Lesbók Morgunblaðsins - 14.07.2001, Side 3

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 14. JÚLÍ 2001 3
LESBOK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING LISTIR
2 7 . T Ö L U B L A Ð - 7 6 . Á R G A N G U R
EFNI
EINAR BRAGI
HAUSTSÝNING
Horfðu undir hönd mér,
hver veit nema þér birtist
tveggja nátta tungl
skimandi um hillur svörtulofta
líkt og alhvítur hvolpur
að sækja fé í kletta
Horfðu undir hönd mér,
örvænt er ekki
að þú fáir greint,
já greypt þér í óskyggn augu
tindrandi brot úr óskastjörnu haustsins
um leið og hún sundrast.
Ljóðið birtist í ljóðabók Einars Braga (1921) er nefnist Í ljósmálinu (1970).
Þ
AÐ SEM einkenndi umræður
manna í fortíðinni öðru fremur
var að settar voru fram kenn-
ingar sem menn voru tilbúnir
að styðja alla ævi, standa og
falla með kenningunni.
Ein besta breyting sem hef-
ur gerst um mína daga á tutt-
ugustu öld er sú að góðir fræðimenn í öllum
greinum setja nú venjulega fram tilgátur til
íhugunar í stað óhagganlegra kenninga. Til-
gátan hefur leyst dogmuna og kenninguna af
hólmi. Tilgátan táknar ekki endanlega nið-
urstöðu eins og kenningin. Tilgáta táknar
upphaf rannsókna og sá sem setur tilgátuna
fram er hvenær sem er reiðubúinn að breyta
henni að fengnum nýjum upplýsingum.
Menn á þriðja árþúsundinu þurfa vonandi
ekki að berjast ævilangt fyrir rangri kenn-
ingu, þeir þurfa ekki að standa og falla með
kenningunni, þeir þurfa ekki að gera annað
fólk að píslarvottum vegna rangrar kenn-
ingar. Þetta skapar ný viðhorf og nýtt gild-
ismat. Maður sem tapar í kappræðu, rökræð-
um eins og mönnum þóknast að kalla
kappræður, hefur í raun sigrað vegna þess
að hann hefur bætt þekkingu sína. Sá sem
sigrar í kappræðunni eða rökræðunum hefur
ekki unnið neitt, hann hefur í raun og veru
ekki gert annað en að endurtaka það sem
hann vissi áður en ekki bætt neinu við þekk-
ingu sína. Þetta er ekki lengur barátta til
taps eða vinnings, þetta er heiðarleg leit að
veruleika eins og við þekkjum hann bestan á
hverjum tíma. Árið 2000 var þetta orðið
ríkjandi viðhorf í flestum fræðigreinum.
Mannfræðin er þar engin undantekning.
Þegar við ræðum um upphaf mannsins setja
menn fram það sem þeir vita réttast en allir
vita að nýjar upplýsingar eiga síðar eftir að
bætast við sem breyta myndinni. Þetta er
nauðsynlegt að hafa í huga þegar við leitum
svars við spurningunni hvar og hvenær kom
maðurinn fyrst fram í þessum heimi. Við
skulum virða fyrir okkur þessa mynd sem er
hin algengasta meðal mannfræðinga árið
2000.
Maðurinn kom fyrst fram fyrir tveimur ár-
milljónum við Grænavatn, öðru nafni Turk-
ana. Þessi maður hefur hlotið nafnið homo
habilis, fyrstur af fjórum. Menn héldu þessu
fram einfaldlega vegna þess að á áttunda
áratug tuttugustu aldar fundust hér á þess-
um stað elstu mannabein sem fundist hafa til
þessa.
Hvers vegna fundust þau hér? Var það
vegna þess að hér voru fyrstu mennirnir eða
vegna þess að hér er einna auðveldast að
finna slíkar leifar?
Það væri óðs manns æði að fara að grafa
hér í harða, þurra jörð á töluvert dýpi í full-
kominni óvissu í brennheitri sólinni enda
gerir það enginn maður. Þess er heldur eng-
in þörf. Vatnið, árnar og regnið sjá um allan
uppgröft. Grænavatn er mikið vatn. Það
teygir sig frá fjalllendinu í Kenía norður í
Eþeópíu. Þar fellur stórfljótið Ómó í vatnið
og litar það sólgult með framburði sínum.
Alls staðar annars staðar er vatnið smar-
agðgrænt. Það rennur engin á úr þessu stóra
vatni. Þannig hefur það ekki alltaf verið.
