Lesbók Morgunblaðsins - 14.07.2001, Blaðsíða 11

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 14. JÚLÍ 2001 11
Straumeyjar og blasir við augum Þórshafn-
arbúa í allri sinni dýrð. Þar bjó þjóðhetja Fær-
eyinga Nólseyjar-Páll, sem beitti fyrir sig
skáldskap í stríðinu gegn dönsku einokunar-
versluninni um miðbik nítjándu aldar. Hann
orti meðal annars hið fræga „Fuglakvæði“ þar
sem skáldið kemur fram í líki tjaldsins, hið
danska kúgunarvald er tákngert sem örn en
smáfuglarnir tákna færeyskan almenning. Í
kvæðinu hefur tjaldurinn sigur yfir erninum
og æ síðan hefur tjaldurinn verið eitt helsta
þjóðartákn Færeyja.
En hverfum aftur að Norrænu sem lagði af
stað frá Seyðisfirði um hádegi á fimmtudegi
og er komin til Þórshafnar í býtið daginn eftir.
Íslensk hjón með tvö syfjuð börn, barnapíu á
unglingsaldri og hafurtask til mánaðardvalar
keyra hægt út úr maga skipsins og upp eina af
fjölmörgum brekkum bæjarins. Þrátt fyrir
blíðviðrið er maðurinn þungbúinn á svipinn og
tautar eitthvað um kæruleysi kvenna, enda
hefur eiginkonan gleymt að skrifa niður núm-
erið á húsinu sem búið er að taka á leigu fyrir
fjölskylduna, sem og símanúmer húsráðanda.
Hún lætur sér vandann í léttu rúmi liggja, veit
að gatan heitir Grænlandsvegur og að í garð-
inum eru bæði hænur og kindur: „Við leitum
bara að kind í garði og konu í glugga,“ segir
hún örugg í vissu sinni um að húsráðandi bíði
komu þeirra við gluggann. Eiginmaðurinn
hristir höfuðið í vantrú við stýrið.
Grænlandsvegur er löng gata sem liggur í
hlykkjum upp aflíðandi brekku í vesturhluta
bæjarins. Hlaðinn bíllinn ekur löturhægt upp
götuna sem verður æ brattari eftir því sem of-
ar dregur. „Þarna er kind!“ hrópa börnin, og í
sömu andrá koma þau auga á konuna í glugg-
anum. Húsfreyjan Kristianna Nolsöe tekur
hlýlega á móti leigjendum sínum; öll rúm eru
uppábúin og í eldhúsinu eru nýbakaðar smá-
kökur í krús. Eftir að hafa sýnt leigjendunum
rúmgóða og vel búna kjallaraíbúðina hverfur
Kristianna aftur upp á efri hæðina þar sem
hún býr. „Ég skil núna hvað átt er við með
kvenlegu innsæi,“ tautar eiginmaðurinn, um
leið og hann hefst handa við að koma haf-
urtaski fjölskyldunnar í hús á Grænlandsvegi
– númer 54.
Frjálsar hænur
Kristianna Nolsöe er ekkja og býr ein, en
synir hennar tveir búa með fjölskyldur sínar
bókstaflega á næstu grösum; hús bræðranna
liggja hlið við hlið handan við norðanverðan
garðinn hennar Kristiönnu. (Þeir skjótast oft
heim til mömmu í hádeginu.) Garðurinn sem
tilheyrir Grænlandsvegi 54 er engin smásmíði,
honum er skipt upp í þrjú svæði með girð-
ingum. Vestan við húsið ræktar Kristianna
kartöflur, sunnan- og austanmegin eru blóma-
beð, ýmis trjágróður, flöt sem börnin mega
leika sér á og þvottasnúrur bakatil. Norðan
við húsið er stærsta svæðið og jafnframt það
„náttúrulegasta“, hér má sjá stóra steina sem
prýða grösugar brekkur og það er á þessu
svæði sem kindurnar hennar Kristiönnu búa
og þær virðast una sér vel í selskap með hæn-
unum sem vappa frjálsar um svæðið. Stórt
hænsnahús er norðan við íbúðarhúsið og ís-
lensku gestunum finnst notalegt að heyra
gaggið í hænunum þegar komið er út á morgn-
ana. Börnin fara með matarafganga út í
hænsnahúsið og Kristianna sendir þau tilbaka
með egg sem eru stærri, fallegri og bragðbetri
en þau sem fást í búðinni.
Þórshöfn í dag
Svona er Þórshöfn í dag. Byggðin dreifist
fallega um brekkur og kletta, víða liðast lækir
milli húsa og hófsóleyin vex hér í þéttum
breiðum. Byggðin er einstaklega fallega
skipulögð og húsagerð til fyrirmyndar. Næst-
um allir búa í eigin húsum og fjölbýli eru fá.
