Lesbók Morgunblaðsins - 14.07.2001, Blaðsíða 6

6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 14. JÚLÍ 2001
myndast á milli okkar. Enda veit ég ekki hvar
hún er niðurkomin í dag... Núna finnst mér
ekki tiltökumál að skreppa í bæinn utan af
Álftanesi, þó smá bömmer að bílaútvarpið er
bilað.
Á göngu um borgina er ég á ýmsum aldri,
barn, unglingur, ung kona, móðir, dóttir, syst-
ir, vinkona. Oft á tíðum flæða minningar fram,
hús breytast í huga mér, byggingar hverfa,
raunveruleikinn er varla nema brot af þessu
öllu. Vegir hvers og eins eru sannarlega einka-
vegir, en um leið tengdir af sameiginlegum
raunveruleika okkar allra, veðri, borgarskipu-
laginu, ýmsum byggingum, sögunni og ekki
síst fjölmiðlum, sem SI hötuðu hvað mest. Ég
er samt ekki viss um hvaða möguleika Guy
Debord hefði séð á góðu „dérive“ í Reykjavík.
Détournement – afbökun
og afvegaleiðing
Þeir voru sannarlega sérfræðingar í að
finna viðeigandi hugmyndafræðileg heiti,
blessaðir, því þetta orð sem þeir notuðu yfir
mikið af listsköpun sinni, hefur ýmsar merk-
ingar og fleiri en ein eru vel við hæfi. Enskir
þýðendur hafa farið auðveldu leiðina, nota ein-
faldlega orðið „detournement“ og sleppa
þannig fyrir horn. En við sleppum ekki svo
vel. Sögnin sem tengist þessu hugtaki merkir
einfaldlega að breyta stefnu einhvers, breyta
til dæmis stefnu fljóts eða flugvélar. Einnig að
breyta um umræðuefni, sýna á sér aðra hlið,
og jafnvel að falsa, til dæmis peninga. Allt
þetta má heimfæra upp á þau verk SI sem
falla undir hugtakið. Í raun er þetta þó ekki
ólíkt því sem kallað var „objet trouvé“, „fund-
inn hlutur“, en þá voru hversdaglegustu hlutir
settir í nýtt og listrænt samhengi og bæði
dadaistarnir og súrrealistarnir gerðu það
mörgum árum áður. En SI hefur án efa viljað
finna nafn sem var nákvæmara og lýsti verk-
um þeirra betur. Hvað var þetta þá eiginlega?
Ósköp einfaldlega tóku þeir til dæmis myndir í
dagblöðum eða myndasögur og skrifuðu nýja
texta, svo þeirra eigin boðskapur kom fram.
Þeir gerðu þetta mikið við myndasögur af
ýmsu tagi, en töluvert var orðið til af þeim á
sjötta áratugnum og að nálgast þann sjöunda.
Auk þess eru Frakkar miklir myndasögufíkl-
ar, fullorðnir jafnt sem börn og myndasögur
því vel til þess fallnar að ná til fjöldans. SI var
líka mjög hlynnt kvikmyndagerð og gerð sjón-
varpsefnis. Guy Debord gerði tvær myndir,
„Gólað til hyllis de Sade“, en þar kom hann
óhorfendum á óvart með því að vera með
myrkt bíó, enga mynd, ekkert sjónarspil.
Einnig gerði hann mynd í anda bókarinnar
„Samfélag sjónarspilsins“. Eins og fram hefur
komið var hefðbundin listsköpun ekki á dag-
skrá SI.
