Lesbók Morgunblaðsins - 01.09.2001, Page 7
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 1. SEPTEMBER 2001 7
ar um femínisma var að ræða og varð aðalvett-
vangur skrifa gegn femínskum viðhorfum og
bókmenntarannsóknum. Sósíalistarnir sem að
því stóðu virtust sjá einhverja ógn í femínism-
anum, einhverja ögrun við karlmennskuna í
vinstribaráttunni. Þar með er ekki sagt að aðrir
hafi verið neitt betri! Maður gerir bara meiri
kröfur til þeirra sem eru róttækir og vilja sam-
félagsbreytingar, að minnsta kosti ég.“
Vald tungumálsins
Elsta greinin í Speglunum er ein þessara
greina sem Helga skrifaði í Skírni og fjallar um
stöðu kvennarannsókna í bókmenntum á þeim
tíma sem greinin er skrifuð, það er 1977.
„Aðferðafræði við femínískar bókmennta-
rannsóknir var mikið á döfinni á þessum tíma og
margar spurningar sem þurfti að svara um
hvaða aðferðum ætti að beita. Þar tókust á þrjár
meginstefnur, forskriftarstefnan svokölluð,
hugmyndafræðistefnan, og vitundargreiningin.
Hér á landi töldu margir að fræðin snerust ein-
göngu um það hvernig konum ætti að lýsa í bók-
menntum og hvað þær mættu gera. Helst ættu
þær að vera sterkar og frjálsar, forstjórar og
skipstjórar eða í öðrum karlastörfum. Fræðin
ættu þannig að gefa forskrift að bókmennta-
verkum sem yrðu að hlíta henni. Þetta var auð-
vitað alls ekki þannig, heldur var megináhersla
lögð á að rannsaka þær hugmyndir sem komu
fram í bókmenntum um stöðu og hlutverk
kvenna og einnig hvernig konur sjálfar lýstu
reynslu sinni og upplifun í eigin bókmenntum.
En síðan hafa rannsóknirnar þróast frá því að
athuga stöðu kvenna í samfélaginu til þess að at-
huga stöðu þeirra í tungumálinu. Er þar gengið
út frá þeirri kenningu að það sé í tungumálinu
sem vitund okkar mótast og hugmyndirnar um
okkur sjálf í heiminum.“
En hefur skilgreiningin á kvennabókmennt-
unum eitthvað breyst við þessa breyttu nálgun?
„Kvennabókmenntir sem hugtak eru sem áð-
ur einfaldlega bókmenntir eftir konur. En þær
eru hins vegar ekki eina viðfangsefni femínískra
bókmenntarannsókna heldur konan í tungumáli
hvaða texta sem er, óháð því eftir hvort kynið
hann er. Og reyndar er ekki bara verið að at-
huga konuna í textanum, heldur einnig og ekki
síður kvenleikann sem í honum birtist og vanda-
mál kynferðisins sem slíks. En konur og kven-
leiki eru tvö mismunandi en þó skyld hugtök.
Karlar geta nefnilega verið kvenlegir, eins og til
að mynda skáld og aðrir listamenn, og þeir hafa
í sér kvenlega eiginleika sem karlmennskan leit-
ast oft við að bæla. Ýmsir táknfræðingar, eins
og til dæmis Roland Barthes, ganga svo langt að
segja að skáldlegt mál sé í raun kvenlegt, að í
skáldskapnum sé kvenleikinn að verki. Þegar ég
fyrir nokkrum árum ræddi um þetta í opinber-
um fyrirlestri í Háskólanum reis upp viður-
kenndur karlrithöfundur meðal áheyrenda og
mótmælti því kröftuglega að hann væri kona!
Gott ef hann barði ekki í borðið. Honum þótti
það augljóslega töluverð svívirðing að vera
kvenkenndur. En þetta er nú ekki meint svo
bókstaflega, heldur er hér um að ræða ákveðinn
greinarmun á hinu formlega og karllega tungu-
máli samfélagsins, kerfisins, karlveldisins, sem
leitast við að hafa eina og ákveðna merkingu, og
svo hinum kvenlega, flæðandi og margradda
tungumáli skáldskaparins. Þessi ótti rithöfund-
arins við að vera sagður kvenlegur kemur hins
vegar heim og saman við rannsóknir mínar á ís-
lenskum fornbókmenntum sem sýna að karlarn-
ir í þeim óttast varla annað meir en vera sagðir
kvenlegir. Þá svíður undan tungumálinu, ef svo
má segja.
