Lesbók Morgunblaðsins - 14.07.2001, Blaðsíða 4

4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 14. JÚLÍ 2001
S
ITUATIONIST International“,
eða SI eins og það er skamm-
stafað fæddist á Ítalíu árið
1957, hápunktur ferilsins var í
stúdentaóeirðunum í París
1968 og félagsskapurinn lagði
upp laupana árið 1972.
SI var ný stefna í listum og
stjórnmálum. Þeir (látið ykkur ekki detta í
hug að einhver kvenmaður hafi verið með!),
sem saman komu á Ítalíu 1957 voru meðlimir
úr „Imaginist Bauhaus“-hópnum, afsprengi
COBRA-hópsins og meðlimir úr „Lettrist Int-
ernational“ þar sem Guy Debord fór fyrir. SI
var alþjóðlegur hópur og það var einmitt tak-
mark SI að vera algerlega laust við alla þjóð-
ernisstefnu.
SI-hópnum var sérlega umhugað um tvennt:
nútímalist og róttæk stjórnmál, en um hvort
tveggja má segja að í þeim felist ákveðin út-
ópía, draumsýn um hið fullkomna samfélag.
Árin eftir seinni heimsstyrjöldina einkenndust
að sjálfsögðu af afleiðingum hennar og síðar af
auknum kapítalisma; neyslusamfélagið sem
við erum orðin vön í dag var að verða til.
SI, meistarar kringumstæðna, vildu byrja
upp á nýtt, bæði í listum og í stjórnmálum.
Hvernig átti nú að fara að því? Ákveðið var að
leitast við að sameina þetta tvennt í eitt verk-
efni, og haga málum þannig að listin væri
stjórnmálabaráttunni styrkur og öfugt, í stað
þess að barist væri um yfirráðin, eða augum
annars lokað fyrir tilvist hins. Það var leitað í
smiðju Marxistans og súrrealistans Henri Le-
febre við mótun þessarar nýju stefnu. Situa-
tionistarnir ákváðu að einbeita sér að daglegu
lífi einstaklingsins, umbylta hversdagnum.
Draumur þeirra var að stjórnmál og nútíma-
listir væru spennandi, fullnægjandi og virk á
svipstundu, ekki í framtíðinni, á himnum eða
einhverntíma eftir einhverja óraunsæja bylt-
ingu.
SI barðist hatrammlega á móti því sem þeir
eða forsprakki þeirra öllu heldur, Guy Debord,
kallaði „samfélag sjónarspils“, í samnefndri
bók sinni sem einnig hefur verið nefnd „sam-
félag sýndarinnar“. Þeir byggðu á hugmynd-
um Marx um firringu verkamannsins, um að
verkafólkið skorti tengsl við vöruna sem það
framleiðir og við vinnufélaga sína og lifi í fram-
andi veröld. Við þetta bættu þeir eigin hug-
myndum um að kapítalisminn hafi skapað
gerviþarfir til þess að viðhalda efnahagnum,
að tilvistin byggi á eign. Þeir börðust gegn því
samfélagi sem byggist á sjónarspili, þar sem
allir atburðir, stórir sem litlir eru samstundis
orðnir að sjónarspili af sjálfum sér og birtast
þannig í fjölmiðlum jafnóðum, þar sem allar
hugmyndir eru samstundis teknar upp, unnar
og spýtt út aftur sem framleiðsluvöru kapítal-
ismanum í hag. Þessar hugmyndir Debord
hafa fengið mikinn hljómgrunn síðar og verið
þróaðar áfram til dæmis af Jean Baudrillard,
sem í svipuðum dúr hélt því fram að raunveru-
leikinn væri ekki lengur til, aðeins endurunnin
mynd hans.
SI setti fram hugmyndir um samfélag án
peninga, án verslunarvara, án launabaráttu,
stéttlaust, án einkaeignar og án ríkis. Greini-
lega afar anarkískir í skoðunum. Raunveru-
legar ástríður áttu koma í stað gerviþarfa.
Skilin milli vinnu og leiks myndu leggjast af.
Samfélagið myndi einkennast af ástinni á
frjálsum leik, (hér er ekki átt við leik eins og
við þekkjum hann, heldur í grófum dráttum að
hægt sé að lifa lífinu á leikrænan hátt) og fólk
myndi neita því að vera teymt áfram eins og
skepnur, neita að færa fórnir og neita að leika
hlutverk. Hver um sig átti að skapa eigin
kringumstæður.
Þeir lögðu til að stofnuð yrðu eins konar ráð
í hverju hverfi sem myndu taka ákvarðanir um
allt sem upp á kæmi. Þrátt fyrir hvað hug-
myndir SI voru anarkískar var SI sjálft langt
frá því að vera anarkískur félagsskapur, þvert
á móti var hópurinn alltaf lítill og fljótur að úti-
loka þá sem ekki féllu í kramið.