Engin leið að réttlæta
hefðbundna listsköpun
Debord skrifaði notkunarreglur fyrir „af-
bökun og afvegaleiðingu“ árið 1956, ári áður
en SI var stofnað. Eins og venjulega er hann
ekkert að skafa utan af hlutunum og segir
meðal annars: „Hver sá sem er nokkurn veg-
inn með á nótunum í dag er sér meðvitaður
um þá augljósu staðreynd að ekki er lengur
hægt að réttlæta listsköpun sem æðra starf,
jafnvel ekki sem uppbótarstarf og engin leið
að hægt sé að vinna að henni á heiðvirðan
hátt. (...) Bókmenntaarfinn og listrænan arf
mannkyns ætti að nota til stuðnings málstaðn-
um. Auðvitað er nauðsynlegt að hugmyndirn-
ar nái lengra en einfaldlega að hneyksla. Þar
sem að andstaða við hina borgaralegu afstöðu
til lista er orðin nokkuð útþvæld er t.d. teikn-
ing Duchamps af yfirvaraskeggi á Mónu Lísu
nú ekki áhugaverðari en málverkið sjálft. Við
verðum að ganga svo langt að afneita afneit-
uninni.(...) Nýjar nauðsynjar líta dagsins ljós
og ýta úr vegi verkum sem eru „innblásin“:
Þau verða ljón í veginum, hættulegur ávani.
Þetta er ekki spurning um það hvort við erum
hrifin af þeim eða ekki. Við þurfum að ganga
lengra. Það er hægt að nota hvað sem er,
sama hvaðan það kemur, til þess að skapa nýj-
ar samsetningar. ...þegar tveir hlutir eru sett-
ir saman myndast alltaf nýtt samband, sama
hversu ólíkir þeir eru að uppruna. (...)“
Debord segir síðan að bestu dæmin um vel
heppnaða „afbökun og afvegaleiðingu“ sé að
finna í auglýsingageiranum. Hann setur líka
fram lög um notkun „afbakana og afvegaleið-
inga“ og segir að best sé þegar hin nýja merk-
ing er ekki augljós heldur gefin í skyn og fjar-
læg. Afbökunin verður að vera einföld, því að
skilningur á henni takmarkist af meðvitaðri
eða ómeðvitaðri minningu um hið upprunalega
samhengi. Afbökun hefur því minni áhrif því
nær því sem hún kemst því að hægt sé að
svara henni á skynsamlegan hátt. Afbökun
sem verður til með einföldum útúrsnúningi
liggur beint við en hefur minnst áhrif.
Debord bendir á ýmsa miðla sem henta til
afbökunar, veggspjöld, hljómplötur og út-
varpssendingar og stingur einnig upp á afbök-
un á skáldsögum. Hann nefnir fleiri dæmi og
það er eins og að þegar hann fjallar um þetta
efni sé mun auðveldara að stinga upp á hag-
nýtum lausnum en þegar fjallað er um önnur
málefni SI. Hann lýsir til dæmis nákvæmlega
einu mögulegu verki: „Kúluspilakassa er
breytt á þann hátt að ljósin og nokkurn veginn
fyrirsjáanleg braut kúlnanna mynda saman
rýmisverk sem heitir Varmaskynjun og lang-
anir hjá fólki sem gengur framhjá hliðinu að
Cluny-safninu, um það bil klukkutíma eftir
miðnætti í nóvember.“ Debord heldur síðan
áfram og segir: „Við höfum nú komist að því
að SI-rökgreinandi framkvæmd getur ekki
þróast vísindalega með gerð slíkra verka“...
Stundum fær maður óneitanlega ekki varist
brosi!
Hann heldur síðan áfram og fer að lofa
möguleika kvikmyndanna og segir „afbökun
og afvegaleiðingu“ eiga þar mesta möguleika á
allan hátt, jafnvel á fagurfræðilegan máta, fyr-
ir þá sem hafa áhuga á því. Hann nefnir ýmsa
möguleika á að klippa sundur og saman, setja
nýtt hljóð, setja inn nýjar setningar og breyta
titlum.
