Lesbók Morgunblaðsins - 01.09.2001, Blaðsíða 2

2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 1. SEPTEMBER 2001
NÝJASTA skáldsaga Salmans
Rushdie, Fury (Heift) kom út í
gær og hlýtur hún fremur mis-
jafna dóma. Eru flestir sammála
um að bókin fölni í samanburði
við hinar frjóu og meistaralega
ofnu söguheima Rushdies í
skáldsögum á borð við Mid-
night’s Children og The Moor’s
Last Sigh (Hinsta andvarp már-
ans). Bóka-
gagnrýnandi
The New York
Times er óvæg-
inn í dómi sín-
um og segir
hann rétt votta
fyrir þeim
áhugaverðu
hugmyndum
um borgarlíf
sem Rushdie
leggur upp með í bókinni. Telur
hann persónusköpun ósannfær-
andi og söguna gloppótta í meira
lagi, sem honum þykir einkar
ósæmandi hinum virta höfundi.
Gagnrýnandi The Sunday Times
er öllu jákvæðari og telur bókina
hafa áhugaverða fleti þótt ólík sé
mörgum fyrri bókum höfund-
arins. Tengir hann ritstíl bók-
arinnar huga og persónuleika
höfundarins. „Hugur Rushdies
er fullur af eldmóði en um leið er
eitthvað ómstrítt við hann. Ein-
mitt þetta hverfist bókin um og
sviðsetur, en útkoman er eins og
sambland af vondum draumi og
ummerkjum um rithöfund-
arkreppu,“ segir gagnrýnand-
inn.
Djöfullegar sögur Crace
Ný bók, The Devil’s Larder (Búr
djöfulsins) er væntanleg frá rit-
höfundinum Jim Crace í október
næstkomandi.
Jim Crace vakti mikla athygli
á síðasta ári fyrir skáldsöguna
Being Dead og vann höfundurinn
í kjölfarið til verðlauna bresku
gagnrýnendasamtakanna eða
National Book Critics Circle
Award. Höfundurinn þykir einn
efnilegasti sinnar kynslóðar í
Bretlandi og stíll hans fágaður
og skarpur. Jim Crace hefur
jafnframt vakið athygli fyrir
skrif sín sem blaðamaður.
Í bókarlýsingu nýju skáldsög-
unnar segir m.a. „Sagt er að all-
ar stórar máltíðir, veki ýmist upp
umræður um kynlíf eða dauða. Í
The Devil’s Larder leiðir hún til
beggja umræðuefna, á hátt sem
aðeins er að vænta af Crace.“ Í
bókinni er að finna sextíu stuttar
sögur sem sagðar eru einkennast
af annarlegu fegurðarskyni.
Greinaskrif Kermodes
Í ÁGÚSTMÁNUÐI sendi breski
fræðimaðurinn Frank Kermode
frá sér greinasafn með úrvali
blaðagreina sem hann skrifaði á
árunum 1990 til 2000. Safnið
nefnir höfundur Pleasing Myself
og er þar um að ræða 29 umsagn-
ir um allt frá nýrri þýðingu
Seamus Heaney á Beowulf
(Bjólfskviðu) til dóms um Sabb-
ath’s Theater eftir Philip Roth,
sem Kermode segir „dásamlega
illskeytta bók“. Þá fjallar Kerm-
ode um aðdáun sína á ljóðskáld-
unum W.B. Yeats og T.S. Eliot en
andmælir síðar sjónarmiðum
þeirra sem gagnrýndenda, að því
er segir í ritstjórnarumsögn í
Bretlandsdeild netbókaversl-
unarinnar og upplýsingamiðils-
ins Amazon.
Frank Kermode er einn virt-
asti bókmenntafræðingur Bret-
lands, en hann hefur kennt bók-
menntir bæði á Bretlandi og í
Bandaríkjunum. Hann hefur rit-
að fjölda merkra ritverka um
bókmenntir og bókmenntahefð,
en síðast kom út eftir hann ritið
Shakespeare’s Language.