Þegar ég skrifaði fyrstu grein mína um ís-
lenskar fornbókmenntir árið 1977 sem nefnist
„Ekki höfum vér kvennaskap“ og fjallaði um
karlmennsku og kvenhatur í Njálu, var ég upp-
teknari af því að athuga þá samfélagslegu af-
stöðu til kynja sem sagan lýsir en stöðu
kynjanna í tungumálinu og textanum sem slík-
um. Þetta var fyrir tíma táknfræðinnar en hún
skipti sköpum í rannsóknum mínum og
áherslum. Í greininni gekk ég út frá höfund-
arhugtakinu fremur en textanum sjálfum og tók
því ekki eftir því mikla háði á karlmennskuna
sem felst í tungumáli sögunnar. Þessi grein sem
er endurbirt í safninu Fyrir dyrum fóstru frá
1996 er því allt öðru vísi en aðrar og síðari grein-
ar í því safni sem allar fjalla um íslenskar forn-
bókmenntir. Í henni leit ég á Njálu sem hetju-
sögu, andstætt til að mynda Fóstbræðrasögu
sem ég skrifaði um á svipuðum tíma og leit á
sem skopstælingu á sögur eins og Njálu. Síðan
sá ég að einnig Njála er skopsaga. Það þarf í
raun ekki annað en lesa textann vel og taka
mark á honum til að sjá að í sögunni er ekki síð-
ur en í Fóstbræðrasögu verið að gera grín að
karlmennsku og hetjuskap, eins og reyndar öll-
um öðrum Íslendingasögum. Karnivalið er ein-
kenni á bókmenntategundinni.“
Kynferði og karnival
Á seinni hluta áttunda áratugarins tók Helga
sem sagt að snúa sér að íslenskum fornbók-
menntum. Hún segist fljótlega hafa misst áhug-
ann á íslenskum samtímaskáldsögum eftir
karla, ekki fundist textinn nógu spennandi.
„En Íslendingasögur eru bókmenntir á
heimsmælikvarða og ótrúlega auðugur, mynd-
rænn og skapandi texti. Það sem einkennir
þennan texta er karnivalið og hvernig það teng-
ist kynferði. Hvað varðar karnivalið styðst ég
við kenningar rússneska formalistans Mikhail
Bakhtin um karnivalska menningu miðalda og
endurreisnartímabilsins sem hann setur fram í
klassísku riti sínu um franska höfundinn Rab-
elais. Karnival er sjónarspil þar sem öllu ægir
saman og það einkennist af ýkjum, ofgnótt og
fantasíu. Hátt verður lágt, andlegt verður lík-
amlegt, upp verður niður. Megineinkenni á
karnivölskum texta er gróteskt myndmál sem
leggur sérstaka áherslu á líkamann, einkum
neðri hluta hans, líkamsparta og líkamsstarf-
semi, það sem á líkamanum dynur, í hann fer og
úr honum gengur. Mikið er um limlestingar og
aflimanir, hamskipti, gervi, pretti og plat. Í
karnivalinu er einnig mikið um sennur og munn-
söfnuð, heitstrengingar, skopstælingar, írónu
og slúður. Samnefnarinn sem öll atriði karni-
valsins og jafnframt gróteskunnar ganga upp í
er hláturinn. Karnivalið snýr opinberri menn-
ingu samfélagsins á haus og skopast að valdinu.