Ofurafbökun
Debord nefnir svo það sem hann kallar
„ultra-détournement“ en hana má nota í dag-
legum samskiptum. Nota má orð og handa-
hreyfingar á nýjan hátt. Frá mínum Frakk-
landsárum sem voru fá og fyrir löngu man ég
eftir að hafa heyrt um Parísarbúa sem töluðu
„verlin“ dregið af „a l’invers“ – öfugt, eða aft-
urábak. Ekki veit ég hvar það á uppruna sinn
en hver veit? Hann nefnir líka að hægt væri að
nota afbökun í klæðaburði, en nefnir engin
dæmi um það, en auðvitað var enn á þessum
árum auðvelt að hneyksla með klæðaburði
sem er heldur erfiðara í dag. Debord lýkur
þessum notkunarreglum á að segja að afbök-
unin sé ekki uppfinning SI sem er alveg rétt
því margir hafa notað hana bæði á undan og
eftir. Hann segir hins vegar að hún geti nýst
þeim í baráttunni.
En hvar var Guy Debord?
Hann er fæddur 1932 og var alla tíð um-
deildur í heimalandinu. Það hefur þótt erfitt
að staðsetja hann stjórnmálalega og eins og
gefur að skilja hefur hann án efa átt mikið af
óvildarmönnum, bæði vegna þess hvað mikils
hroka gætti í skrifum hans og eins vegna þess
hversu valdamikill hann var í SI og duglegur
við að útskúfa fólki. Hann var giftur og kona
hans tók þátt í starfsemi SI en ekki rakst ég á
nein skrif eftir hana. SI var karlahópur eins
og fleiri bæði fyrr og síðar. Debord átti sér
velvildarmann sem var óneitanlega sérstakt,
kannski var hann sá síðasti af Evrópskum
mennta- eða listamönnum sem haldið var uppi
af auðmanni. Þetta var útgefandinn Gérard
Lebovici sem var myrtur undir 1990. Sá orð-
rómur komst á kreik að Debord hefði verið
viðriðinn morðið og var það honum mikið áfall.
Í framhaldi af því bannaði hann allar sýningar
á kvikmyndum sínum í Frakklandi. Guy De-
bord framdi sjálfsmorð, skaut sig, árið 1994,
en hann hafði þá verið veikur í nokkur ár af
taugasjúkdómi sem oft er tengdur við áfeng-
issýki sem hann einnig þjáðist af síðustu árin.
Það má því segja að hann hafi verið meistari
kringumstæðna allt til enda, jafnvel dauða
sinn tók hann í eigin hendur.
Eftir lát hans hlutu verk hans mikla upp-
reisn æru í Frakklandi og áhrif hans eru nú al-
mennt viðurkennd.
SI á seinni tímum
SI heldur áfram að koma upp, og vera upp-
götvað af nýjum kynslóðum. Ýmsir hafa verið
til þess að benda á tengsl pönkhljómsveita
eins og Sex Pistols við kenningar þeirra, en
einhvern tíma sagði Malcolm McLaren, höf-
uðpaurinn á bak við pönkbyltinguna í Eng-
landi, að það væri „frábært að nota kring-
umstæðnahyggju í rokki og róli“. Anarkísk
hlið SI hefur höfðað til róttækra hópa víða um
lönd og aðferðir þeirra við afbökun og afvega-
leiðingu eru öllum færar.
Þó að skrif þeirra séu oft á tíðum torræð og
yfir öllu hvíli einhver andblær snobbaðs
fransks gáfumannaklúbbs frá síðustu öld,
klúbbs sem þykist berjast fyrir réttindum lág-
stéttanna en hefur aldrei unnið handtak, – er
ekki hægt að neita því að hugmyndir þeirra
eru afar róttækar, oft skemmtilegar og gaman
að velta fyrir sér hvernig hver og einn getur
skapað sér sínar eigin kringumstæður í dag-
lega lífinu. Debord var framsýnn og naskur í
kenningum sínum sem nú eru almennt þekkt-
ar og viðurkenndar. Uppreisnarandi þeirra er
sterkur og finnur án efa hljómgrunn enn og
aftur hjá nýjum kynslóðum, sem hver og ein
endurskoðar hlutverk listarinnar og sjálfrar
sín. Dæmi þessa mátti meðal annars sjá á út-
skriftarsýningu Listaháskóla Íslands 2001 (og
hér á þessum síðum), þar sem eitt lokaverk-
efnið, verk Róberts Þórs Haraldssonar kvikn-
aði út frá verkum og hugmyndum SI, en þar
sýnir hann slagorðin sem notuð voru í maí
byltingunni 1968 í nýju ljósi, nú 33 árum síðar.