Reyndar hefur þessi stefna valdið því að hús-
næðisskortur er í Þórshöfn, sérstaklega vant-
ar leiguhúsnæði fyrir þá sem ekki eru tilbúnir
til að byggja sjálfir eða kaupa. Bæjarstjórnin
reynir að finna aðra lausn á vandanum en þá
að byggja blokkir, enda standa hinar þrjár
stóru blokkir sem byggðar voru á áttunda ára-
tugnum, fyrir starfsfólk sjúkrahússins, sem
áminning fyrir allra augum hátt uppi í vest-
urhlíðum bæjarins; tilvist þeirra sker í augu,
þær eiga einhvernveginn ekki heima hér í
þessu landslagi.
Þeir sem koma hingað í fyrsta skipti hljóta
að hrífast af fegurð bæjarins og taka eftir því
hversu snyrtilegt allt umhverfi er. Húsagerðin
er fremur einsleit, timburhús með skáþaki eru
yfirgnæfandi þótt vissulega sé mörg steinhús
einnig að finna í bænum. Torfþök er á mörgum
húsum og gefa skemmtilegt yfirbragð. Það
kemur á óvart hversu mikill og gróskulegur
gróðurinn er í bænum. Hér eru öll tún græn,
skrautjurtir blómstra í húsagörðum og í miðju
bæjarins er gróskumikill lystigarður (Planta-
gen) sem er mikil bæjarprýði og stolt bæj-
arbúa.
Taríra
Á lítilli hæð í lystigarðinum stendur minn-
ismerki um William Heinesen sem sett var
upp á hundrað ára afmælinu í fyrra. Það er
stytta steypt í brons af hulduverunni Taríru
eftir færeyska myndhöggvarann Hans Pauli
Olsen (f. 1957). Taríra er ein af hugarsmíðum
Heinesens; kvenvera á mörkum draums og
veruleika sem getur verið ógnandi og hættu-
leg en er þó oftar lokkandi og lífsglöð. Taríra
er táknmynd töfranna og þrárinnar og Heine-
sen hefur lýst henni bæði í skáldskap sínum og
í klippimyndum. Á einni myndinni sést Taríra
dansa í logandi skógi undir leik fiðluleikara.
Stytta Hans Pauli Olsen sýnir Taríru dans-
andi á steini og þegar gengið er umhverfis
steininn sést að öðrumegin er búið að höggva
út mynd fiðluleikarans en hinumegin er hol-
rúm, en út frá vissu sjónarhorni má greina þar
vangasvip Heinesens; Það er líkast því að
Taríra stígi dansandi út úr höfði skáldsins.
„Hoyrið brim um strendur brúsa!
Hoyrið storm í fjöllum súsa!
Tað er Föroya mál.“
Flestir Íslendingar geta stautað sig fram úr
færeysku ritmáli, að minnsta kosti náð aðal-
atriðunum í stuttum texta eins og til að mynda
blaðafrétt. Það kemur því mörgum í opna
skjöldu hversu gjörólíkt færeyskt talmál er
talaðri íslensku. Þótt færeyskan og íslenskan
séu runnar af sömu rót þá hafa málin þróast í
ólíkar áttir. Færeyskan hefur skiljanlega
einnig orðið fyrir meiri áhrifum frá dönsku en
íslenskan. Það finnst einnig skýring á því
hvers vegna skrifmálið líkist íslensku eins
mikið og raun er. Við siðaskiptin um miðja
sextándu öld var danskt ritmál allsráðandi á
eyjunum. Danska var notuð í allri opinberri
umsýslu svo og í kirkjum (við messugjörð og
sálmasöng) landsins. Þetta leiddi til þess að
færeyskt ritmál hvarf með öllu þótt alþýða
manna notaði hana að sjálfsögðu sín í milli.
Á síðari hluta átjándu aldar byrjar Jens
Christian Svabo (1746-1824) að rannsaka fær-
eyskuna og þar með hefst endurreisn tungu-
málsins sem í sjálfu sér er gráglettið þar sem
það var skoðun Svabo að best væri að leggja
færeyskuna niður og gera dönskuna að þjóð-
armáli. Svabo var ekki málfræðingur heldur
náttúrufræðingur og á ferðalagi um eyjarnar
á árunum 1781 og 82 safnaði hann efni til nátt-
úrulýsingar sinnar á Færeyjum. Þetta efni
hans hefur reynst málfræðingum ómetanleg-
ur brunnur við rannsóknir á málinu. Svabo
taldi það vonlaust verk að reyna að endurreisa
færeyskt ritmál en þar skjátlaðist honum.