ERLENDAR
BÆKUR
Rushdie hlýtur
misjafna dóma
Salman
Rushdie
AUGU mín opnuðust ekki fyrr en ég sá auglýs-
inguna innan á skáphurðinni. Það var árla morg-
uns, ég var að verða of seinn í hjólatíma og tíndi
af mér spjarirnar í flýti. Ég leit í kringum mig og
sá að sama auglýsing hafði verið límd innan á all-
ar aðrar skáphurðir í búningsklefanum. Þetta
var auglýsing frá þekktum veitingastað í mið-
bænum; hugmyndin væntanlega sú að þeir sem
stundi líkamsrækt séu ginnkeyptir fyrir góðum
mat – þeir hafi efni á nokkrum kaloríum.
Og nú voru augu mín opin fyrir öllu umhverf-
inu. Þegar ég kom fram í æfingasalinn velti ég
fyrir mér hvert fermetraverðið væri fyrir þessar
flennistóru veggauglýsingar sem hvarvetna
blöstu við: farsímaþjónusta, svalardrykkir, já
meira að segja ábending frá tóbaksvarnarráði. Í
einu horninu voru innrömmuð auglýsingaspjöld
frá nokkrum kvikmyndahúsum sem gáfu til
kynna hvaða myndir væri verið að sýna á hverj-
um stað.
Það var ekki fyrr en ég kom inn í hliðarsalinn,
þar sem svartlökkuð trimmhjólin stóðu í skipu-
legum röðum, að mér virtist að hlé yrði á þessu
auglýsingaflóði. Þarna inni voru gljáfægðir
speglar frekastir á veggplássið. Þjálfarinn bauð
góðan dag, tíminn hófst og mér gafst tóm til að
velta fyrir mér hvað allar þessar auglýsingar
merktu. Mér var orðið ljóst að heilsuræktarstöð-
in mín var annað og meira en rúmgóð aðstaða til
leikfimiiðkana. Upp í hugann kom stutt grein
sem Ævar Kjartansson birti í Skírni vorið 1993
undir fyrirsögninni „Ljósvakamiðlar á markaðs-
torgi“.
Í greininni bendir Ævar á að í nútímafjölmiðl-
arekstri er ekki aðeins verið að bjóða lesendum,
hlustendum eða áhorfendum tiltekið efni heldur
einnig verið að selja auglýsendum aðgang að til-
teknum hópi neytenda. Hvergi er þessi tilhneig-
ing jafnljós og í frjálsum útvarpsrekstri þar sem
hlustandinn er hin eiginlega söluvara: „Auglýs-
ingakaupandinn er að kaupa dagskrá handa
hlustendum eða auglýsingaseljandinn (fjölmiðla-
eigandinn) er að selja ákveðinn fjölda dagskrár-
neytenda.“ Í þessu samhengi fær hugtakið fjöl-
miðill tvíræða merkingu þar sem ekki er aðeins
verið að miðla tilteknu efni til fjöldans, heldur
einnig og ekki síður að miðla fjöldanum til aug-
lýsenda.
Ef gengið er út frá þessari skilgreiningu er
heilsuræktarstöðin mín fjölmiðill. Ekki er nóg
með að hún selji fjölda fólks aðgang að áhöldum,
þjálfurum, búningsklefum og böðum heldur selur
hún einnig auglýsendum aðgang að viðskiptavin-
um sínum. Í þann mund sem ég komst að þessari
niðurstöðu leit þjálfarinn brosandi yfir kófsveitt-
an hópinn, lyfti drykkjarflöskunni sinni og sagði,
eins og alltaf í lok hvers tíma: „Skál í xxxx!“ Það
kom á óvart að hann skyldi ekki bæta við að tím-
inn hefði verið kostaður af framleiðanda
drykkjarins.