Lengi lifi byltingin....
Höfundur er myndlistarmaður og rithöfundur.
Þ
EGAR ég heyrði um þetta fyrst
get ég ekki sagt að ég hafi tekið
það alvarlega. Að drengnum
væri strítt í skólanum? Hverjum
er ekki strítt einhverntíma í skól-
anum? Mér var strítt á sínum
tíma, en þá var ekki annað að
gera en taka á móti, stríða á móti,
slást ef því var að skipta. Svo ég reyndi að eyða
talinu, banda frá mér hendinni, hvaaaað, var að
horfa á sjónvarpið, og var reyndar með aðrar
áhyggjur sem lágu mér á hjarta því að einmitt
sama dag komu til mín niður í vinnu tveir
náungar sem ég kannast við, ekki beint heið-
arlegustu þjóðfélagsþegnarnir, vildu fá mig
með í innbrot, vantaði góðan lásamann. Ég bað
þá vel að lifa, ég væri steinhættur öllu slíku,
hefði fyrir fjölskyldu að sjá, dreng til að ala upp
og ætti annað barn í vændum, ég gæti enga
áhættu tekið. Þeir vildu reyndar meina að
áhættan væri engin, þannig er það alltaf, og
garanteruðu á einu bretti „tvöföld þau árslaun
sem þú hefur upp úr þessu lyklafokki hérna“.
Ég vildi losna við mennina sem fyrst, hinir þrír
starfsmennirnir voru farnir af verkstæðinu því
að ég hafði tekið að mér að loka, og annar þess-
ara náunga var farinn að snuðra um allt, ég
kannaðist við kauða, Doddi Deivis er hann kall-
aður, svo stelsjúkur að hann var einu sinni tek-
inn eftir innbrot með notaðan tannbursta, –
„hvað ertu að vilja þarna?“ sagði ég við hann
þegar hann var kominn með fulla lúku af lykla-
kippum með skjaldarmerkjum íþróttafélag-
anna, og þeir urðu á endanum aðeins fúlir og til
að halda virðingunni gekk annar þeirra alveg
upp að mér og sagði: „Eitt orð um þetta kall
minn og þú verður vallaður.“ Svo fóru þeir út í
myrkrið. Ég beið um stund, hamaðist á lóð-
unum í skonsunni inn af kaffistofunni í svona
hálftíma, kom heim löðursveittur og skellti mér
í bað, ekki alveg laus við kvíða. Ég færi að vísu
ekki að kjafta frá, en nú til dags eru menn
stundum vallaðir fyrir það eitt að vita of mikið,
eins og hann Valli sem þetta er kennt við, hann
hvarf sporlaust með öllu.
En konan mín fór að tala um þetta aftur þeg-
ar við vorum á leið í rúmið, að þetta væri alvar-
legt mál með strákinn, honum liði hræðilega, –
hvort ég hefði ekki tekið eftir því hvað hann
væri kvalinn? Ég hafði reyndar eitthvað mis-
skilið hana fyrst, gáði einmitt hvort það væri
ekki allt í lagi með drenginn þegar hann kom að
kyssa mig góða nótt, og þóttist þá taka eftir því
að hann væri aðeins hokinn og skakklappandi,
svo ég hélt hún væri að tala um einhverja helti,
einhelti.
„Jú,“ sagði ég, „eitthvað sýndist mér hann
beyglaður“.