Á fimmtán ára ferli sínum puðruðu þeir út
gífurlegu magni af skrifum ýmiss konar, um
borgarskipulag, listsköpun, leiki og lífssýn og
verður því nánar lýst hér á eftir.
Upphaf, hámark og endalok
Sögu SI má skipta í stórum dráttum í
þrennt á þessu fimmtán ára tímabili. Fyrstu
árin, 1957–61 voru frjó ár mikillar framleiðslu,
uppljómuð af þeirri hugmynd að skapa list
sem væri róttæk og samtvinnuð róttækum
stjórnmálaskoðunum. Blað SI var gefið út í
París; „International Situationniste“, sem og
mikill fjöldi bóka og bókverka. Haldnar voru
ráðstefnur og sýningar víða um lönd. Málverk,
teikningar, líkön sem tengdust byggingarlist
og borgarskipulagi, kvikmyndir og önnur verk
voru framleidd í stórum stíl. Einnig aðgerðir
af hreinum stjórnmálalegum toga eins og
verslunarbönn, en slíkt var í hávegum haft.
Framleiðsla meðlima SI var að sönnu ótrúlega
mikil, og magnið kemur á óvart, sérstaklega
miðað við það hversu lítt þekktir þeir eru eig-
inlega í dag. Í Amsterdam fyrirfinnst til dæm-
is verslun sem selur eingöngu verk þeirra og
allt sem þeim tengist. En ástæðan fyrir því
hversu gleymdir þeir virðast vera gæti líka
verið sú að þeir voru ekki „hreinir“ listamenn,
þeir framleiddu ekki söluvöru sem ætluð var
til varðveislu á söfnum. Ennfremur er listrænt
gildi mikils af því sem frá þeim kom vafasamt
og oftast voru verk þeirra nær áróðri en list.
Helst hafa hugmyndir þeirra varðveist í bók-
um forsprakkanna Guy Debord. „Samfélag
sjónarspilsins“, og Raoul Vaneigem sem skrif-
aði bókina „Bylting hversdagslífsins“.
Þessi fyrstu ár má líkja miklu af verkum SI
við það sem síðar var kallað „gjörningur“ í
listaheiminum, með þeim greinarmun þó að SI
vildi alls ekki einskorða sig við listheiminn.
Stjórnmálin náðu yfirhöndinni
Árið 1962 átti sér svo stað klofningur innan
hreyfingarinnar og hann byggðist einmitt á
þessum tengslum við listaheiminn. Það má
segja að róttækum listamönnum hafi verið
hafnað og róttækum stjórnmálafræðingum
fagnað. Þess má geta að í gegnum alla sögu SI
voru mjög margir reknir úr hreyfingunni og
yfir öll árin var meira en helmingi meðlima
vísað brott, eða 45 af 70. Það var greinilega
erfitt að gera Debord og félögum til hæfis.
Þeir sem voru útilokaðir frá hreyfingunni
1962 stofnuðu nýjan hóp og einbeittu sér að
listsköpun í anda SI, þeir kölluðu hópinn „Sec-
ond Situationist International“ og gáfu m.a. út
tímarit í Amsterdam í nokkur ár.
Í kjölfarið, eftir þessar hreinsanir, einbeitti
hin upprunalega hreyfing sér að þróun fræði-
legrar stefnu sinnar og skilgreiningu sinni á
því sjónarspili sem þeir héldu fram að stjórn-
völd byggðu samfélagið á. Í framhaldi af þessu
færðist SI út úr sýningarsölum listaheimsins
og varð virkara m.a. í háskólum. Í lok þessa
„annars“ tímabils komu út fyrrnefndar bækur
Guy Debord og Raoul Vaneigem. Í þessum
bókum og í þeim skrifum sem meistarar kring-
umstæðna létu frá sér fara á þessum tíma voru
nokkrar „kringumstæður“ eða viðburðir til-
tekin sem mjög svo kostum búnar. Það voru til
dæmis Parísarkommúnan 1871, uppreisnin í
Kronstadt 1921 og ráð verkamanna í Búdapest
1956.
Vopnað þessum hugmyndum hóf SI árið
1968. Augljóslega tóku þeir sterkan þátt í
stúdentauppreisnum þeim sem þá áttu sér
stað og verkföllunum sem fylgdu í kjölfarið, þó
að barátta þeirra hafi auðvitað verið barátta
menntamanna en ekki barátta verkamanna
fyrir betri kjörum. Með umfjöllun sinni og
baráttu gegn samfélagi sjónarspilsins og
kynningu á þessum hugmyndum innan háskól-
anna tóku þeir virkan þátt í byltingunni og
þeir hlutu mikla athygli á meðan á henni stóð.