Eins og margir aðrir fræðikarlar er Bakhtin
haldinn þeirri kynblindu að honum dettur ekki í
hug að tengja karnivalið við kynferði. Og því sér
hann hvorki kvenlega uppsprettu þess né þá af-
byggingu á karlasamfélaginu sem í karnivalinu
felst. Í íslendingasögum tengjast hláturinn og
slúðrið en hvort tveggja á sér uppsprettu hjá
konum. Það eru þær sem bæði hlæja að körlum
og slúðra um þá og bera slúðrið milli bæja þar
sem það verður að sögum.“
Höfundur Njálu er ekki til
Í titli síðustu greinarinnar í Speglunum,
„Mikið skáld og hámenntaður maður,“ sem
fjallar um íslenska skólann í íslenskri bók-
menntafræði, vísar Helga írónískt til orða Sig-
urðar Nordals um höfund Hrafnkelssögu. Í
þessari grein heldur Helga því fram að íslensk
bókmenntafræði hafi allt fram á þennan dag
einkum snúist um höfundarhugtakið og að þessi
höfundur sé vitaskuld alltaf karlkyns. „Íslensk
bókmenntafræði er mjög íslensk,“ segir í grein-
inni, og „fæst svo til eingöngu við íslenskar bók-
menntir, og þá einkum íslenskar fornbókmennt-
ir sem löngum hafa verið taldar „merkasta
framlag Íslendinga til heimsbókmenntanna“.“
Að mati Helgu hefur þessi bókmenntasögulega
sjálfsánægja íslenskra bókmenntafræðinga
gert þá frábitna teoríu sem sé bæði útlensk og
erfið, ef ekki hættuleg. „Ef menn fara að setja
sig inn í teoríu kunna þeir nefnilega að þurfa að
hugsa ýmislegt upp á nýtt,“ segir hún og brosir
við. Til áréttingar tekur hún dæmi af hinum svo-
kallaða „íslenska skóla“ íslenskrar sagnaritunar
í greininni, en hann breytti höfundarlausum Ís-
lendingasögum í höfundarverk.
„Höfundurinn varð aðalmarkmið rannsókn-
anna og um leið endanleg merking þeirra,“ segir
Helga, „snilld hans, viska, menntun, siðfræði,
boðskapur og ætlun með verkinu. Höfundarnir
sem komu í leitirnar, með eða án nafns, eru und-
antekningarlaust lærðir karlar, menntaðir í út-
löndum sem vegna ættjarðarástar snúa aftur
heim til að skrifa þessar miklu bókmenntir.“
Leitin að höfundi Njálu hefur verið eins kon-
ar leiðarstef íslenskar bókmenntafræði. Hefur
það verk verið til einskis?
„Það segir auðvitað mikið um mentalítet
fræðanna en það segir ekkert um bókmennt-
irnar. Njáluhöfundur er ekki til. Hann er tilbún-
ingur og nauðsyn þeirra sem vilja sýna fram á
að Íslendingar, þótt fáir séu og smáir, hafi átt
sér snillinga. Það er einhver einstaklingshyggja
og mikilmennskudýrkun í þessu. En Njála er
eins og aðrar Íslendingasögur sprottin úr
munnmælum alþýðunnar, eins og þeim sem
Bakhtin segir að karnivalið og gróteskan séu
sprottin úr. Þessar sögur eiga sér gamlar rætur
og þær berast og breytast í munnmælum þar til
þær eru skráðar niður seint á þrettándu öld af
sagnariturum sem ritstýra þeim og færa í stíl-
inn, fella burt eða bæta við. Þar með er ekki sagt
að sögurnar séu sagnfræðilega sannar, þær eru
fyrst og fremst skáldskapur þótt sumar þeirra
kunni að einhverju leyti að byggja á þekktum
atburðum eða persónum, svona á svipaðan hátt
og sögulegar skáldsögur síðari tíma. Í Íslend-
ingasögum er mikill hlátur og það er hlegið að
hetjuhugmyndinni og valdinu, og karlmennsk-
unni sem heldur þessu uppi.
Textinn er því ekki bara fyndinn og skemmti-
legur, hann er hættulegur valdinu þar sem hann
rífur það niður með skopi og sýnir fram á fárán-
leika þess og hvernig það er búið til. Hetjurnar
eru ekki hetjur, þær eru að leika hetjur. Með
öllu sínu sprelli, húmor og fantasíu verða sög-
urnar fyrir bragðið miklu betri en ef þær eru
lesnar sem alvarlegar og einradda hetjubók-
menntir sem lokar á aðrar túlkunarleiðir.“
Mengun teoríunnar
Í þessari grein um íslenska skólann í íslenskri
bókmenntafræði sem er frá 1994 talar þú um að
áherslan á höfundinn hafi útilokað aðra teoríu
og að í raun og veru einkennist íslensk umræða
um bókmenntir af teoríufjandskap. Telur þú að
þetta eigi við enn?