Og þá sagði hún mér þetta allt, að skólinn
væri að verða honum eilíft kvalræði, hann væri
stöðugt hæddur og niðurníddur, honum væri
hrint, það væri migið á bækurnar hans og skóla-
töskuna, nestið atað upp úr drullu, hann væri
eltur heim alveg upp að dyrum með spörkum og
grjótkasti, þetta var alveg hræðilegt að heyra.
Ég gat ómögulega komið þessu heim og sam-
an, það kom alveg flatt upp á mig, ég man að
hérna í gamla daga var strákum strítt ef þeir
voru eitthvað of litlir eða feitir eða smámæltir
og stamandi, en minn drengur var ekkert af
þessu, hann var bara svona venjulegur, hvorki
of né van. En konan mín sagði að það væri af
engu sérstöku sem honum væri strítt, það væri
bara einn strákur í skólanum sem væri svona
foringi, hann fengi alltaf alla hina krakkana í lið
með sér til að níðast á einhverjum einum, og nú
væri það drengurinn okkar, í fyrra hefði það
víst verið einhver annar sem var svo grátt leik-
inn að foreldrar hans neyddust til að flytja svo
hann færi í annan hverfisskóla.
„Og er ekkert hægt að gera?“ spurði ég. „Er
ekki hægt að tala við kennarann eða eitthvað?“
„Ég er búin að því,“ sagði konan mín, „ég
hringdi í kennarann og fór svo upp á skrifstofu
og talaði bæði við umsjónarkennarann og yf-
irkennarann, en síðan er meira en vika og ég
held að þetta versni stöðugt.“
Ég svaf ekki nema svona rúman klukkutíma
þessa nótt en hrökk svo upp með vondar hugs-
anir, mér leið bölvanlega. Þessi yndislegi dreng-
ur minn, líf mitt og ljós – ég hafði svosem ekk-
ert reynst honum sérlega vel, við skildum þegar
hann var á fjórða árinu og hann hafði lítið af
mér að segja á meðan ég var hálfgerðu reiði-
leysi, í innbrotunum og þetta, stálheppinn að
vera aldrei gómaður fyrir alvöru, og eftir að ég
kom úr meðferðinni fyrir tveimur árum og við
endurreistum heimilið hafði ég ímyndað mér að
ég væri stráknum bakhjarl og skjól í lífinu. En
nú þegar á það reyndi fannst mér ég einskis
megnugur. Ég neita því ekki að mér vöknaði
um augu þarna sem ég bylti mér í rúminu, ég
fór fram og horfði á drenginn minn sofandi,
þennan stórkostlega náunga, hann er miklu
betri en ég hef nokkurntíma verið, nú var hann
svona grátt leikinn og það var ekkert sem ég
gat gert…
Ég reyndi að hugsa ekki um þetta næstu
daga, var að vona með sjálfum mér að það væri
svo sem ekkert, eitthvað bara slest upp á vin-
skapinn en svo væri það gleymt og grafið, þið
vitið hvernig strákar eru… En einn morguninn
vaknaði ég við það að drengurinn var hágrát-
andi, konan mín var inni hjá honum og ég
heyrði bara snöktið og fann vanlíðanina leggja
út í gegnum hurðina og svo kom konan mín
fram og sagði að hann yrði að fá frí í dag, honum
liði svo illa, hann væri farinn að pissa aftur und-
ir, það hafði hann ekki gert í sjö ár – í gær hefðu
helvítis skepnurnar hringt í hann hvað eftir
annað og hótað honum öllu illu, ástandið væri
hryllilegt. Hvað getum við gert?
Mér var það með öllu hulið, en eitthvað varð
ég að segja, svo ég reyndi að hljóma traustur og
skynsamur og sagði að það yrði bara að tala
betur við kennarana, skólayfirvöldin, það væri
ekki annað hægt, ég tryði því ekki að það væri
fullreynt, það gæti ekki verið meiningin að
krakkarnir liðu kvalir í þessum skólum þeirra,
ég varð mælskur um þetta mál. „Ókei,“ sagði þá
konan mín, „farðu og talaðu við þá“.