Meistarar kringumstæðnanna skrifuðu,
bjuggu til mótmælaspjöld sem voru samruni
ljóða og slagorða, tóku þátt í og hvöttu aðgerð-
ir stúdentanna. Þau mótmælaspjöld sem hvað
mesta athygli vöktu á þessum tíma voru verk
þeirra. Það má segja að þessi uppreisn hafi
verið hápunktur SI því árin á eftir sem kalla
má þriðja tímabil SI, fóru að miklu leyti í að
lýsa, skrifa um og greina atburði þessarar
uppreisnar og þau áhrif sem hún hafði sem
voru sannarlega víðtæk.
Var líf eftir byltinguna?
Eftir atburðina, eftir að „byltingin“ hafði í
raun átt sér stað, var SI í vandræðum með sig.
Hvað svo? Samhliða því að greina byltinguna
niður í frumeindir varð að halda áfram starf-
inu en hvert framhaldið yrði var alls ekki ljóst.
Ágreiningur kom upp og Raoul Vaneigem
sagði sig úr hreyfingunni, öðrum var vikið frá
fyrir að velta sér einum of upp úr frægðar-
ljóma byltingarinnar. SI hafði nefnilega fengið
mikla athygli og það breytti aðstæðum þeirra.
Hvernig átti að bregðast við því þar sem það
hafði aldrei verið á stefnuskránni? Átti að
halda áfram og aðlaga hreyfinguna þessari ný-
fengnu athygli eða var kannski betra að taka á
sig form neðanjarðarhreyfingar og taka upp
baráttuhætti skæruliða?
Það var augljóst að héldi SI áfram starfsemi
sinni yrði stefna þess meðtekin í samfélagi
sjónarspilsins, nokkuð sem var verra en allt
annað. Örlög þeirra yrðu hin sömu og annarra
róttækra hugmynda og persóna, eða eins og
Debord lýsti meðferð samfélags sjónarspilsins
á slíkum fyrirbærum í stefnuskrá sinni 1957:
„Ríkjandi hugmyndafræði sér um að sótt-
hreinsa róttækar hugmyndir, finna þær létt-
vægar og innleiða þær síðan í sjónarspilið á
öruggan hátt.“ Það má spyrja sig að því hvort
að nokkur hugmynd, stefna, eða róttæklingur
sleppi við þau örlög í samfélaginu eins og við
þekkjum það í dag. Hvaða listamaður getur
hneykslað í dag án þess að setja jafnframt
verðmiða á verkið? Jafnvel þeir sem haldið
hafa á lofti hinni harðvítugustu samfélags-
gagnrýni áratugum saman eins og hann Meg-
as, eru nú óskabörn þjóðarinnar og ráðamenn
flykkjast hundruð kílómetra til að ljá honum
eyra.
Hvað er verra fyrir róttæka byltingarstefnu
en að vera „samþykkt“? Innan gæsalappa
vegna þess að slíkri samþykkt fylgir ekkert
nema útúrsnúningur á kjarna stefnunnar.
Þetta var auðvitað útilokað og ekki í anda
hreyfingarinnar. Það endaði með því að SI var
lagt niður, hætti, þegjandi og hljóðalaust.
En hvað vildu þeir eiginlega?
Kjarni baráttu SI var að fólk ætti að skapa
sér sínar eigin kringumstæður og kölluðu þeir
það „tilbúnar kringumstæður“. Þessu lýstu
þeir á mjög óræðan hátt eins og Frökkum ein-
um er lagið (en hér er þýtt úr ensku), sem svo:
„stundarkorn í lífinu, með vilja byggt upp frá
MEISTARAR
KRINGUM-
STÆÐNA
ÚR ÁHORFENDUM Í ÞÁTTTAKENDUR
E F T I R R Ö G N U S I G U R Ð A R D Ó T T U R
Allt frá Baudelaire til súrrealistanna má greina óslitinn
þráð, fléttaðan úr hinu óvænta, því skrýtna, einkennilega
og jafnvel fáránlega. Eftir að súrrealisminn hvarf að mestu
af sjónarsviðinu á eftirstríðsárunum var hugmyndum hans
að hluta til haldið á lofti af nýjum hópi: Situationistunum
svokölluðu sem hér verða kallaðir meistarar kringum-
stæðna. Þeir ætluðu að breyta samfélaginu, hvunndeg-
inum, lífinu og listinni frá grunni ... Greinin er myndskreytt
af Róberti Þór Haraldssyni en myndirnar voru hluti af út-
skriftarverkefni hans í Listaháskóla Íslands sl. vor. „Afbökunin verður að vera einföld, því að skilningur á henni takmarkist af meðvitaðri eða ómeð-vitaðri minningu um hið upprunalega samhengi.“