„Það gerist því miður ekki mikið á sjö árum,
og umfjöllun um íslenskar bókmenntir er þar að
auki mjög íhaldssöm. Enn er teoría talin útlensk
og ekki eiga við íslenskar bókmenntir, gott ef
hún ekki mengar þær. Svo er einhver mikil til-
hneiging til að líta á bókmenntir sem veruleika,
það er litið fram hjá tungumálinu sem þær eru
búnar til úr en einblínt á atburðarás og persón-
ur eins og þær eigi heima í næsta húsi. Þannig
er til að mynda enn talað um persónur Njálu
eins og þær hafi verið til og Njála sé bara
skýrsla um þær, í stað þess að líta á þær sem
táknmyndir í texta. Voru þeir Gunnar og Njáll
ekki í rauninni samkynhneigðir? Var Hallgerð-
ur ekki í rauninni femínisti? Elskaði Guðrún
ekki í rauninni Bolla? Jón Karl Helgason hefur í
sinni ágætu bók Hetjan og höfundurinn haldið
því fram að höfundurinn hafi tekið við af hetj-
unni sem aðalpersóna íslenskrar bókmennta-
sögu og á þetta mjög vel við um íslenska skól-
ann. Mér sýnist hins vegar þessi færsla vera að
ganga til baka.
Annars er heimur íslenskrar bókmennta-
fræði afskaplega lítill og takmarkaður. Það eru
fáir sem fást við bókmenntafræði sem byggist á
rannsóknum og heimildavinnu. Miklu fleiri fást
við að kynna bókmenntir, ritdæma þær og
rabba um þær í fjölmiðlum. Segja hvað þeim
finnst. Þannig geta allir verið bókmenntafræð-
ingar. Í umræðunni er ekki gerður mikill grein-
armunur á þessu. Fámennið háir okkur á þessu
sviði eins og mörgum öðrum. Fræðileg sam-
ræða er almennt lítil sem engin, að ekki sé
minnst á umræðu um femínskar rannsóknir
sem er ansi frumstæð. Það er eins og alltaf þurfi
að byrja upp á nýtt. Það er enn verið að mót-
mæla því að konur hafi verið kúgaðar og enn
þarf að vera að útskýra það. Í alþjóðlegu sam-
hengi er söguleg kúgun kvenna útgangspunktur
sem ekki þarf lengur að ræða. Og svo er það
lummman: Ertu karlhatari? Þetta getur verið
alveg ótrúlega þreytandi og leiðinlegt.“
Aðgreiningin
Menn spyrja líka iðulega hvort aðgreining
milli karla- og kvennabókmennta sé nauðsyn-
leg?
„Þetta er einmitt ein af spurningunum sem
alltaf þarf að vera að svara. Það er eins og fem-
ínisminn standi fyrir aðgreiningunni. Hér er
hlutunum snúið á hvolf. Aðgreining og mismun-
un kynjanna er til staðar í menningunni og
sköpuð af henni og markmið femínismans er
einmitt að upphefja þessa aðgreiningu og eyða
mismununinni. Svo að tekið sé dæmi af íslenskri
kvennabókmenntasögu, sem hefur lengi verið
annað meginrannsóknasvið mitt, þá er auðvelt
að sjá að konur og bókmenntir þeirra hafa verið
gerðar ósýnilegar í hinni opinberu og viður-
kenndu bókmenntasögu. Þar er ekki fjallað um
þær frekar en þær séu ekki til. Þegar best lætur
er einnar konu getið sem „fulltrúa kynsins“.
Hér held ég þó að skrif kvennabókmenntafræð-
innar hafi haft áhrif því að þetta er að breytast.
Enn eru þó konur teknar saman í eina kippu
aftast í umfjöllunum og meir rætt um þær sem
konur en rithöfunda. Mestan áhuga vekja þær
sem fjalla um kynlíf. Viðhorf til bókmennta eftir
konur endurspeglast ágætlega í viðtökum sem
ég fékk þegar ég leitaði að útgefanda að Sér-
herbergi eftir Virginiu Woolf, en það er klass-
ískt rit um konur og bókmenntir eftir heims-
frægan breskan rithöfund, að vísu konu, og
grundvallarrit um femínískar bókmenntarann-
sóknir. Ég sendi virðulegu og rótgrónu útgáfu-
félagi bókina á ensku með tillögu um að hún yrði
gefin út í fræðiritaflokki þess en höfundar
þeirra rita voru og eru enn eingöngu karlar.
