Lesbók Morgunblaðsins - 14.07.2001, Blaðsíða 5
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 14. JÚLÍ 2001 5
grunni með heildarskipulagningu á sam-
ræmdu umhverfi og leik sem byggist á atburð-
um“. Sjálfsagt er þessi óræðni með vilja, til
þess að halda sem flestum möguleikum opnum
við uppbyggingu kringumstæðna.
Hvað er þá „meistari kringumstæðna“? Það
er sá sem „tekur þátt í að skapa kringumstæð-
ur“, sá sem „fæst við fræðilega eða hagnýta
þátt sköpunar kringumstæðna“ – og sá sem er
meðlimur í SI. Ekki er beint tilgreint hvernig
meðlimir voru samþykktir eða hvernig þeir
þurftu að sanna sig sem færa í þessum efnum.
En þó að ljóst væri hverja kalla mætti
meistara kringumstæðna, var alls ekki ljóst
hvað situationismi, eða kringumstæðna-
hyggja, einnig nefnd aðstæðnahyggja, var.
Ekki bætti úr skák að SI hafnaði algerlega
þeirri hugmynd að nokkuð slíkt væri til og
sagði að um leið og einhver stefna væri njörv-
uð niður myndi hún deyja. Þannig að aðeins
voru til meistarar kringumstæðna. Kringum-
stæður sem hæfðu tuttugustu öldinni höfðu
enn ekki verið skapaðar. Það má kannski líkja
þessu við arkitekta án bygginga. Verðugar
kringumstæður þurfti að skapa áður en hægt
var að leggja ákveðnar línur fyrir stefnu eða
fræði.
Um sköpun kringumstæðna skrifaði Guy
Debord meðal annars:
„Til að byrja með þá finnst okkur að breyta
þurfi heiminum. Við viljum breyta samfélag-
inu og því lífi sem við lifum, við viljum frelsi úr
viðjum vanans. Við vitum að þessi breyting er
möguleg með framkvæmd vissra aðgerða. Við
einbeitum okkur sérstaklega að framkvæmd
ákveðinna aðgerða og uppgötvun nýrra, við
beitum aðferðum sem eru auðþekkjanlegar í
venjubundnu ríki menningar, en þeim er beitt
út frá sjónarhóli samspils allra byltingar-
kenndra breytinga... Ein af mótsögnum borg-
arastéttarinnar (...) er að á sama tíma og hún
viðurkennir hugmyndina um andlega og list-
ræna sköpun þá hafnar hún í fyrstu raunveru-
legum listaverkum og síðan misnotar hún þau
(...). Með því að beita fyrir sig viðskiptahlið
menningarlífsins er framúrstefnulegum hug-
myndum haldið frá þeim hópum samfélagsins
sem gætu stutt þær, hópar sem fyrirfram eru
mótaðir af samfélagslegum aðstæðum (...).“
Hér vill Debord halda því fram að verkafólk
myndi taka framúrstefnulist opnum höndum
ef tækifæri væri veitt. SI hélt því alltaf fram
að bylting hversdagslífsins ætti að eiga sér
stað hjá verkafólkinu fyrst og fremst, þó að
þeir hafi alla tíð staðið gjörsamlega utan þeirr-
ar stéttar. Sagt hefur verið að þeir hefðu getað
náð meiri árangri hefði þeir áttað sig á þessu.
Og Debord segir ennfremur: „Kjarni hug-
mynda okkar felst í sköpun kringumstæðna,
það er að segja áþreifanlegri uppbyggingu á
tímabundnu andrúmslofti og breytingu í átt að
lífi sem lifað er af ástríðu. (...) Stefna þessara
aðgerða vísar okkur veginn í átt að sam-
ræmdri þéttbýlisstefnu. (...) Samræmd þétt-
býlisstefna þarf til dæmis að taka með í reikn-
inginn umhverfishávaða og hún þarf að
innihalda dreifingu matvæla og drykkjarvara.
Hún þarf að fela í sér nýjar gerðir og end-
urnotkun eldri gerða byggingarlistar, þétt-
býlisstefnu, ljóðlistar og kvikmyndagerðar.
(...) List getur ekki lengur verið í samræmi við
neinar hefðbundnar fagurfræðistefnur.“
Hvert augnablik skiptir máli
SI vildi minnka hlutfall dauðs tíma í hvers-
dagnum, auka hlutfall „lífsins“. Þeir töluðu um
„leik“ en sögðu að leikur þeirra væri frábrugð-
inn hefðbundum leik í því að í honum væri eng-
in samkeppni og enginn sigurvegari. Þeir
vildu meiri frítíma verkafólki til handa og
héldu því fram að samfélag sjónarspilsins og
kapítalisminn þrifust á því að láta fólk vinna
langan vinnudag til þess að það færi ekki að
hugsa. Einnig sögðu þeir að þar sem verka-
fólki hefði tekist að stytta vinnudag sinn sner-
ist samfélagið um afþreyinguna og að selja
fólki afþreyingu af ýmsum toga. Öll afþreying
væri á sömu bókina lærð, hún ynni að mark-
vissum heiladauða alls almennings.