Rómantíkin var á næsta leiti með endurnýj-
aðan áhuga á fortíðinni í farteskinu. Hafist var
handa við að skrá niður sagnir og kvæði og þá
kom fljótt í ljós þörfin fyrir nýtt ritmál þar
sem skrifararnir notuðu mismunandi gerðir af
ritmáli, allt eftir því hvaðan þeir komu og
hvaða mállýsku þeir töluðu. Þörf var á ritmáli
sem gæti rúmað mismunandi framburð eyja-
skeggja.
Það var guðfræðingurinn V. U. Ham-
mershaimb (1819-1909) sem leysti vandann.
Hann tók að sér að hanna færeyskt ritmál og
það gerði hann með orðsifjafræðileg viðmið.
Það er að segja, hann tók mið af forna málinu,
norrænu, og notaði það sem grundvöll fyrir
nútímaritmálið. Hann naut einnig hjálpar
Jóns Sigurðssonar (okkar „eina og sanna“) og
kannski hefur það átt sinn þátt í því að rit-
málið færeyska líkist svo mjög íslensku. Hitt
er svo einnig raunin að mikill munur er á fær-
eysku ritmáli annars vegar og talmálinu hins
vegar. Þannig er t.d. bókstafurinn ð aldrei
borinn fram í töluðu máli þótt hann sé til stað-
ar í ritmálinu. Þetta gerir að jafnvel Færey-
ingar sjálfir eiga í ákveðnum erfiðleikum með
að læra réttritun hins færeyska máls.
Bókmenntir og munnmenntir
Með tilkomu færeyska ritmálsins seint á
nítjándu öld skapast grundvöllur fyrir fær-
eyskar bókmenntir, þjóð sem ekki á neitt rit-
mál á að sjálfsögðu heldur engar bókmenntir.
Færeyingar eiga hins vegar afar sterka munn-
lega sagna- og kvæðahefð sem lifir allt fram á
þennan dag. Og það er fyrst og fremst fær-
eyska dansinum að þakka að tungumálið varð-
veittist þrátt fyrir yfirráð dönskunnar á flest-
um sviðum þjóðfélagsins. Til þess að dansa
þurfti kvæði og þau eiga Færeyingar í hundr-
aðatali og mörg hver eru samsett af mörg-
hundruð erindum. Elstu þekktu kvæðin eru
frá miðöldum og þau yngstu eru höfundarverk
frá tuttugustu öld. Til eru í uppskriftum frá
1770-1870 hvorki meira né minna en 70 þús-
und kvæðaerindi, sem er ótrúlegt þegar haft
er í huga að á tíma uppskriftanna voru Fær-
eyingar um 5 þúsund talsins. Eldri uppskriftir
af færeyskum kvæðum glötuðust í brunanum
mikla í Kaupmannahöfn 1728 en nokkur erindi
eru þó kunn frá öðrum heimildum.
Í næstu grein verður fjallað nánar um
kvæða- og danshefðina í Færeyjum og síðar
um færeyskar nútímabókmenntir.
Höfundur er bókmenntafræðingur og sótti
námskeið í færeysku og færeyskum bókmenntum í
Þórshöfn í sumar.
Er „kolefnisklukkan“
alltaf áreiðanleg?
SVAR: Eðlisfræðingar við háskólann í Chic-
ago þróuðu geislakolsaðferðina á fimmta ára-
tugnum. Fyrir rannsóknahópnum fór W. F.
Libby sem lýsti aðferðinni í bók sem kom út
1952. Hann hlaut fyrir þetta nóbelsverðlaun í
eðlisfræði 1960. Fyrstu aldursgreiningu með
geislakolsaðferð birtu Arnold og Libby árið
1949 og tíu árum síðar var stofnsett tímaritið
Radiocarbon sem birtir allar slíkar greiningar
sem gerðar eru, sem og ýmsar ritgerðir um
efnið.
Aðferðin byggist á sundrun kolefn-
issamsætunnar C-14 (venjulega skrifað 14C)
sem er geislavirk og myndast úr köfnunarefni
(nitri) loftsins fyrir áhrif geimgeisla. Jafnan
fyrir myndun 14C er svona:
nifteind + 14N —> 14C + róteind.
Hið nýja kolefni sameinast súrefni skjótlega
og myndar CO2 sem dreifist jafnt um allt and-
rúmsloft jarðar og plöntur taka síðan upp í vefi
sína. Í plöntuvefnum – og vefjum þeirra dýra
sem plönturnar eta – er þannig kolefni sem
upphaflega hefur sem næst sömu samsætu-
hlutföll og andrúmsloftið; eftir að lífveran
deyr, raskast hlutföllin smám saman vegna
þess að geislakolið breytist með tímanum aft-
ur í köfnunarefni.