Ég fékk bókina snarlega til baka með þeim
ummælum skrifuðum á bréfsefni félagsins að
það væri nóg þýtt af lélegum rómönum fyrir
kerlingarnar í frystihúsunum þótt þessi bættist
ekki við. Það var augljóst að þetta menntaða for-
lag hafði ekki hugmynd um hver Virginia Woolf
var og vafasamt að bókin hafi svo mikið sem ver-
ið opnuð. En þýðingin var síðan gefin út af öðru
forlagi og seldist strax upp, hvort sem það hafa
verið kerlingarnar í frystihúsunum sem keyptu
hana eða einhverjar aðrar kerlingar.“
Þöggunin
Sú opna andstaða sem femínískar bók-
menntarannsóknir mættu í upphafi hefur að
mati Helgu breyst í það sem hún kallar þöggun.
„Hana er erfiðara við að eiga þar sem hún
kemur ekki eins skýrt upp á yfirborðið og því
síður hægt að takast á við hana. Þessi þöggun á
ýmislegt skylt við þöggun á kvenrithöfundum
og konum í texta og hún kemur fram með ýmsu
móti. Þegar best lætur nýta karlar sér rann-
sóknaspurningar og kenningar kvennafræðinn-
ar og innlima þær þannig í fræði sín, en nota
bene án þess að geta þess hið minnsta. Algeng-
ast er þó að femínískar bókmenntarannsóknir
séu algerlega sniðgengnar, jafnvel eins og þær
séu bara alls ekki til. Hvort tveggja þetta minnir
óneitanlega á orð hetjunnar Þorgeirs Háv-
arssonar í Fóstbræðrasögu sem taldi það sví-
virðingu síns krafts „að hokra að konum“.
Það er undantekning ef vitnað er til kvenna-
bókmenntafræðinga í viðurkenndum fræðirit-
um hefðarinnar, eða tekið nokkurt mið af þeim.
það þýðir til að mynda lítið fyrir femíníska bók-
menntafræðinga, en hingað til eru þær svo til
eingöngu konur, hvernig sem á því stendur, að
leiðrétta bókmenntasögulegar villur. Það er
ekki tekið neitt mark á því. Best að hafa þetta
allt eins og það var og karlarnir ákváðu. Sem
dæmi má nefna tilraun mína til að leiðrétta eina
frægustu málvillu íslenskrar bókmenntasögu
sem fyrirfinnst í kvæðinu „Eldgamla Ísafold“
eftir Bjarna Thorarensen, sem lengi var notað
sem þjóðsöngur Íslendinga. Í öllum prentuðum
útgáfum kvæðisins segir á mjög svo merking-
arbærum stað að „gumar girnast mær“, það er
að segja karlar girnast konur og er þá nefnifallið
mær útskýrt sem málvilla hjá Bjarna sem hafi
verið ósýnt um rétt mál og ruglað saman nefni-
falli eintölu og þolfalli fleirtölu. Í eiginhandarriti
hans stendur hins vegar skýrum stöfum að
„guma girnist mær“, það er að konan girnist
karlana. Í greininni „Guma girnist mær“ í
Speglunum sýni ég fram á þetta og að mærin í
kvæðinu sé fjallkonan sem elski syni sína og vilji
fá þá aftur til sín frá útlöndum. Þessi rétti og
upprunalegi lesháttur er því ekki nein „ósmekk-
leg hugsun„ eins og Sigurður Nordal og fleiri
töldu þegar þeir höfnuðu leshættinum og völdu
málvilluna, mærin er ekki nein gleðikona sem
girnist karla eins eftirsóknarverðir og þeir nú
eru, heldur landið sjálft. Hér hefur kynblindan
villt um fyrir útgefendum. Svo óhugsandi hefur
það verið að kona gæti verið gerandi í texta.
Karl skal það vera.“
Morgunblaðið/Einar Falur
Helga Kress.