„Við verðum að fjölga hugmyndaríkum ein-
staklingum og skapandi viðfangsefnum – sem
nú eru svo sjaldgæf að hin ómerkilegustu fá
allt of mikið vægi – og við verðum að finna upp
leiki handa þessum hugmyndaríku einstak-
lingum til þess að beita á þessi skapandi við-
fangsefni. Í þessu felst öll stefna okkar, sem er
algjörlega hverful. Kringumstæður okkar
munu vera skammlífar, án framtíðar. Ferða-
lög. Eina áhugaefni okkar er lífið sjálft, okkur
stendur nákvæmlega á sama um varanleika
listarinnar og alls annars. Eilífðin er sú smán-
arlegasta hugmynd sem nokkur getur látið sér
detta í hug í sambandi við gerðir sínar. (...) Það
er mikilvægara að breyta því hvernig við
sjáum göturnar, heldur en því hvernig við
horfum á málverk.Debord segir enn fremur að
mikilvægt sé að vinna gegn hlutleysi og
óvirkni almennings, minnka hlutfall „áhorf-
enda“ og auka hlutfall „þátttakenda“.
Debord og fleiri skrifuðu margt og mikið um
þetta og leitin að fullkomnum kringumstæðum
tuttugustu aldarinnar var í stöðugri breytingu
og þróun þann tíma sem SI var við lýði.
La dérive – enginn venjulegur labbitúr
Ég hef enn ekki skilið hvað átt er við með
notkun orðsins „reiki“ í sambandi við einhvers
konar óhefðbundnar lækningar á Íslandi í dag.
Þegar ég heyri orðið reikimeistari dettur mér
helst í hug einhver sem hefur þjálfað sig í sál-
förum, ferðum utan líkamans. Mér er þó sagt
að reiki sé japönsk hugmyndafræði og byggi á
að ná sambandi við alheimsorkuna.
Þegar ég les lýsingar SI á því fyrirbæri sem
þeir kalla því flæðandi og fallega orði „la
dérive“, dettur mér í hug einhver sem fer sál-
förum. Mér hefði nú snarlega verið vikið úr SI
fyrir slíkar vitleysistengingar. Samkvæmt
orðabókinni þýðir „dérive“ eitthvað í þá átt að
bera af leið, á ensku er notað orðið „drifting“,
sem þýðir nú frekar að reka eða berast með
straumnum. Mig langar að þýða þetta með því
að reika. Í samheitaorðabókinni minni eru
gefnar fleiri útgáfur á því; nefnilega að eigra,
fara, flakka, flækjast, flökta, göltra, labba,
ramba, randa, rangla um, ráfa, riða, rjátla,
rölta, skjögra, slaga, slangra, slingra, stjáka,
svingla og loks vamla sem er merkt útdautt. Í
kringumstæðnafræðum er þó afar mikilvægt
að rugla alls ekki „la dérive“ saman við eitt-
hvað svo hversdagslegt sem venjulegt rölt.
Eða eins og einhver meistari kringumstæðna
orðar það svo skilmerkilega í blaði þeirra 1958:
„Á meðal aðferða meistara kringumstæðna
er „la dérive“, tækni sem felur í sér ferðalag úr
einu andrúmslofti í annað. Reikið felur í sér
gamansama og uppbyggjandi hegðun og með-
vitund um hin sál-landfræðilegu áhrif, sem að-
skilur reikið algerlega frá hefðbundum hug-
myndum um ferðalag eða gönguferð. Reiki
felst í því að einn eða fleiri taka sig saman í
ákveðinn tíma og gleyma hinum venjulegu
ástæðum gerða sinna, gleyma samböndum
sínum, vinnu og tómstundiðkunum en láta
þess í stað umhverfið og það sem það hefur
upp á að bjóða ráða förinni. Tilviljunin er ekki
eins stór þáttur í þessu og ætla mætti, því að
frá sjónarhóli reikisins eru borgir gæddar sál-
landfræðilegum eiginleikum með stöðugum
straumum, föstum punktum og hringiðum sem
sterklega gefa í skyn hvort æskilegt sé að fara
inn á ákveðin svæði eða yfirgefa önnur. (...)