Fyrir tíu þúsund árum stóð vatnið miklu
hærra og náði langt upp Ómódalinn í norðri
og lengra suður í Kenía. Á þeim tíma rann
fljót úr vatninu, sjálft Nílarfljót. Það sést á
því að sama tegund af aborra er í vatninu og
Níl. Og sömu sögu er að segja um krókódíl-
inn. Hann er af sama stofni og krókódíllinn í
Nílarfljóti. Menn þekkja ekki ástæðurnar en
hér hefir þetta vatn staðið í að minnsta kosti
fjórar ármilljónir og vegna náttúruhamfara
hefur það oftar en einu sinni tekið miklum
breytingum. Á okkar dögum fer það ört
minnkandi.
Við þetta vatn háði maðurinn sitt fyrsta
stríð. Hér lifði hann sína skammvinnu ævi og
hér féll hann. Og vatnið gróf hann í leir sín-
um og varðveitti hann ótrúlega vel og lengi
þar til Ómófljót gróf sig niður í gegnum jarð-
lögin og regnið hreinsaði steinrunnin beinin
þangað til þau blöstu við augum fornleifa-
fræðinganna sem starfað hafa við þetta vatn
í marga áratugi og unnið hér sína stærstu
sigra.
Mörg fljót grafa sig niður gegnum gömul
jarðlög á þessum slóðum og afhjúpa æva-
forna steingervinga. Dæmi um þetta er
Awasafljótið í Norður-Eþeópíu þar sem
beinagrindin af Luci fannst. En Luci er ekki
hómó, hún er hóminiti. Hóminiti er ekki mað-
ur heldur vera sem líkist manni. Hóminitar
voru mjög algengir á þessum slóðum. Þeim
er raðað í tegundir eftir stærð heilabúsins,
tönnum og útlimum. Af þeim eru fjórar teg-
undir frægastar: Afaresis sem Luci heyrir
til, afrikanus, róbustus og boisei. Afaresis er
elst og sumir mannfræðingar telja að tengsl
séu milli þessarar tegundar og hómó habilis.
Hinar þrjár yngri komu fram fyrir tveimur
og hálfri ármilljón og urðu allar útdauðar
fyrir meira en milljón árum. Næsti maður á
eftir hómó habilis var einnig upprunninn í
Afríku. Hann er sá frægi hómó erectus, hinn
upprétti maður. Hann kom fram fyrir einni
og hálfri ármilljón. Talið er að hómó erectus
hafi ekki aðeins farið út fyrir Afríku heldur
um allan hinn gamla heim. Á þessum tíma
var Bretland áfast við meginlandið, Dan-
mörk við Skandinavíu, Alaska við Siberíu og
Asía við Indónesíu að Markassarsundi og
Ástralía við Nýju-Guiníu og Tasmaníu.
Erectus byrjar þess vegna fyrstur á því að
leggja undir sig heiminn og með eldinn að
vopni. Þriðji maðurinn er homo sapiens, öðru
nafni Neanderdalsmaðurinn. Hann er talinn
koma fram fyrir þrjú hundruð þúsund árum
en um svipað leyti er talið að hómó erectus
hafi liðið undir lok. Fjórði maðurinn er nú-
tímamaðurinn. Hann skírir sjálfan sig ekki
aðeins hómó sapiens heldur hómó sapiens
sapiens til að leggja áherslu á gáfur sínar.
Hinn nýi maður steig fram á sviðið fyrir
meira en hundrað þúsund árum, fyrirferð-
armeiri en nokkur önnur lífvera sem áður
hafði birst á jörðinni. Mannfræðingar eru
sammála um að allir sem nú lifa á jörðinni
séu komnir út af fjórða manninum þar sem
hinir þrír eru löngu útdauða.
Hvar er fjórði maðurinn upprunninn?
Fornleifafræðingar hafa fullyrt að hann sé
upprunninn í fjöllunum í Vestur-Asíu þar
sem lífskilyrði á þeirri tíð voru betri en ann-
ars staðar á jörðinni. Núlifandi svertingjar í
Afríku eru þess vegna ekki upprunnir í Afr-
íku. Þeir eru upprunnir í Asíu. Sama verður
að segja um núlifandi eskimóa og indíána.
Þeir eru að sjálfsögðu upprunnir á sama stað
og við öll sem tilheyrum hómó sapiens sap-
iens. Breytingarnar síðustu hundrað þúsund
árin eru fyrst og fremst vistfræðilegar. Lit-
arháttur verður mismunandi eftir loftslagi.