Það hafði reyndar ekki hvarflað að mér, mér
fannst að hún ætti að fara, að annað kæmi ekki
til greina, en var auðvitað búinn að mála mig út í
horn. Reyndi að malda í móinn, en það var
kviknuð dauf von í augunum á konunni minni,
hún sagði að það væri örugglega reynandi að ég
færi, kannski er meira mark tekið á feðrum, á
karlmönnum, hver veit, allavega virtist enginn
hafa tekið mark á henni. Og ég var allt í einu
kominn með glænýja og óvænta víglínu, ég varð
að hringja upp í skóla og melda drenginn veikan
og að panta viðtal við skólastjórann.
Hann var taugaveiklaður en afar geðslegur
maður fannst mér, laus við hroka og yfirdreps-
skap, þannig skólastjóra hafði ég aldrei áður
fyrirhitt, reyndar hafði ég ekki verið í sam-
vistum við slíka menn síðan ég sjálfur sat og var
skammaður sem vandræðanemandi í skóla fyrir
tuttugu og eitthvað árum. Hann blikkaði stöð-
ugt augunum og brosti, því meir sem hann
ræddi alvarlegri mál, og strauk svitann af and-
litinu. Hann hafði líka boðað skólasálfræðing á
fundinn, það var ungur, kurteis og vel klæddur
maður, sem sagðist strax vilja ræða einelti „á
breiðum grundvelli“. Já, þeim var vel kunnugt
um þetta tilvik og þökkuðu mér fyrir að koma,
þeir vildu sannfæra mig um að af hálfu skólans
væri fullur og staðfastur vilji til að taka á svona
vandamálum. Það var bara ekkert sem þeir
gátu gert. Vissulega er þessi drengur mikil
plága, Hallgeir heitir hann, ósköp venjulegur
svona drengur að sjá, en hann er alltaf að æsa
alla hina krakkana upp í að níðast á einhverjum
einum, gera aðsúg, sonur minn væri ekki sá
fyrsti, foreldrar annars drengs hafi verið að
kvarta undan honum í fyrra, þá var drengnum
veitt áminning en ekkert dugði, foreldrar þess
pilts hefðu verið að bíða eftir tækifæri til að
kæra Hallgeir, ef þeir hefðu gert það hefði
skólayfirvöldum gefist tækifæri til að grípa inn í
málin á róttækan hátt, en pilturinn væri séður
og út undir sig, hann færi með löndum, æsti
hina krakkana upp, sjálfur væri hann eins og
músin sem læðist, og nú væri það sem sé minn
drengur.
Skólasálfræðingurinn tók við þegar skóla-
stjórinn loksins þagnaði, endurtók að hann vildi
ræða málið á breiðum grundvelli, sagði að þeir
sem hefðu forystu um svona lagað kæmu oft frá
brotnum heimilum…
„Er það eitthvað þannig hjá þessum Hall-
geiri?“ spurði ég.
Nei, því var ekki til að dreifa í þessu tilfelli að
sögn sálfræðingsins. En þar sem ég hafði bara
áhuga á þessu eina tilfelli spurði ég hvers vegna
væri ekki bara hægt að reka þennan strák úr
skólanum, lífið væri að verða ein martröð fyrir
son minn, þeir migu meira að segja á skóla-
töskuna hans!
„Því miður er málið ekki svo einfalt,“ sagði
skólastjórinn. „Það eru lög um skólaskyldu í
landinu, og það er jafnframt skylda skóla-
yfirvalda að taka við nemendum viðkomandi
umdæmis.“
„Hvernig foreldra á hann?“ spurði ég, „er
ekki hægt að tala við þá?“
„Ja, hvort það hefur ekki verið reynt!“ sagði
EINHELTI
E F T I R E I N A R K Á R A S O N