Vistfræðilega greiningu á fastskorðuðu eða af-
stæðu eðli sprungna í þéttbýliskerfinu, á hlut-
verki andrúmslofts á þröngt afmörkuðum
svæðum, greining á hinum sérstaka sjálf-
hverfa blæ sem skrifstofuhverfi hafa á sér, og
ofar öllu á því ráðandi afli sem miðdeplar
hringiðunnar hafa, þarf að nota og fullkomna
eftir sál-landfræðilegum aðferðum.Já, einmitt.
Ekki bara hefði ég verið rekin úr hreyfing-
unni, ég hefði aldrei fengið inngang í hana, svo
torskilin eru oft á tíðum skrif þeirra.
Svífandi borg
Hugmyndin um „la dérive“ tengist áhuga SI
á byggingarlist og borgarskipulagi og á fyrstu
árum þeirra framleiddu þeir þó nokkuð af lík-
önum sem tengdust hugmyndum þeirra um
það hvernig bæta mætti lífsskilyrði í borgum.
Ef dæma má af skrifum Constant Nieuw-
enhuis árið 1958 um borgarskipulag og
draumaborg hafa að minnsta kosti sumar hug-
myndir þeirra verið allfjarri raunveruleikan-
um. Lýsing hans á hinni fulkomnu borg er
kostuleg, en líklega barn síns tíma: „Í and-
stöðu við hugmyndina um „græna borg“, sem
flestir arkitektar aðhyllast í dag komum við
fram með hugmynd um yfirbyggða borg. Þar
eru engar götur og engar sérstæðar bygging-
ar, aðeins ein samfelld smíði, laus frá jörðu og í
henni verða íverustaðir einstaklinga sem og
almenningsstaðir (notkun þeirra breytist eftir
því sem þörf er á á hverjum tíma). Þar sem öll
umferð, í hagnýtri merkingu orðsins, mun fara
hjá undir borginni eða fyrir ofan hana, eru
engar götur. (...) Við erum langt frá því að að-
hyllast afturhvarf til náttúrunnar, þvert á móti
sjáum við í slíkri smíð möguleikann á því að
sigrast á náttúrunni og hafa loftslag slíkrar
smíðar, birtu og hljóð á hinum ýmstu stöðum
algjörlega undir okkar stjórn.“
Þessi hugmynd Nieuwenhuis er aðeins eins
af mörgum innan SI en gefin hefur verið út
bók um hugmyndir þeirra um borgarskipulag,
„The Situationist City“, eftir E. Simons.
Íbúar Reykjavíkur myndu auðvitað þiggja
með þökkum yfirbyggða borg, með stjórn á
birtu og hita. Við höfum samt auðvitað Kringl-
una og bráðum Smáralindina með pálma-
trjám. Hvorug á þó nokkuð skylt við hug-
myndir SI þó, í raun hreinar holdgervingar
alls þess sem þeir börðust gegn.
Borg minninganna
Fyrir íbúa Reykjavíkur hlýtur að vera
óhætt að telja hana borg af háum sál-land-
fræðilegum kvarða, á vissan hátt a.m.k. Ég get
ímyndað mér að tiltölulega stórt hlutfall íbúa
Reykjavíkur sé uppalið í borginni, stærra en í
mörgum öðrum borgum þar sem fortíð íbú-
anna hvílir annars staðar og ímynd þeirra í
samtímanum er eins og toppurinn á ísjakan-
um. Ég er uppalin í Reykjavík og á mín mörgu
„kort“ af henni, frá ýmsum tímum, þó ég hafi
reyndar ekki athugað hvernig mynstur hinir
ýmsu staðir mynda ef ég drægi línu á milli
þeirra eins og Þröstur Helgason gerði í grein
sinni „Einkavegir“ sem birtist í Lesbók fyrir
nokkru. Margt breytist með tímanum, og eins
og hjá flestum virðast til dæmis allar vega-
lengdir hafa styst til muna frá því í bernsku.
Þegar ég flutti af Tjarnargötunni í Breiðholtið
1969 veifaði ég til bestu vinkonu minnar með
hvítum vasaklút út um afturrúðuna á gráa
Austin Mini-bílnum, slík fjarlægð var að
„SI-hópnum var sérlega umhugað um tvennt: nútímalist og róttæk stjórnmál...“ „Kjarni baráttu SI var að fólk ætti að skapa sér sínar eigin kringumstæður...“
„Hann nefnir líka að hægt væri að nota afbökun í klæðaburði...“ Situationistar börðust hatrammlega á móti því sem þeir kölluðu „samfélag sjónarspils“ .