Frumkvöðlar geislakolsaðferðarinnar gerðu
ráð fyrir því að hlutfall C-14 í andrúmsloftinu
breyttist ekki með tímanum – það er að segja
að geimgeislastreymið sem myndar C-14 úr
köfnunarefni væri stöðugt. Síðar kom í ljós að
málið er ekki svo einfalt, og að eitt er geisla-
kolsaldur og annað „raunverulegur aldur“.
Þá var farið út í það að staðla geislakols-
aðferðina með árhringjum trjáa, en tré sumra
tegunda geta sem kunnugt er orðið gríðarlega
gömul (sjá til dæmis snið úr risafuru í Há-
skólabíói). Annars vegar voru árhringar taldir
og þeir hins vegar aldursgreindir með geisla-
kolsaðferð. Í ljós kom að aldur árhringanna
samkvæmt talningu vék frá mældum aldri
samkvæmt geislakolsgreiningu með óreglu-
legum hætti, þannig að fyrir viss tímabil getur
munað verulega, og nú leiðrétta menn C-14
greiningar með aðstoð leiðréttingarferils.
Að því er Íslandssöguna varðar er upphaf
landnámsins sérlega erfitt tímabil í þessu tilliti
því að sýnishorn frá mestum hluta 9. aldar
sýna sama geislakolsaldur. Af þeim sökum
fékkst ekki niðurstaða um raunverulegan ald-
ur landnámslagsins svonefnda, sem fellur
saman við upphaf landnáms á Íslandi, fyrr en
korn úr gosösku þess fundust í ískjarna á
Grænlandi – lagið reyndist hafa fallið kringum
árið 871 eftir Krist.
Á þremur stöðum á Íslandi hafa sýni tengd
fornleifum bent til 200–250 ára hærri aldurs
en almennt er viðurkennt fyrir landnámið
(1100 ár) – í uppgreftri í Aðalstræti kringum
1970, í Vestmannaeyjum og í Dalasýslu. Um
ástæðu þessa hafa staðið nokkrar deilur meðal
vísindamanna og ekki fengist niðurstaða enn.
Sumir vilja trúa C-14 greiningunum og „lengja
Íslandssöguna um 250 ár“ en aðrir telja að
eitthvað sé bogið við sýnatöku eða mælingu.
Meðal þess sem getur „ruglað“ C-14 aldurs-
greiningu fornleifa er í fyrsta lagi það að hið
aldursgreinda efni sé eldra en sá „atburður“
sem greina átti, til dæmis að brenndur hafi
verið rekaviður eða lurkamór (til dæmis 2500
ára birkilurkar úr mýrum) fremur en sam-
tímakjarr. En fleira kann að flækja málin.
Á fyrra ári birtist í Árbók Fornleifafélagsins
fyrir árið 1998 lítil grein eftir Guðmund Ólafs-
son þar sem lýst var niðurstöðum C-14 aldurs-
greininga á sýnum úr hellinum Víðgelmi í
Hallmundarhrauni. Um var að ræða annars
vegar kýrbein og hins vegar salla af birkikol-
um frá þeim tíma er kýrin var soðin yfir við-
areldi. Hallmundarhraun liggur ofan á fyrr-
nefndu landnámslagi með þunnum jarðvegi á
milli, þannig að það er sennilega frá 10. öld –
og yngri getur hellirinn ekki verið. Samkvæmt
geislakolsmælingu reyndust 95% líkur fyrir
því að beinin væru frá 890–1020, en birkikolin
hins vegar frá 690–890 (!). Samkvæmt þessu
eru ekki öll kurl komin til grafar í þessu máli.
Svarið við upphaflegu spurningunni er hins
vegar þetta: Kolefnisklukkan er áreiðanleg,
svo fremi við kunnum að lesa af henni.
Sigurður Steinþórsson, prófessor í jarðfræði
Hvaða dýr sér best?
SVAR: Ef við skilgreinum bestu sjónina út frá
næmi sjónarinnar má sennilega telja fráneyg-
ustu dýr jarðar vera ránfugla (falconiformes)
enda er algengt að ránfuglar í fæðuleit fljúgi
hátt til að geta leitað eftir bráð á sem stærstu
svæði.
ER „KOLEFNIS-
KLUKKAN“ ALLT-
AF ÁREIÐANLEG?
Í VIKUNNI sem er að líða mátti
lesa um margvíslega hluti á Vís-
indavefnum, svo sem orðaforða
íslenskrar tungu og orðatiltækið
„nú er mælirinn fullur“. Þar mátti
einnig lesa um hvort sambærilegt
væri að skipta um heila í manni og
harðan disk í tölvu, hvað sögnin
að „bambast“ þýddi, um orsakir
flogaveiki, aldursgreiningu á risa-
eðlum og um tímasetningu ísalda,
svo fátt eitt sé nefnt.
Vísindavefur Háskóla Íslands
Morgunblaðið/Árni Sæberg
Víðgelmir í Hallmundarhrauni.