Ég leit í spegilinn og mér brá í brún. Á öðru
hverju hjóli mátti sjá aðframkomnar auglýsingar
fyrir ýmis fyrirtæki eða varning; stuttermaboli
sem merktir voru í bak og fyrir. Ég hafði fengið
minn bol í Reykjavíkurmaraþoni fyrir fáum ár-
um. Framan á honum blasti við vörumerki xxxx.
FJÖLMIÐLAR
Ef gengið er út frá þessari skil-
greiningu er heilsuræktarstöðin
mín fjölmiðill. Ekki er nóg með
að hún selji fjölda fólks aðgang
að áhöldum, þjálfurum, bún-
ingsklefum og böðum heldur sel-
ur hún einnig auglýsendum að-
gang að viðskiptavinum sínum.
ÉG AUGLÝSI, ÞESS VEGNA ER ÉG
J Ó N K A R L H E L G A S O N
I Íslensk menning! Hvað er nú það? SigurðurNordal hafði svör á reiðum höndum, eins og
svo oft, og ritaði mikla bók um efnið, og áætlaði
reyndar heilan bókaflokk sem ekkert varð úr. Í
bók sinni fjallar Nordal um rætur íslenskrar
menningar í fornum kvæðum og sögum. Að
mati Nordals og annarra fylgismanna hins svo-
kallaða „íslenska skóla“ í íslenskri sagnaritun
var íslensk menning afurð höfundanna miklu á
miðöldum sem færðu í letur eðlisþætti íslenskr-
ar þjóðar, gáfu henni sjálfsmynd og sjálfstraust
sem hún hefur síðan byggt á.
II Í viðtali við Lesbók í dag bendir HelgaKress prófessor á að þessir höfundar voru að
mati íslenska skólans „undantekningarlaust
lærðir karlar, menntaðir í útlöndum sem vegna
ættjarðarástar snúa aftur heim til að skrifa
þessar miklu bókmenntir“. Helga heldur því
fram að höfundar fornsagnanna séu tilbúningur
karlabókmenntafræðinnar. Sögurnar voru og
eru, að mati Helgu, höfundarlausar og marg-
radda, sprottnar úr munnmælum alþýðunnar,
einkum slúðri kvenna.
III Kannski hafa einhverjir átt bágt með aðsætta sig við þann skilning að höfundar-
hugtakið er fyrst og fremst hugmynd og rann-
sóknarforsenda sem varð til í ákveðnu hug-
myndafræðilegu samhengi fyrir um tvöhundruð
árum. Það hefur verið notadrjúgt í bókmennta-
rannsóknum og á fleiri sviðum mannlífsins en
hefur á síðustu árum þurft að víkja meir og
meir fyrir öðrum og nýrri forsendum. Helga hef-
ur í þrjátíu ár unnið mikið og merkilegt starf
við að kynna nýjar kenningar í íslenskri bók-
menntafræði, nýja nálgun við íslenskar bók-
menntir, fornar sem nýjar. Í viðtalinu talar hún
um að nýjar kenningar mæti iðulega fjandskap
í íslenskum bókmennta- og fræðiheimi. Kannski
er fullsterkt til orða tekið hjá Helgu en engum
þarf þó að dyljast að nýjar kenningar og ný hug-
tök mæta ákveðinni tregðu í íslenskri fræði-
umræðu. Hvað veldur er erfitt að segja en
Helga bendir á að kenningarnar komi iðulega að
utan, þær séu útlenskar og því séu þær ef til vill
ekki álitnar æskilegar eða viðeigandi.
IV Þetta leiðir hugann að því að íslenskmenning (og íslensk fræði) stendur vissu-
lega á ákveðnum krossgötum um þessar mundir.
