
leitast við að skilja.
4
Tíundi áratugurinn er liðinn og ég las nokkrar
Teikning/Brian Pilkington
„Segjum að maður sé staddur á bar sem heitir Medusa. Það er glatt á hjalla og mikið skvaldur
en allt í einu spyr einhver uppúr þurru hvernig menningu og bókmenntum hafi eiginlega verið
háttað á Íslandi á tíunda áratugnum.“
BAR
MEDUSA
„Það er verið að loka barnum og ég er ekki frá því að
viðmælandi minn sé farinn. Ég hef rétt lýst því yfir að
ekkert sé til sem heiti heimsbókmenntir og til einskis
að rembast við að skrifa þannig bækur. Fólk er að
hverfa hvert til síns heima en Sigurður Nordal er
þarna á sveimi einhversstaðar. „Saga Íslendinga,“
sagði Sigurður Nordal, „getur orðið lítilfjörleg
og brosleg, ef hún er skráð með einfeldnislegu
grobbi án þess hlutfalla sé gætt,“ sagði Nordal.
En er þetta ekki bara ansi hreint blómlegt nýjabrum
í bókmenntum á einum áratug, Sigurður?
Ég held það. Ha? Sigurður?“
E F T I R H E R M A N N S T E FÁ N S S O N
SUNDURLAUSAR HUGLEIÐINGAR UM TÍUNDA ÁRATUGINN Í ÍSLENSKUM BÓK