Maðurinn lagar sig alls staðar að mismun-
andi lífsskilyrðum. Heilastærðin hefur ekki
aukist. Heilinn var í hröðum vexti hjá fyrstu
mönnunum þremur en hún hefur ekki aukist
eftir að hómó sapiens sapiens kom fram. Ef
til vill finnst móður náttúru barnsfæðing
þegar orðin það erfið að lengra verði ekki
haldið á þeirri braut án þess að annarri líf-
færabyggingu sé breytt. Móðir náttúra þarf
lengri tíma en árþúsundir eða jafnvel tugi ár-
þúsunda til að taka svo veigamiklar ákvarð-
anir. Við vitum ekki hvernig þrír fyrstu
mennirnir litu út þó að við sjáum myndir af
þeim í kennslubókum. Allt eru það ágiskanir
að mestu leyti. Fjórða manninum kynnumst
við hins vegar best með því að líta í spegil.
Gamlar kenningar okkar um kynstofna eru
markleysa. Kenningar um að til séu æðri og
lægri kynstofnar hafa alltaf verið notaðar
sem grundvallarröksemdir fyrir þrælahaldi
og kúgun. Kenningin um að mannkynið sé
ein fjölskylda er á sama hátt grundvallar-
röksemd jafnréttis, mannúðar og frelsis.
Vitum við í raun og veru eins mikið um
þróun mannsins í fortíðinni og við höldum?
Það eru stjarnfræðilega litlar líkur fyrir því
að mannvera sem var uppi fyrir ármilljónum
finnist aftur sem steingervingur. Er það
hugsanlegt að helsta ástæðan fyrir sögu okk-
ar eins og hún er nú sögð sé sú að enginn vís-
indamaður í veröldinni hefur nægar upplýs-
ingar til að rekja þessa sögu á óyggjandi
hátt? Okkur verður þetta ljóst þegar við
fáum það staðfest að allar staðreyndir sem
vísindamenn byggja á þegar þeir ræða upp-
haf fyrsta mannsins eru fornmenjar sem eru
ekki fyrirferðarmeiri en það að hægt er að
koma þeim öllum fyrir í venjulegum skó-
kassa. Fornleifar sem menn byggja á þegar
þeir segja þróunarsöguna til hómó erectus
eru einnig talsvert fyrirferðarminni en menn
kynnu að ætla. Allar þessar menjar kæmust
hæglega fyrir í venjulegu herbergi. Samt
verðum við að trúa þar til annað kemur í ljós
að þessar litlu upplýsingar nægi til að draga
upp mynd í fáum og grófum dráttum sem lík-
ist veruleikanum. Maðurinn virðist koma
fram á einu af mestu umbrotasvæðum jarð-
arinnar á sprungunni milli þeirra tveggja
fleka sem nú kallast Asía og Afríka. Græna-
vatn eða Turkanavatn liggur á þessari
sprungu. Við vitum að mestu náttúruhamfar-
ir stuðla oft að nýju lífi og nýjum tegundum
jafnframt því sem þær eyða öðrum.
FYRSTU SPOR
MANNSINS VIÐ
GRÆNAVATN?
RABB
G U N N A R D A L
FORSÍÐUMYNDIN
er eftir Róbert Þór Haraldsson myndlistarmann.
Situationistarnir
svokölluðu voru að vissu leyti spor-
göngumenn súrrealistanna en höfðu öllu
pólitískari stefnuskrá. Ragna Sigurðar-
dóttir fjallar um þennan hóp evrópskra
lista- og fræðimanna sem átti sér fimmtán
ára sögu. Situationistarnir, sem Ragna kall-
ar meistara kringumstæðna á íslensku, ætl-
uðu að breyta samfélaginu, hvunndeginum,
lífinu og listinni frá grunni. Greinin er
myndskreytt af Róberti Þór Haraldssyni en
í verkum sínum á útskriftarsýningu
Listaháskóla Íslands í vor vann hann með
hugmyndir situtationistahreyfingarinnar.
Heinz Edelstein
var frumkvöðull í tónlistaruppeldi ungra Ís-
lendinga en jafnframt mikilvirkur sellóleik-
ari. Árni Heimir Ingólfsson fjallar um störf
hans og áhrif hérlendis í annarri grein af
þremur um tónlistarmenn af gyðingaættum
er flúðu til Íslands undan ofurvaldi nasism-
ans.
Einhelti
nefnist smásaga eftir Einar Kárason sem
segir frá föður sem grípur til sinna ráða er
hann kemst að því að sonur hans verður
fyrir einelti í skólanum sínum.