Eins og menning annarra fámennissamfélaga og
fámennistungna þarf hún að glíma við það verk-
efni að aðlaga sig hnatt- og alþjóðavæðingu sam-
tímans. Spurningin er hvort hún geri það með
því að leita æ meir inn á við, jafnvel með því að
einangra sig, eða með því að taka aukinn og
virkari þátt í alþjóðamenningunni. Ef til vill hef-
ur of mikil áhersla verið lögð á að varðveita og
verja íslenska menningu þegar slík samræða við
erlenda menningu er annarsvegar. Þar hefur ein
rödd kannski verið of hávær, ekki óskyld rödd ís-
lenska skólans, og athyglinni ekki beint að kost-
um margradda samræðu sem fjölmörg dæmi eru
þó um, til að mynda í tónlist Bjarkar Guðmunds-
dóttur.
NEÐANMÁLS
Jú, ég er anzi mikið í fræðimanns-
herberginu og vinn einkum að efni
sem ég átti ókarað og hef verið að
ljúka við. Þetta er mest ljóðakyns en
ég hef einnig alltaf haft áhuga á
því að skrifa leikþætti sem ég kalla
leiksögur.
[...]
Sumt af þessu er í tengslum við
kynni mín af fólki og þá ekki sízt
sem blaðamaður. Þetta hefur verið
svona forðabúr eða fyrningar í
hlöðu og nú er ég byrjaður að gefa
á garðann, moka út og nota það
sjálfur sem hráefni í sýn mína á
mannlífið, hvernig svo sem til tekst
um það skal ég ekkert segja. En ég
hef núna meiri áhuga á fjarstæðu-
leiklist heldur en raunsæisleikritum
og það sem ég hef verið að skrifa
núna er „markerað“ af því.
[...]
Ég hef alltaf þurft að hafa jarð-
samband þegar ég hef skrifað
skáldskap og í tengslum við þetta
jarðsamband hef ég yfirleitt fjallað
um eigin reynsluheim og hvernig
ég hef kynnzt fólki og umhverfinu í
gegnum skáldskapinn og þá að
sjálfsögðu einnig í gegnum mitt
eigið líf.
[...]
Ég hef áreiðanlega hugsað mikið
um tilvistarmál en þó einkum þann-
ig að ég hafi ekki hugsað um þau!
Það er kveikja að öllum skáldskap.
Hann byrjar með neista. Ég veit
ekki hvar þessi neisti kviknar. Hann
kviknar á ýmsum stöðum. Við erum
hluti af umhverfinu og þetta gerist
hvarvetna í náttúrunni. Allt hefur
sinn tíma. Farfuglarnir eru ekki að
verpa allt árið eins og þú veizt!
[...]
Ég hef aldrei skrifað annað en
það sem mig hefur langað til og ég
hef alltaf skrifað af mikilli ástríðu.
Ég hef alltaf haft tíma til að gera
það sem mig hefur langað til eða
ég viljað gera vegna þess að ég var
sjálfur ritstjóri og það var því eng-
inn ritstjóri sem gat verið að þvæla
mér út og suður. Ég ákvað það bara
sjálfur.
[...]
Það var ekki tekið gilt að skáld
væri ekki vinstri maður. Ég var nátt-
úrlega borgaralegt skáld, ég hef
alltaf verið borgaralegt skáld og er
stoltur af því. Þú þarft ekki annað en
líta í kringum þig, hér heima og
annars staðar í heiminum, þá sérðu
hverjir hafa verið borgaraleg skáld.
Þú þarft ekki að vera einhver Che
Guevara til að vera gott skáld. En
Maó var gott skáld. Ég hef þýtt
mörg kvæði eftir hann. Ég er sann-
færður um að hans verður minnst
sem skálds löngu eftir að allir verða
búnir að gleyma Formanninum.
Hann hefur óskaplega fínar meta-
fórur og merkilega aðferð.
[...]
Fyrir mér er rennandi vatn einna
mikilvægast alls en ég forðast frosið
vatn. Það er eins og ímynd okkar
um dauðann. Rennandi vatn og
vængir eru ímynd okkar um lífið.
Matthías Johannessen
Mannlíf
VATN OG VÆNGIR
Morgunblaðið/Sigurður Jökull
Rokk og ról.